بنیانگذار پژوهشکده آرتمیا و آبزیان دانشگاه ارومیه با اشاره به تجربه نجات بخش‌هایی از دریاچه آرال با احداث سدی بتونی به طول 11 هزار و 500 متر و مدیریت دریاچه بزرگ نمک ایالت یوتای آمریکا بر امکان نجات بخش‌هایی از دریاچه ارومیه با تمرکز آب ورودی از جنوب دریاچه در پهنه ای به وسعت 100 تا 200 کیلومتر مربع تاکید کرد.
دکتر ناصر آق، عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه در گفت‌وگو با خبرنگار علمی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) منطقه آذربایجان غربی اظهار کرد: نخستین گام برای نجات دریاچه ارومیه، توجه به ضرورت مدیریت علمی دریاچه است.
وی ادامه داد: تشکیل کارگروه نجات دریاچه ارومیه به دستور رییس جمهوری بعد از نخستین جلسه هیات دولت از یک طرف دغدغه دولت تدبیر و امید را در ارتباط با این زیست بوم باارزش نشان می دهد که در واقع انعکاس دغدغه اصلی مردم منطقه است و از طرف دیگر اهمیت موضوع نجات دریاچه ارومیه و ارزشهای تالابی، اجتماعی و اقتصادی آنرا به اثبات می رساند.
آق افزود: نخستین گام کارگروه می بایستی برنامه ریزی و حرکت بسوی مدیریت علمی دریاچه ارومیه باشد. برای بنده و بسیاری از متخصصان کشور سئوال بزرگی است که چرا تاکنون مسوولان سیاسی کشور مساله احیای دریاچه ارومیه را به یک تیم تخصصی دانشگاهی واگذار نکرده اند؟ درحالی که در تمام کشورهای دنیا اعم از کشورهای پیشرفته و درحال توسعه، تحقیق و ارائه راهکار درخصوص معضلات زیست محیطی به دانشگاهها واگذار می شود چون هم به رفع مشکلات از طریق علم اعتقاد دارند و هم به توانایی های دانشمندان خود اعتماد می کنند.
پایه گذار انجمن علمی آبزی پروری ایران گفت: بنده از طرف بسیاری از متخصصان دانشگاهی از مسوولان سیاسی کشور تقاضا می کنم قبل از اینکه فاتحه دریاچه ارومیه به طور کامل خوانده شود اختیارات کامل بازسازی آنرا به یک مرکز دانشگاهی قوی بومی (ترجیحا دانشگاه ارومیه) بسپارند تا راهکارهای علمی کوتاه مدت برای نجات دریاچه ارومیه ارائه کند.
وی با اشاره به اینکه نیازی نیست دولت راسا وارد چنین مقوله ای شود، اظهار کرد: باید به نقش خود به عنوان حامی مالی و معنوی برای حل مشکل عمل کند و زیرساختهای اجرایی برای طرح‌های پیشنهادی دانشگاه را فراهم کند. دولت تدبیر و امید با هزاران مشکل به مراتب بزرگتر در عرصه های ملی و بین المللی روبروست که باید حل و فصل کند؛ لذا نباید خود را درگیر مسائلی بکند که فقط با راهکارهای علمی به نتیجه می رسد. درگیر شدن دولت با مشکلاتی نظیر دریاچه ارومیه تنها باعث زیر سوال رفتن دولت شده و عدم موفقیتش در حل مشکل باعث سرافکندگی آن در بین ملت می شود.از طرف دیگر نباید نقش دانشگاهها و مراکز پژوهشی کشور را به عنوان بازوان علمی دولت نادیده گرفت.
آق تاکید کرد: تیم تخصصی دانشگاه ارومیه تحت مدیریت یک محقق توانمند قابلیت آنرا دارد تا با استفاده از تخصص، توانمندیها و تجربیات اعضای هیات علمی خود و از طریق مشارکتهای فکری و عملی متخصصین داخلی و خارجی در کوتاه ترین زمان و با کمترین هزینه به مشکل دریاچه ارومیه رسیدگی و در راستای احیای آن برنامه ریزی علمی کند لذا بنده پیشنهاد می کنم طبق قوانین موجود در کشور مسئولیت حفاظت از تالابهای کشور همچنان که هست به عهده سازمان حفاظت محیط زیست کشور باشد و سازمان طی قراردادی ماموریت ویژه نجات دریاچه ارومیه را با اختیارات تام به دانشگاه ارومیه واگذار کند به طوریکه در آینده هیچ مسئولیتی متوجه سازمان و دولت نباشد. سازمان با تعیین ناظرین داخلی و خارجی می تواند بر نحوه اجرای ماموریت توسط دانشگاه ارومیه نظارت نماید و دانشگاه ارومیه هر شش ماه یکبار با برگزاری یک همایش ملی یا بین المللی نتایج اقدامات خود را ارائه و مورد نقد و بررسی متخصصین از کل کشور و همچنین از مراکز علمی بین المللی قرار دهد.
