جد پنجم آیة ا... بروجردی به نام سید محمد طباطبایی بروجردی نوه دختری علامه مجلسی است.
آیة
ا... بروجردی علوم مقدماتی را در بروجرد نزد پدرش فرا گرفت و در 18 سالگی
برای تکمیل تحصیلات به اصفهان رفت و در آنجا نزد ابوالمعالی کلباسی، سید
باقر درچه ای و میر سید تقی مدرسی، در مدارس کلباسی و صدر اصفهانی به تحصیل
پرداخت و مدتی نیز از محضر آخوند محمد و جهانگیر خان قشقایی استفاده کرد.
او در سال 1318 قمری به نجف اشرف هجرت کرد و در محضر مرحوم آخوند محمد کاظم
خراسانی به تحصیل علم پرداخت.
وی 10سال بعد، با توصیه علمای برجسته
حوزه شیعه از جمله مرحوم آخوند خراسانی و شریعت اصفهانی از نجف به ایران
بازگشت و در بروجرد اقامت گزید و مدت 33 سال مرجع تقلید اهالی غرب و جنوب
غربی ایران و قسمتی از خراسان و عراق بود و تدریس اصول فقه را نیز بر عهده
داشت.
آیة ا... بروجردی در محرم سال 1363قمری و پس از درگذشت آیة ا...
حائری یزدی؛ مؤسس حوزه علمیه قم، به این شهر هجرت نمود و در آن سکنی گزید و
درنهایت در آبان سال 1325شمسی ردای مرجعیت تقلید شیعیان جهان را پوشید.
آیة ا... بروجردی را که همگان با عنوان زعیم حوزه علمیه می شناسند، پس از
سالها تلاش علمی و فقهی در 13 شوال 1380قمری چشم از جهان فروبست.
در این نوشتار برآنیم تا نگاهی گذرا بر بخشی از خدمات علمی مرجع تقلید شیعیان داشته باشیم.
روح حیات حوزه های علمیه
هجرت
پر ثمر آیة ا... بروجردی به قم را که پس از یک دوره بیماری ایشان و اقامت
در تهران جهت مداوا، و با اصرار علمای قم و پیش از همگان امام خمینی(ره)
روی داد، می توان بزرگترین رخداد زندگی ایشان دانست. این واقعه نه تنها در
زندگی آن مرجع تقلید نقطه عطفی محسوب می شود که برای جهان اسلام نیز ثمرات
بیشماری برجای گذاشت.
ورود ایشان به قم تحرک حوزه علمیه این شهر را در
پی داشت، به گونه ای که با حضور مرجع تقلید شیعیان حوزه قم به بزرگترین
حوزه جهان شیعه تبدیل شد. آیة ا... بروجردی در قم فرصتی به وجود آورد تا به
اقدامات برجسته ای از جمله احیای آثار مهم و گرانبهای علمای قدیم ، تربیت
طلاب و رونق دادن به حوزه علمیه و تحقیق و تألیف کتابهای متعدد علمی
بپردازد.
آیة ا... بروجردی یکی از دانشمندان بزرگ در یکصد سال اخیر به
شمار می رود، به طوری که غیر از فقه و اصول که اوج توانایی ایشان را نشان
می داد، در زمینه هیاءت و ریاضی قدیم نیز سرآمد بود.
وی دارای تألیفات
آثار مکتوب فراوان از جمله «طبقات الرواة»، «بیوت الشیعه»، «رساله حول سند
الصحیفه السجادیه»، «ترتیب اساتید الکافی» بود.
تربیت جمع زیادی از طلاب
و روحانیون توانمندی که بعدها زعامت حوزه علمیه قم و سایر حوزه های شیعه
را دست گرفتند و ستون خیمه مرجعیت شیعه شدند، بخشی دیگر از خدمات ارزنده آن
مرحوم است که ثمرات آن هنوز هم بر حوزه و جامعه اسلامی سایه افکنده است.
علاوه بر این دانشمندان، فیلسوفان و مورخان و مفسران بسیاری در مکتب علمی
آن مرحوم تربیت شدند.
من کاری با شاه ندارم
یکی دیگر از ابعاد
شاخص زندگی آیة ا...بروجردی که گاه در تحلیل زندگی ایشان مورد غفلت واقع
می شود، تأثیرگذاری آن مرحوم در عرصه سیاست است. مرحوم استاد علی دوانی در
جلد دوم «نهضت روحانیون ایران» در این ارتباط می نویسد: «اغلب مردم اطلاع
ندارند که آیة ا... بروجردی در قیام علمای اصفهان مورد تعقیب رضاخان واقع
شد و پس از ماجرای قتل عام مسجد گوهرشاد و قیام آیة ا... قمی، بر ضد پهلوی
برخاست و چون دید که اعتراضش مورد توجه واقع نمی شود و مردم نیز آمادگی
برای قیام ندارند ایران را با هدف اقامت در نجف اشرف ترک کرد و از طرف
رضاخان در مرز خسروی بی احترامی هم دید.
