نژلا پیکانیان: صرف‌نظر از اینکه برخی معتقدند سریال‌هایی که برای پخش در ایام ماه محرم ساخته می‌شوند محتوایی متناسب با این ایام ندارند، روند ساخت سریال مناسبتی در سال‌های اخیر رو به رشد نبوده و به نظر می‌رسد تلویزیون برنامه منسجمی برای روی آنتن فرستادن مجموعه‌های مناسبتی محرمی ندارد. در ادامه در گزارشی نگاهی به سریال‌هایی صورت می‌گیرد که برای پخش در ایام ماه محرم ساخته شدند که اولین آنها به پیش از انقلاب بر می‌گردد.
وقتی دژخیم می‌گرید/ سهراب اخوان
برخلاف تصور خیلی‌ها که پخش سریال مناسبتی در ایام ماه محرم به چند سال پیش از انقلاب اسلامی بر می‌گردد. مردم همچنان به اعتقادات مذهبی‌شان پایبند بودند و در ماه‌های محرم و صفر به عزاداری می‌پرداختند. تلویزیون ملی ایران در سال 1353 یک مجموعه تلویزیونی به نام «وقتی دژخیم می‌گرید» را در ایام محرم روانه آنتن کرد تا این سریال به کارگردانی سهراب اخوان نام اولین سریال مناسبتی محرم را در تاریخ تلویزیون ایران به خود اختصاص دهد.
سهراب اخوان این سریال را براساس فیلمنامه‌ای از سبکتکین سالور ساخت که سال 53 از تلویزیون ملی ایران پخش شد. مرحوم مهری ودادیان، محسن زهتاب، کیخسرو بهروزی، مجید گل‌بابایی، سیروس صابر، بهروز بهرام‌زند، سنجر سالور از جمله بازیگرانی بودند که در این سریال جلوی دوربین رفتند و به نقش آفرینی پرداختند. این سریال مذهبی درباره وقایع عاشورا و طفلان مسلم بود و در خلاصه داستانش آمده است: عبدالله و محمد، دو طفل مسلم بن‌عقیل، به دست عوامل ابن زیاد اسیر می‌شوند. زندانبانی به نام «هاشم» درصدد نجات آنان بر می‌آید، اما موفق نمی‌شود.
نکته جالب توجه اینکه این سریال در زمان پخش بسیار مورد توجه قرار گرفت و با وجود اینکه آن زمان بسیاری از خانواده‌ها در خانه‌شان تلویزیون نداشتند با جمع شدن در خانه یکی از اهالی فامیل این مجموعه مذهبی را تماشا می‌کردند. «وقتی دژخیم می‌گرید» تا چند سال بعد نیز در ایام محرم از تلویزیون پخش می‌شد و همچنان هم مخاطبان خودش را داشت.
روایت عشق/ علاءالدین رحیمی
در این سال ها سریال های زیادی برای پخش در ایام محرم ساخته و پخش شدند اما هیچ کدام ازآنها به شکل مستقیم به واقعه عاشورا نپرداختند. اولین سریالی که بعد از انقلاب اسلامی به طور مستقیم واقعه عظیم و نبرد کربلا را محور اصلی قصه اش قرار داد «روایت عشق» به کارگردانی علاءالدین رحیمی و مرحون انوشیروان ارجمند است. این مجموعه تلویزیونی در سال 1364 ساخته و از شبکه یک سیما پخش شد. این مجموعه تلویزیونی داستان عهدشکنی مردم کوفه و ظلم و جور یزیدیان علیه خاندان پیامبر اسلام را در کنار روایت حوادث کوفه تا پیش از قیام عاشورا، حرکت کاروان حسین بن علی به سمت کربلا و فجایع روز عاشورا و ستمی که به آنان روا شد را روایت می کرد و بازیگران زیادی از جمله محمد الهی در نقش «یزیدبن حارث»، رضا سعیدی در نقش «ابن زیاد»، ایمان ساجدی در نقش «شمر» و ... نیز در آن به ایفای نقش پرداخته بودند .انوشیروان ارجمند که کارگردان این مجموعه بود نیز در نقش «ابن سعد» جلوی دوربین رفته بود. « روایت عشق» در بیدخت گناباد تصویربرداری شده و عبدااله اسکندری نیز به عنوان طراح گریم با این مجموعه همکاری داشت. نکته جالب اینکه «روایت عشق» در زمان پخش اش با استقبال زیادی رو به رو شد و پخش آن در ایام محرم تا ده سال از تلویزیون ادامه داشت.
