حاتمی کیا؛ آرمانگرای واقع بین

«ابراهیم حاتمی کیا» یکی از برجسته ترین کارگردانان صاحب سبک سینمای ایران است که سعی کرده است در آثار خود در کنار آرمان گرایی از واقعیت ها نیز فاصله نگیرد.

حاتمی کیا به سال1۳۴۰ خورشیدی در تهران متولد شد. وی دانش آموخته رشته فیلمنامه نویسی از دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر است.

حاتمی کیا با تجربه ای که در ساخت چند فیلم مستند در جنگ کسب کرده بود و استعداد و تیز بینی ای که داشت، فعالیت های سینمایی اش را از سال 1359 با نوشتن فیلم نامه و کارگردانی فیلم های کوتاه آغاز کرد. بر همین اساس وی یکی از فیلمسازانی است که پس از انقلاب و در شرایط جنگ به فیلم سازی روی آورد و کار خود را نیز با حضور در جبهه ها آغاز کرد.

از آثار سینمایی حاتمی کیا می توان به «هویت»(1364)، «دیده بان»(1367)، «مهاجر»(1368)، «وصل نیکان»(1370)، «از کرخه تا راین»(1371)، «خاکستر سبز»(1372)، «بوی پیراهن یوسف»(1374)، « برج مینو»(1374)، «آژانس شیشه ای»(1376)، «روبان قرمز»،(1377)، «موج مرده»(1379)، «ارتفاع پست»(1380)، «به رنگ ارغوان»(1383)، «به نام پدر» (1384)، «دعوت»(1387)، « گزارش یک جشن» (۱۳۸۹)، «چ»(1391) و «بادیگارد»(1394) اشاره کرد. وی همچنین 2 سریال «خاک سرخ»(1381) و «حلقه سبز»(1385) را کارگردانی کرده است.

حاتمی کیا یکی از پر افتخارترین کارگردانانی است که جوایز بسیاری را در جشنواره فیلم فجر به دست آورده است. وی با دریافت 5 سیمرغ بلورین بهترین فیلم، موفق ترین کارگردان در این زمینه است.

سینمای حاتمی کیا از دهه 60 تا دهه 90 دچار تحول و دگردیسی می شود به این معنا که وی با تاثیر پذیری از جامعه و فضای اجتماعی سعی می کند با تحول ها همگام شود. بر همین اساس در دوره های مختلف فیلم سازی اش همگام با تحول فضای اجتماعی آثارش را بروز رسانی می کند.

به نظر می رسد مسیر حرکت قهرمان فیلم های حاتمی کیا گویی یک نفر است که مراحل مختلف زندگی خود و جامعه اش را طی می کند. در واقع این تحول در شخصیت ها و زندگی شان را می توانیم در روایت سینمایی حاتمی کیا در دهه های مختلف مشاهده کنیم.

یکی از ویژگی های حاتمی کیا ایجاد حس کنجکاوی در مخاطبان پیش از نمایش فیلم هایش است چرا که توانسته آثاری جذاب و پر کششی بسازد. در واقع وی از جمله کارگردانان موفق نسل دوم سینمای ایران است که در طول دوران فیلم سازی خود علاوه بر آثار سینمای دفاع مقدس، سراغ موضوع های اجتماعی و حتی فیلم هایی با پس زمینه سیاسی رفته است.

***سینمای دهه 60 حاتمی کیا

سینمای دهه 60 ایران بیشتر در زمینه سینمای دفاع مقدس است که حاتمی کیا نیز به عنوان فیلم سازی دغدغه مند سعی کرد حامل بخشی از ایده ها، آرمان ها و واقعیت های دفاع مقدس باشد. 