آیة ا... بروجردی پس از مدتی
توقف در نجف اشرف صلاح را در این دید که پایگاه ایران را مانند آیة ا...
حائری در قم خالی نگذارد تا به سود رضاخان تمام شود و لذا به ایران بازگشت و
در شهر خود بروجرد مانند سابق ماندگار شد و به تدریس علوم عقلی و نقلی و
اداره امور مردم آن سامان و بسیاری از شهرهای دیگر به عنوان مرجع تقلید
پرداخت .
پس از رحلت آیة ا... حائری در سال 1315شمسی، علمای ثلاث به
مدت هشت سال حوزه علمیه قم را اداره کردند. که پنج سال آن در زمان رضاخان و
سه سال دیگر در اوایل سلطنت محمدرضا و به هنگام اشغال ایران توسط قوای
متفقین بود.
در سال 1323 شمسی آیة ا... بروجردی به قم دعوت شدند. تأثیر
وجود آیة ا... بروجردی در قم موجب شد که حوزه های علمیه مشهد و تهران و
اصفهان و شیراز و همدان و دیگر شهرهای ایران رونق گیرد و به تعلیم و تربیت
طلاب و فضلا همت گمارد.
آیة ا... بروجردی که به گفته خودش در واقعه
مشروطه از نزدیکان استادش مرحوم آیة ا... آخوند خراسانی بود، به خوبی به
یاد داشت که پس از رخنه ایادی بیگانه در امر مشروطه و شهادت شیخ فضل ا...
نوری، مرحوم آخوند چگونه از اقدامهای خود پشیمان شده بود و لذا از دخالت در
امور سیاسی که به گفته خودش سرنخ آن در دست اجانب بود سخت هراس داشت.
خود
آن مرحوم می فرمود: از آن موقع که دیدم مرحوم استاد آخوند و مرحوم نائینی
که آن همه زحمت در تأسیس و تداوم کار مشروطه متحمل شده بودند پس از شهادت
حاج شیخ فضل ا... و حوادث دیگر ملول و افسرده شده اند، حالت اضطرابی برای
من پیدا شده است که تا یک واقعه سیاسی پیش می آید از اقدام فوری حتی
الامکان پرهیز می کنم، مبادا کاری به زیان مسلمین انجام گیرد. خیلی ها به
این اضطراب من در امر سیاست ایراد می گیرند، ولی من هم نمی توانم جز این
رفتاری داشته باشم.
به هرحال محمدرضا پهلوی پس از اقامت آن مرحوم در قم و
مرجعیت ایشان در ایران و دیگر کشورهای اسلامی، چندین بار در قم خدمت ایشان
رسید، و هر بار از آن مرحوم می خواست که هر امری دارد، بفرمایند تا انجام
دهد. اما آیة ا... بروجردی هربار به وی فرموده بود: «امور مربوط به روحانیت
صرفاً بستگی به کمک مردم مسلمان دارد» و حاضر به قبول هیچ گونه کمکی از
طرف شاه و خاندان پهلوی نشد و پس از درخواستهای مکرر ایشان برای لوله کشی
آب شهر قم و حفرچاه، که مورد توجه شاه واقع نشده بود، آن مرحوم به فرماندار
وقت قم گفته بود: من دیگر کاری با شاه ندارم و یک کلمه خطاب به ایشان
نخواهم گفت.
مرحوم دوانی در جایی دیگر چنین نگاشته است: «در زمان حیات
آیة ا... بروجردی، رژیم پهلوی تحت فشار آمریکایی ها برنامه هایی داشت که
نمی توانست آن را عملی کند. آیة ا... بروجردی به شاه پیغام داده بودند که
اگر بخواهد کاری برخلاف دیانت اسلام انجام دهد، من از کشور می روم. شاه
گفته بود تا این مرد زنده است نمی شود دست به کاری زد، هر کاری هست بگذارید
برای بعد از فوت او. این را کم و بیش ما در حوزه می دانستیم».
واقعیت
مهمی که در طول تاریخ، مراجع مجاهد با آن مواجه بوده و در همه موارد نیز آن
را مراعات می نمودند، اتحاد در برابر دشمن بزرگتر و خطرناکتر بود تا بدین
وسیله راه نفوذ این دشمن قدار به کیان اسلامی بسته شود. در جریان ملی شدن
صنعت نفت نیز احساس خطر آیة ا... بروجردی از نفوذ دشمنی به نام انگلیس،
موضع سیاسی ایشان را در مورد این واقعه سیاسی با احتیاط همراه می نمود.
هلارس،
سفیر وقت ایالات متحده در ایران در نامه ای به وزارت خارجه به نکته جالبی
اشاره می کند. او می نویسد: «...گفتگوی دیروز غروب من تنها با شاه، بیش از
یک ساعت طول کشید... در طول بعد از ظهر پیکی با پیامی از جانب (آیة ا... )
بروجردی، بانفوذترین روحانی در ایران نزد مصدق آمده بود.