انتظار سرخ
از آنجایی‌که سریال «شب دهم» در زمان پخش‌اش توجه خیلی‌ها را به خود جلب کرد و با اقبال خوبی از سوی مخاطبان روبه‌رو شد خیلی‌ها این سریال را اولین مجموعه مناسبتی ماه محرم (بعد از انقلاب) می‌دانند. اما دست‌اندرکاران سریال سازی در تلویزیون سه سال قبل از «شب دهم» آستین‌ها را برای تولید یک اثر مذهبی برای پخش در ایام محرم بالا زده بودند. «انتظار سرخ» در سال 78 در تلویزیون ساخته شد و اولین مجموعه مناسبتی تلویزیون در ایام محرم نام گرفت. جهانگیر الماسی و سیدجواد هاشمی از بازیگران این سریال بودند و موضوع این مجموعه تلویزیونی نیز متناسب با حال و هوای ایامی بود که سریال در آن پخش شد. البته مخاطبان تلویزیون که آن سال‌ها هنوز تعریفی از سریال مناسبتی برایشان نشده بود چندان از این مجموعه استقبال نکردند و برای همین تا سه سال بعد یعنی زمانی که حسن فتحی «شب دهم» را ساخت کارگردان دیگری سراغ ساخت سریال با موضوع عاشورا و حال و هوای محرم نرفت.
شب دهم / حسن فتحی
15 سال از پخش «شب دهم» از تلویزیون می‌گذرد و هنوز هم خیلی‌ها این سریال را پر کشش‌ترین و ماندگارترین اثر مناسبتی ماه محرم می‌دانند. حسن فتحی کارگردان شناخته شده سینما و تلویزیون بارها با ساخته‌هایش ثابت کرده ذائقه و سلیقه مخاطب را مخصوصا در تلویزیون می‌شناسد و استقبال بسیار زیادی که از «شب دهم» در زمان پخش‌اش شد گواه این ادعا. «شب دهم» در نوروز سال 80 از شبکه یک پخش شد، آن سال ایام نوروز با ماه محرم و ایام عزاداری عاشورا و تاسوعا مقارن شده بود و با وجود اینکه هنوز سریال مناسبتی به شکل الان در بین مخاطبان تلویزیون جا نیفتاده بود خیلی‌ها پیگیر این سریال و قصه حیدر خوشمرام و یاور بودند. متن خوب و قوی سریال و داستان پر کشش‌اش به همراه بازی‌های روان و درست بازیگران، «شب دهم» را به یکی از محبوب‌ترین ساخته‌های فتحی و تولیدات تلویزیون بدل کرد که بارها در بازپخش نیز مورد توجه زیادی قرار گرفت.