سینمای دهه 60 حاتمی کیا بیشتر نشانگر نوعی جهاد عارفانه برای جست و جو و تصویر نمودن خود متعالی و حقیقی انسان است. بی شک روایت وی بازتاب دهنده وجوه متمایز و متفاوت جنگ هشت ساله کشورمان از دیگر جنگ های معاصر در دنیا است. از این رو استعداد آن را دارد که در خاطره جمعی و حافظه تاریخی بماند.(1)

وی در این دهه 2 فیلم مهاجر و دیده بان را ساخته است که هر دو مورد توجه منتقدان و تماشاگران قرار گرفت. فیلم مهاجر که یکی از شاخص ترین و مهم ترین دستاوردهای سینمای دفاع مقدس به حساب می آید از نظر ساختار تکنیکی و ارزش های مضمونی بسیار فیلم پخته ای است. این فیلم بیش از آن که تجربه سوم یک فیلم ساز جوان به نظر بیاید، اثر یک فیلم ساز کهنه کار را نشان می دهد. دیده بان فیلم دیگر وی از آثاری تجربه گرایانه بود که نشان می داد حاتمی کیا احاطه بیشتری بر عناصر و تکنیک های سینمایی پیدا کرده است.

یکی از شاخصه های فیلم های دهه 60 حاتمی کیا ساختار تکنیکی و زیباشناختی وی در آثارش است. برخی معتقدند که تا سال 1367سینمای دفاع مقدس به لحاظ نوآوری و ایجاد تجربه های جدید و غیر تقلیدی به ویژه در زمینه زیباشناسی و ساختار بصری و صوتی فیلم گامی برنداشته است. به نظر می رسد حاتمی کیا از تجربه زیباشناختی در مهاجر بهره برده و توانسته است با طرح ساختاری دقیق بر اساس صحنه پردازی(میزانسن)، ترکیب بندی های تصویری و یک مونتاژ گرافیکی ارتباط زیبایی بین 2 رزمنده و یک هواپیمای کوچک شناسایی برقرار کند.(2)

***سینمای دهه 70 حاتمی کیا

سینمای دهه 70 حاتمی کیا رفته رفته سویه های انتقادی پیدا می کند و با ساختن آثاری متفاوت، تنها روایت گر سویه های معنوی و عارفانه نیست بلکه دریچه های جدیدی را می گشاید. در این دهه جنگ پایان یافته و حاتمی کیا سعی کرده است که احساس حاکم بر فضای جبهه و جنگ را به زندگی روزمره در شهر منتقل کند.

برخی از منتقدان و تماشاگران، این دهه را اوج فیلم سازی حاتمی کیا می دانند. وی در این دهه فیلم های شاخصی همچون از کرخه تا راین، آژانس شیشه ای و موج مرده را کارگردانی کرده است.

از کرخه تا راین فیلمی است که برای نخستین بار در سینمای ایران به مقوله مجروحان و پیامدهای جنگ از زوایای مختلف می پردازد. این فیلم به شدت احساسی در عین حال دیدی واقع بینانه دارد و همین واقع بینی، بار دراماتیک آن را بیشتر می کند.

آژانس شیشه ای به عنوان شاهکار سینمای حاتمی کیا و یکی از بهترین فیلم های تاریخ سینمای ایران، نسبت به فضای پس از جنگ نگرشی به شدت انتقادی به خود گرفت. این فیلم به بیانیه ای علیه دیوان سالاری(بوروکراسی) تبدیل شد. در واقع حاتمی کیا در این فیلم نسبت به فضای اجتماعی و سیاسی ای زمانه اش که بسیاری از حقایق را فراموش کرده بود، تاخت.

در دورانی که ارزش ها و ایده های زیست اجتماعی در حال زیر و زبر شدن بودند فیلم حاتمی کیا راوی داستان نسلی شد که در سایه انقلاب رشد پیدا کرده بودند. برخی معتقدند این فیلم درباره آدم هایی است که عضو هیچ دسته و گروه سیاسی نیستند و هیچ حزبی نمی تواند آن ها را مصادره به مطلوب کند.(3)

بیشتر سکانس های آژانس شیشه ای در فضای بسته یک آژانس هواپیمایی می گذرد اما مخاطب را خسته نمی کند بلکه همراهی و همدلی مخاطب را در پی دارد. گفت و گو(دیالوگ)های زیبا و ماندگار، مضمون فیلم و پرهیز از جانب داری های احساسی نه تنها آن را کسل کننده و کشدار نکرده بلکه آن را تبدیل به اثری تماشایی، قابل توجه و تفکر برانگیز کرده است.