متن پیام این
بود که با توجه به تهدید انگلستان، اگر این کشور به ایران تجاوز کند، همه
ایرانیان باید متفقاً در برابر آن ایستادگی کنند و جبهه ای مستحکم تشکیل
دهند، این پیام از جانب چنان روحانی بلندپایه ای اهمیت فراوان داشت. این
یعنی آن که محافل مذهبی که به طور کلی مخالف عوام فریبی به شمار می آمدند،
دست کم در مسأله نفت به اتحاد با دولت اقدام کرده بودند...».(اسناد روابط
خارجی آمریکا درباره نهضت ملی شدن نفت ایران، ترجمه عبدالرضا مهدوی و اصغر
اندرودی، ج1، ص285-286.)
تقریب مذاهب و معرفی شیعه
یکی از
ثمرات انکارناپذیر حضور آیة ا... بروجردی در قم، معرفی جهانی شیعه و تأسیس
دارالتقریب بین المذاهب بود. در گام نخست آن مرحوم یعنی معرفی جهانی شیعه،
ایشان به تأسیس مسجد هامبورگ همت گماشت و در قلب اروپا به تبلیغ اسلام
پرداخت.
گام دیگری که آیة ا... بروجردی در این راستا برداشت، ایجاد
اتحاد بین مذاهب اسلامی بود. ایشان در تعریف رابطه صحیح مذهب تشیع و سایر
ادیان و مذاهب، معتقد به تقریب بود. این نگاه ایشان نه نگاهی تاکتیکی، که
نگاهی بر اساس مبانی فکری و نظری ایشان بود. آن مرحوم در کنار اصرار بر
تقریب در رابطه شیعه و سنی و یا دیگر ادیان، معتقد بود که امامت ائمه
اطهار(ع) رکن مذهب تشیع است.
ایشان با درایت خاص خود می دانست که اگر
بنا شود تفاهمی بین مسلمانان ایجاد شود، باید از مجامع علمی سرچشمه بگیرد.
به همین منظور با وقوف بر توان علمی الازهر مصر، امکانات و فرصتها برای
رابطه با علمای مصر را فراهم نمود. بر همین اساس شیخ محمدتقی قمی، به عنوان
نماینده زعیم حوزه علمیه شیعه از سوی ایشان به مصر اعزام و مأموریت وی
تلاش جهت گسترش فعالیتهای تقریبی در مصر و تشویق علمای اسلام جهت اتحاد
اسلامی عنوان شد. علامه شیخ محمد تقی قمی پیام شفاهی آیة ا... را به شیخ
مجید سلیم که مقام شیخ الازهر را در آن زمان داشت، ابلاغ نمود.
طولی
نکشید که یکی از علمای مصر به نام شیخ حسن باقوری که استاد دانشگاه الازهر و
وزیر اوقاف مصر بود، به ایران مسافرت و با آیة ا... بروجردی ملاقات کرد.
پس از درگذشت شیخ مجید سلیم، شیخ شلتوت زعامت دانشگاه الازهر را به عهده
گرفت. وی که از افراد علاقه مند به اتحاد امت اسلام و دارای دیدی عمیق و
ژرف در مسایل تقریبی بود، ارتباط نزدیکی با آیة ا... بروجردی برقرار کرد و
طی نامه ای ایشان را برادر معظم خود خواند.
در این بین، از سوی آیة ا...
بروجردی ایده تأسیس مرکزی با هدف بسط و گسترش تقریب مطرح شد و بلافاصله
الازهر اقدام به تأسیس مرکز «دارالتقریب بین مذاهب اسلامی» نمود.
تأسیس
دارالتقریب بین مذاهب اسلامی در مصر نقش عمده ای در هماهنگی بین فرق مختلف
اسلامی ایجاد کرد و موجب شد تدریس فقه مذاهب اسلامی شیعه و سنی در دانشگاه
الازهر آغاز شود.
ثمره دیگر اقدامهای وحدت آفرین آیة ا... بروجردی،
فتوای شیخ شلتوت مبنی بر جایز بودن پیروی از فقه شیعه بود. بدین صورت
بزرگترین مرجع رسمی اهل سنت و بالاترین قدرت علمی مصر با کمال صراحت فتوا
داد که پیروان مذهب شیعه با وجود تبلیغات سوء با دیگر مذاهب اسلامی از نظر
برخورداری از امتیازات اسلام برابر هستند و به همه مسلمانان اهل سنت و
جماعت اجازه داده می شود که در صورت تمایل از فتاوی علمای شیعه جعفری پیروی
کنند.
این فتوا در سال 1378هجری قمری در هفدهم ربیع الاول، روز میلاد
امام صادق(ع) بنیانگذار مکتب شیعه جعفری، در حضور نمایندگان مذهب شیعه
امامی و شیعه زیدی و مذاهب شافعی، حنبلی، مالکی و حنفی، به دست شیخ محمود
شلتوت رئیس فقید دانشگاه الازهر صدور یافت. این فتوای تاریخی در زمانی که
سلفیان متعصب عربستان، شیعه را کافر می دانستند، تأثیر عمیقی در رسمیت
یافتن تشیع به جا گذاشت.