سفرسبز / محمدحسین لطیفی
یک سال بعد از پخش «شب دهم» محمدحسین لطیفی سریال «سفر سبز» را روانه آنتن شبکه سه کرد تا مخاطبان تلویزیون کم‌کم به پخش سریال‌های مناسبتی ایام محرم عادت کنند. «سفر سبز» قصه‌ای به روز داشت و روایت قصه زندگی پسری بود که بعد از 25 سال متوجه هویت واقعی خودش می شود و همین سرآغاز قصه‌ای جذاب بود که اقبال عمومی خوبی را نیز در پی داشت. پارسا پیروزفر نقش اصلی این سریال را برعهده داشت. گروه بازیگران «سفر سبز» و بازی‌های خوب آنها نیز یکی دیگر از عوامل موفقیت این مجموعه به حساب می‌آمد. بر عکس سال‌های اخیر که تعداد چهره‌ها و بازیگران شناخته شده‌ای که در سریال‌های مناسبتی محرم بازی می‌کنند به انگشتان یک دست هم نمی‌رسد اما لطیفی در «سفر سبز» از حضور چهره‌هایی چون پارسا پیروزفر، محمدرضا شریفی‌نیا، آزیتا حاجیان، گوهر خیراندیش، لادن مستوفی، سارا خوئینی‌ها، امین تارخ و ... بهره برده بود و بازی‌های خوبی نیز از آنها گرفته بود.
معصومیت از دست رفته / داود میرباقری
محرم سال 82 تلویزیون یک اثر مذهبی و تاریخی را پخش کرد تا با ایام محرم همخوانی داشته باشد. داود میرباقری این بار ساخت سریال محرمی شبکه سه را بر عهده گرفته بود. «معصومیت از دست رفته» روایتگر عاشورای سال 61 هجری بود و همخوانی زیادی با پخش در آن ایام داشت. «معصومیت از دست رفته» نیز بیشتر کارهای میرباقری اثری پر بازیگر و خوش ساخت بود، پروداکشن قوی داشت و از ساختارش معلوم بود کارگردانی با تجربه آن را ساخته. ماجرای عشقی روایت شده در این سریال و بازی سارا خوئینی‌ها در نقش زنی دلربا خیلی‌ها را پای تلویزیون نشاند تا نتیجه عشق شوذب به ماریا و حمیرا را تماشا کنند. «معصومیت از دست رفته» نیز مثل «سفر سبز» از شبکه سه پخش شد.
غریبانه/قاسم جعفری
یکی از سریال‌های مذهبی که داستانش مناسبت زیادی با ماه محرم داشت را کارگردان پرکار سال‌های قبل تلویزیون قاسم جعفری ساخته است. «غریبانه» داستان رویارویی دو گروه وفاداران کربلا و فراموش‌کنندگان واقعه عظیم عاشورا بود که محرم سال 83 از شبکه پنج سیما با بازی بازیگرانی چون حسن جوهرچی، مهدی سلوکی، پرستو گلستانی و ... به روی آنتن رفت. این سریال قصه زندگی افرادی بود که برای احیای حق و عدالت می‌جنگند و کسانی که قصد قربانی کردن عدالت به خاطر مصالح خود دارند. «غریبانه» به لحاظ ساختار و حتی متن هیچ وقت با مجموعه‌هایی مثل «شب دهم» و «معصومیت از دست رفته» قابل رقابت نبود، اما در زمان پخش کم و بیش دیده شد.
روزهای اعتراض / حسین سهیلی‌زاده
حسین سهیلی‌زاده کارگردان ملودرام‌ساز سال‌های اخیر تلویزیون سال 84 یکی از سریال‌های محبوب مناسبتی «محرم» را ساخت. داستان «روزهای اعتراض» به اتفاقات قبل از انقلاب می‌پرداخت و از آنجایی که قصه‌ای عاشقانه نیز چاشنی فیلمنامه این مجموعه تلویزیونی شبکه دو سیما بود، خیلی‌ها دوست‌دار تماشایش بودند. گرچه سهیلی‌زاده چند سال بعد هم سراغ ساخت سریال مناسبتی ماه محرم رفت، اما به نظر می‌رسد «روزهای اعتراض» هنوز کار بهتری در میان آثار مناسبتی او باشد، سریالی که با اقبال بیشتری از سوی مخاطب نیز مواجه شد.