بر اساس نظرسنجی روزنامه «سینما» که از منتقدان درباره بهترین فیلم های همه ادوار گذشته جشنواره فیلم فجر صورت گرفته، فیلم آژانس شیشه ای بالاترین امتیاز را گرفته است.(4)

یکی دیگر از فیلم های مطرح دهه 70حاتمی کیا، فیلم موج مرده است که به تقابل دو نسل می پردازد. این فیلم روایتگر پدری از نسل جنگ و پسری از نسل پس از جنگ است. موج مرده به عنوان اثری تاثیرگذار به دوره‏ های مختلف انقلاب، جنگ و صلح و اثرهای آن بر کانون زندگی اجتماعی پرداخته است. این فیلم توقیف شد و پخش آن به تعویق افتاد و هنگامی که به اکران عمومی درآمد چندان از آن استقبال نشد.

***سینمای دهه 80 حاتمی کیا

حاتمی کیا در این دهه وارد عرصه ها و سوژه های نو شد و به ویژه این که بیشتر موضوع های اجتماعی را در دستور کار قرار داد. از فیلم های دهه 80 وی می توان به ارتفاع پست، به رنگ ارغوان، به نام پدر، دعوت و گزارش یک جشن اشاره کرد.

ارتفاع پست از جمله فیلم هایی بود که از نظر موضوع مورد بررسی در سینمای ایران سوژه ای جدید به حساب می آمد. ماجرای این فیلم به گروگان گیری در اثر مشکل های اقتصادی و اجتماعی تحمیلی از سوی جامعه می پرداخت. بیشتر بخش های این فیلم مانند آژانس شیشه ای در محدوده کوچک یا لوکیشنی واحد می گذرد با این به حال اثری دیدنی و پر محتوا تبدیل شده است.

به رنگ ارغوان یکی از فیلم های مطرح دهه 80 حاتمی کیا است که کمال گرایی در جزییات اش به چشم می خورد. در این فیلم با متنوع ترین طیف آدم های خاکستری مواجه هستیم. این فیلم به دلیل رنگ و بوی سیاسی و حساسیت برانگیزی اش چند سال توقیف شد. به رنگ ارغوان در سال 1383ساخته شده بود اما در جشنواره بیست و هشتم در سال 1388به نمایش درآمد و جایزه بهترین فیلم را گرفت. برخی معتقدند که این فیلم کامل ترین و پخته ترین اثر حاتمی کیا است.

سال 1384 بحث های نسلی بالا گرفته بود چرا که نسل جدید سوال های فلسفی و مهمی درباره جنگ و انقلاب می پرسند و خانواده هایشان را به تیغ نقد می کشند. در چنین فضا و موقعیتی حاتمی کیا به نام پدر را می سازد.(5) این فیلم درباره رابطه پدری بسیجی و دختر جوان وی است که مین های باقیمانده از دوران جنگ باعث مجروح شدنش شده است.

دعوت فیلمی در پیرامون مساله سقط جنین و به نوعی سرزنش آن است که در نوع خود اثری متفاوت را نشان می دهد هر چند منتقدان این فیلم را نقد کرده و نگاه مثبتی به آن نشان ندادند.

گزارش یک جشن آخرین فیلم دهه 80 حاتمی کیا است که از مشکل های جامعه سخن به میان می آورد و به ویژه به مساله جوانان به عنوان یکی از بحران های امروز جامعه می پردازد. این فیلم از جمله کارهای ضعیف کارنامه حاتمی کیا است.