وی با اشاره به گام دوم اساسی و حیاتی برای نجات دریاچه اظهار کرد: اجرای فاز اول احیای بخشی از دریاچه ارومیه از طریق مدیریت آبهای ورودی گام دوم بسیار اساسی و حیاتی در راستای نجات دریاچه می باشد.
آق ادامه داد: دریاچه ارومیه توسط جاده شهید کلانتری تقریبا به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شده است.اکثر رودخانه های بزرگ و پر آب از جنوب دریاچه به آن می ریزند ولی از آنجاییکه عمق شمال دریاچه بیشتر قسمت جنوبی است آب ورودی از جنوب نیز به طرف شمال حرکت می کند لذا اثرات کم شدن آب دریاچه ارومیه را در جنوب دریاچه بیشتر مشاهده می کنیم.
وی افزود: میزان آب در دریاچه ارومیه بسیار کاهش یافته و ادامه روند کنونی باعث خواهد شد جنوب دریاچه به جز بخش کوچکی در زیر پل تا پایان شهریور سال آینده خشک شود و شمال دریاچه نیز بیش از سه، چهار سال دوام نخواهد آورد. فقط یک اقدام بسیار سریع و مؤثر می تواند با احیای بخشی از دریاچه از ادامه روند خشک شدن سریع آن جلوگیری کند و امید را به دل مردم و مسوولان برگرداند. این اقدام سریع چیزی نیست جز مدیریت و حفظ آبهایی که همه ساله از طریق آبهای روان وارد دریاچه ارومیه می شوند.
عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه اظهار کرد: اگر از آمارهای بلند و میان مدت که نشانگر ورود مقادیر کافی آب به دریاچه ارومیه است، صرف نظر کنیم، طبق آمارهای رسمی طی چهار سال گذشته به طور متوسط سالانه حدود یک میلیارد مترمکعب آب از طریق روان آبها وارد نیمه جنوبی دریاچه ارومیه شده است ولی میزان آب دریاچه ارومیه در پایان شهریور هر سال نسبت به سال پیش کاهش نشان می دهد. این بدین معنی است که تبخیر از سطح دریاچه بیش از میزان ورودی است؛ لذا ضروری است آب های ورودی از جنوب دریاچه به جای اینکه در پهنه ای به وسعت بیش از 2000 کیلو متر مربع با عمق متوسط 10 تا 15سانتی متر پخش شده و در مدت کوتاهی تبخیر و از دسترس خارج شود در منطقه ای کوچکتر به وسعت حدود 100 تا 200 کیلومتر مربع با عمق سه تا چهار متر متمرکز شود. بدین ترتیب به راحتی می توان با کاهش تبخیر سطحی به میزان حدود 90 درصد از هدر رفتن آبهایی که در حال حاضر به طور طبیعی وارد دریاچه می شوند جلوگیری کرد و بخشی از دریاچه ارومیه را به عنوان فاز اول طرح احیای جامع دریاچه ارومیه نجات داد و به شکوفایی دوران قبل از خشکسالی رساند.
موسس پژوهشکده آرتمیا و آبزیان دانشگاه ارومیه افزود: کنوانسیون رامسر به وضوح در خصوص استفاده بهینه از تالاب ها برای بهبودی معیشت مردمی که در پیرامون تالاب زندگی می کنند اشاره می کند؛ لذا سرمایه گذاری دولت برای احیای دریاچه ارومیه باید با تاکید بر بهبودی وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردم منطقه صورت گیرد و برای تحقق این مهم باید از تجربه سایر کشورها و مدل های به کار رفته استفاده کرد.
وی با بیان اینکه آرتمیا کلید حل معمای دریاچه ارومیه است به ایسنا گفت: به وجود آوردن شرایط بهینه برای بازسازی ذخایر آرتمیا و شکوفا کردن جمعیت آن زنجیره حیات و تنوع زیستی را در دریاچه ارومیه احیا و بازگشت مجدد پرندگان بومی و مهاجر را به دریاچه تضمین خواهد کرد؛ بدین ترتیب اجرای هر فاز از طرح جامع نجات دریاچه ارومیه در واقع بخشی از دریاچه ارومیه را با تمامی ویژگی ها و ارزشهای ملی و بین المللی آن احیا خواهد کرد.
آق ادامه داد: با شکوفا کردن آرتمیا در بخشهای احیا شده می توان درخصوص استفاده بهینه از دریاچه ارومیه جهت بهبودی وضعیت معیشتی مردم منطقه بر اساس دستورالعمل‌های کنوانسیون رامسر و در قالب برنامه توسعه پایدار اقدام کرد. به ازای هر منطقه 100 کیلومترمربعی احیا شده سالانه می توان حداقل هزار تن توده زنده و 120 تن سیست آرتمیا تولید کرد. عملیات صید، عمل آوری، بسته بندی و فروش داخلی و صادرات آرتمیا می تواند برای حدود 200 نفر اشتغال و سالانه حدود 10 میلیون دلار درآمد برای دولت ایجاد کند؛ بنابراین احیای مرحله به مرحله دریاچه ارومیه علاوه بر بازسازی اکوسیستم طبیعی آن فصل جدیدی از مبحث توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه را مبتنی بر شکوفایی دریاچه ارومیه خواهد گشود به طوریکه مردم منطقه نیز با شور و شوق فراوان در تمام مراحل اجرای طرح از دولت حمایت و برای اجرای فازهای بعدی در کنار دولت قرار خواهند گرفت.