پریدخت/ سامان مقدم
سامان مقدم پیش از ساخت «پریدخت» بیشتر در سینما فعالیت می‌کرد. او محرم سال 86 تصمیم گرفت یک مجموعه تلویزیونی برای شبکه دو بسازد، مجموعه ای که داستان زندگی دختری به نام پریدخت را در سه مقطع زمانی سال‌های ۱۳۱۴ و وقایع مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۲۰، واگذاری قدرت از پهلوی اول به محمدرضا و سال ۱۳۳۴ بعد از کودتای ۲۸ مرداد روایت می‌کرد. نکته جالب توجه در این سریال حضور زوج لیلا حاتمی و علی مصفا بود که قبل از این سریال تنها در سریال «کیف انگلیسی» به کارگردانی ضیاالدین دری با هم همبازی شده بودند. خیلی‌ها در زمان پخش این مجموعه داستان و نوع روایت «پریدخت» را شبیه «شب دهم» دانستند، شباهتی که البته در عمل خوب از آب درنیامد و حس همذات‌پنداری مخاطب را برنینگیخت.
آخرین دعوت / حسین سهیلی‌زاده
حسین سهیلی‌زاده سه سال بعد از ساخت «روزهای اعتراض» تصمیم به کارگردانی یک سریال مناسبتی دیگر برای ایام محرم گرفت. تجربه‌ای به نام «آخرین دعوت» که آخرین دعوت درباره زندگی استاد دانگشاهی به نام یوسف زمانی‌فر بود که زمانی نماینده مجلس بود و برای یافتن اسنادی عازم زادگاهش شد اما طی حادثه‌ای سر از کوفه در سال ۶۱ هجری در آورد. این مجموعه برای مخاطبانش یک برگ برنده داشت و آن بازی حامد بهداد بود. بهداد که تا قبل از این سریال زیاد در تلویزیون دیده نشده بود با «آخرین دعوت» به عنوان یکی از کاراکترهای اصلی مطرح شد.
طفلان مسلم/ مجتبی یاسینی
شنیدن قصه دردناک طفلان مسلم دل خیلی‌ها را به درد می‌آورد و همین موضوع دستمایه ساخت سریال «طفلان مسلم» به کارگردانی مجتبی یاسینی در محرم سال 87 شد. «طفلان مسلم» از جمله سریال‌های مناسبتی محرم بود که در قالب نمایش به اخلاق و سیره حضرت محمد(ص) اهل بیت (ع) و بیان فلسفه قیام عاشورا پرداخت. جهانگیر الماسی، شمسی فضل‌اللهی، محمد عمرانی، پوراندخت مهیمن از بازیگرانی بودند که به همراه دو نوجوان داستان طفلان مسلم را روایت می‌کردند. این سریال محصول شبکه دو سیما بود.
بانو / فرید سجادی حسینی
فرید سجادی حسینی در سال 88 سریال «بانو» را جلوی دوربین برد تا این مجموعه نیز در فهرست سریال‌های مناسبتی ماه محرم قرار بگیرد. ماجرای کشف حجاب تا پیش از این سریال نیز در مجموعه های مختلفی روایت شده بود اما «بانو» در کنار پرداختن به این اتفاق به ماجراهای دیگری که در سال 1316 افتاد نیز پرداخت. قصه اصلی این سریال با بازی داریوش ارجمند، سیاوش طهمورث، فریبا کوثری، ساره بیات و... نیز درباره زنی بود که پس از سال‌ها به شهری برمی‌گردد که مردمانش تصوری نادرست درباره او دارند. زن می‌خواهد این تصویر نادرست را از بین ببرد و در این راه با مسائل و مشکلات فراوانی روبه‌رو می‌شود.