***سینمای دهه 90 حاتمی کیا

سینمای دهه 90 با اثری از دفاع مقدس کلید خورد و حاتمی کیا سعی کرد با ساخت فیلم چ به شخصیت یکی از شهدای برجسته جنگ، «مصطفی چمران» بپردازد. فیلم چ یکی از تکنیکی ترین و خوش ساخت ترین فیلم های گونه دفاع مقدس است که 2روز از حضور شهید «مصطفی چمران» در پاوه را روایت کرده است.

فیلم چ یکی از فیلم هایی بود که بازتاب های متفاوتی نسبت به آن شکل گرفت و بیشتر مواجهه ها نیز دارای سویه های سیاسی بود و جریان های سیاسی کشور، فیلم را از دریچه نگرش خود تفسیر کردند. 

«محسن آزرم» منتقد سینما درباره این فیلم می نویسد: اگر حاتمی کیا به جای مکالمه های مکرری که دیگران با چمران دارند زندگی درونی و پنهان چمران را به نمایش می گذاشت؛ یعنی به جای گفتن همه چیز آن چیز ها را نشان می داد میزان همدلی تماشاگران با چمران بیشتر می شد(6)

***نقد 

آدم ها همیشه مهمترین عنصر سینمای حاتمی کیا هستند؛ شخصیت های آرمانگرا و معتقدی که همیشه راه خودشان را رفته و کار خودشان را کرده اند و اعتنایی به حرف دیگران نداشته اند و همین آرمان و اعتقاد و راه خود را رفتن است که شخصیت های شهودباور فیلم مهاجر را سرفصل شخصیت های سینمای حاتمی کیا قرار می دهد. از امیر در وصل نیکان تا سعید از کرخه تا راین و از حاج کاظم آژانش شیشه ای تا مرتضی راشد موج مرده، همه در سایه همین آرمان و اعتقاد است که بی اعتنا به خواسته دیگران دست به کاری می زنند که دوست دارند.(7) 

بیشتر دیدگاه ها درباره سینمای حاتمی کیا دارای سویه های مثبت است. شهید «مرتضی آوینی» درباره سینمای حاتمی کیا معتقد است که «وی توانسته بر تکنیک پیچیده سینما غلبه کند و حجاب های تصنع و تکلف و صورتگرایی را بدرد و از سطح عبور کرده و به عمق برسد.» (8)

یکی از دیدگاه هایی که نسبت به حاتمی کیا مطرح می شود این است که وی در همه این سال ها نشان داده که هیچ وقت در فیلم های خود موضع سیاسی قاطعی نمی گیرد و وقتی به حوادث و ماجراهای بیرونی اشاره می کند، هر گروه و جریانی می تواند برداشت خود را از نگاه وی داشته باشد. اتفاقی که درباره فیلم هایی همچون به رنگ ارغوان، گزارش یک جشن و چ رخ داد.(9)

پی نوشت ها:

1- پورسعید، فرزاد، «جبهه نمای نزدیک مردان رها شده از خاک»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره23، سال1384، ص58

2- مستغاثی، سعید، «ژانر سینمای دفاع مقدس در ایران »، مجله فارابی، پاییز و زمستان1380، شماره43-42، ص151

3- پویان، عسگری، «آژانس شیشه ای»، روزنامه سینما، پوشه سینما، چهارشنبه 30دی1394،سال اول، شماره 96، ص4

4- به رنگ ارغوان از جنس بلور، روزنامه سینما، پوشه سینمایی، چهارشنبه 30 دی1394، شماره 96،ص8

5- مفید، نگار، «به نام پدر»، روزنامه سینما، پوشه سینما، چهارشنبه 30دی1394،سال اول، شماره 96، ص6

6- آزرم، محسن، «آنکه گفت آری؛ گفت نه»، ماهنامه مهرنامه، شماره34، نوروز1393،ص294

7- منبع پیشین،ص294

8-آوینی،مرتضی،مهاجر،تارنمای آوینی، قابل دسترس به نشانی http://www.aviny.com/aviny/naghd_film/Mohajer.aspx

9- معرفی فیلم های جشنواره سی و چهارم سینما ایران، مجله همشهری 24، بهمن1394، شماره72،ص60