وی در ادامه دو مثال تاریخی در ارتباط با مدیریت دریاچه های شور بزرگ دنیا را بیان کرد و گفت: در ابتدای قرن بیستم دریای آرال 67 هزار و 499 کیلومتر مربع (بیش از 10 برابر دریاچه ارومیه در پرآب ترین زمان) وسعت داشت و حجم آب آن هزار و 89 کیلومترمکعب (34 برابر حجم آب دریاچه ارومیه) بود. شوری آب آن 10 گرم در لیتر بود و 20 نوع ماهی و 200 نوع بی مهرگان مختلف در آن زندگی می کردند. روند خشک شدن دریای آرال به دلایل مختلفی که بی شباهت به دلایل منجر به بحران دریاچه ارومیه نیست از دهه 1960 شروع شد. دولت مسوولیت مطالعه و احیای آنرا به انستیتوی علوم جانوری آکادمی علوم روسیه سپرد. متخصصان آن مرکز پس از مطالعه دقیق و همه جوانبه نهایتا پیشنهاد دادند با احداث یک دیوار به طول 11 هزار و 500 متر بخش شمال دریاچه را تحت عنوان آرال کوچک از بخش اصلی آرال جدا کنند و آب رودخانه سیر دریا را به آن قسمت هدایت کنند. آنها با اجرای آن طرح با حمایت مالی بانک جهانی (62 میلیون دلار) و دولت قزاقستان (21.3 میلیون دلار) موفق شدند آرال کوچک را به ابعاد بیش از 4300 کیلومتر مربع احیا کنند و ضمن بازسازی تنوع زیستی آن، مجددا باعث شکوفا شدن زندگی اقتصادی مردم منطقه شدند. برنامه های بعدی آنها در ارتباط با احیای فازهای بعدی نیز توسط محققان همان مرکز اجرا و یا در دست اجرا می باشد که در نهایت منجر به احیای بخش های بزرگتری از دریای آرال می شود.
وی دریاچه بزرگ نمک آمریکا را نمونه دیگری از مثال تاریخی برای مدیریت دریاچه های شور بزرگ دنیا عنوان کرد و افزد: دریاچه بزرگ نمک ایالت یوتای آمریکا 4400 کیلومتر مربع وسعت دارد و حجم آب آن معادل 19 میلیارد مترمکعب است. حداکثر طول و عرض آن به ترتیب 120 و 45 کیلومتر است و عمق متوسط آن 4.90 متر می باشد. این دریاچه 1283 متر بالاتر از سطح دریاهای آزاد واقع شده است. یک پل چوبی برای عبور قطارهای سبک در سال 1904 روی دریاچه بزرگ نمک ساخته شد که تا سال 1959 مورد استفاده قرار می گرفت.
آق ادامه داد: به علت افزایش فعالیتهای اقتصادی از یک طرف و برنامه ریزی برای بهره برداری بهینه از دریاچه بزرگ نمک، ساخت یک جاده کامل با سه سرریز کوچک 100 تا 150 متری در سال 1957 آغاز و در سال 1959 کامل شده و مورد بهره برداری قرار گرفت. برای ساخت این جاده 50 میلیون دلار هزینه شد. از آن تاریخ پل چوبی بلا استفاده ماند تا اینکه در سال 1993 به طور کامل تخریب شد. نظر به اینکه اکثر رودخانه های منتهی به دریاچه از جنوب وارد آن می شوند ساخت جاده باعث شد دو اکوسیستم تقریبا متفاوت ایجاد شود. شمال دریاچه با شوری بالاتر از 250 گرم در لیتر و جنوب دریاچه با شوری حدود 100 گرم در لیتر. با توجه به شرایط پیش آمده چندین شرکت بزرگ برای استحصال املاح مختلف با ارزش در حاشیه بخش شمالی دریاچه مستقر شده اند که ارزش تولیدات سالانه آنها به 200 میلیون دلار بالغ می شود. تکثیر آرتمیا نیز به میزان بسیار زیاد در ناحیه جنوبی دریاچه انجام می گیرد و از این رو تعداد 26 شرکت برای صید، عمل آوری و صادرات سیست آرتمیا پس از اخذ مجوز از سازمان حیات وحش آمریکا در آن منطقه مستقر و به فعالیتهای اقتصادی مشغول شده اند که درآمد سالانه آنها برابر 100 میلیون دلار می باشد. مسوولیت مطالعه مستمر دریاچه بزرگ نمک به عهده سازمان حیات وحش آمریکا، دانشگاه یوتا و انجمن زمین شناسی آمریکا می باشد.