خون‌بها / جواد مزدآبادی
«خون‌بها» نام یک سریال دیگر محرمی است که با یکی دو سال تاخیر از زمان ساخت‌اش بالاخره در سال 89 رنگ آنتن را به خود دید. این سریال را جواد مزدآبادی کارگردانی کرده بود و پولاد کیمیایی برای اولین بار با این مجموعه در قاب تصویر دیده شد. داستان این سریال با مرگ یک نفر شروع شد و در ادامه ماجرا با ایام ماه محرم تلاقی پیدا کرد. به جز پولاد کیمیایی، لیلا اوتادی چهره دیگری بود که در «خون بها» جلوی دوربین رفته بود.
فرات / مازیار میری
مازیار میری نیز تا پیش از ساخت مجموعه تلویزونی «فرات» بیشتر به عنوان یک کارگردان سینمایی ساز مطرح بود. اما او نیز مثل دیگر همتایانش تصمیم گرفت تا تجربه حضور در تلویزیون را نیز در کارنامه حرفه‌ای‌اش داشته باشد و «فرات» یکی از سریال‌هایی شد که او برای رسانه ملی کارگردانی کرد. «فرات» سال 90 از شبکه دو پخش شد و داستانش درباره دو دوست قدیمی بود که بر اثر حادثه‌ای رفاقت دیرینه آن جای خود را به دشمنی می‌دهد، به گونه‌ای که آن دور را رو در روی یکدیگر قرار می‌دهد. در سریال «فرات» تلاش شده بود مفاهيم برگرفته از واقعه كربلادر دل قصه خود و مناسبت‌های انساني كه بين آدم‌هاي قصه رخ مي‌دهد، صورت‌بندي شود.
مختارنامه / داود میرباقری
یکی
از سریال‌های مهم و ماندگاری که در ایام محرم بارها از شبکه‌های مختلف
تلویزیون پخش شد «مختارنامه» به کارگردانی داود میرباقری بود. این سریال با
وجود اینکه مجموعه مناسبتی محرم نبود و برای اولین بار در این ماه به روی
آنتن نرفت اما از جمله آثار پرمخاطبی است که هنوز هم بعد از چند سال شبکه
های مختلف آن را در جدول پخش شان در ماه محرم قرار می دهند.این سریال زندگی
و قیام مختار ثقفی به کارگردانی داود میرباقری است. این سرالج به داستان
زندگی مختار ثقفی مکنی به ابواسحاق، که پس از حادثه عاشورا به خونخواهی
برمی‌خیزد، می‌پردازد. «مختارنامه» جزو آثار درجه یک تلویزیون است که
پروداکشنی قوی دارد و چهره های زیادی نیز از جمله فریبا کوثری، فرهاد
اصلانی، اکبر عبدی، نسرین مقانلو، رضا رویگری و... در آن مقابل دوربین
رفتند. فریبرز عرب نیا نیز در این مجموعه نقش مختار ثفقی را بازی کرد.
یه تیکه زمین / مهدی کرم‌پور
تلویزیون در سال‌های اخیر نشان داد که شاید مثل سابق برنامه‌ریزی منسجمی برای ساخت سریال‌های محرم ندارد و تنها به تولید آثاری بسنده می‌کند که تناسبی هر چند اندک با حال و هوای این ایام داشته باشد، نمونه بارز این توضیح را سال 91 شاهد بودیم گرچه سال‌های قبل نیز آثاری از این دست در شبکه‌های مختلف ساخته شده بودند. کرم‌پور سال 91 سریال «یه تیکه زمین» را برای شبکه یک ساخت. سریالی که نه به واقعه عاشورا می‌پرداخت و نه قصه‌ای آنچنانی در دلش روایت می‌شد. داستان آن هم حاج حیدر از آن نانواهای قدیمی تهران بود که هنوز نانش را روی ترازو می‌کشد و دست مشتری می‌دهد. نزد مردم احترام دارد و بزرگ محل است. نظم این زندگی حاج حیدر اما بر اثر یک اتفاق به هم می‌ریزد.
یلدا / حسن میرباقری
حسن میرباقری نیز مثل برادرش داود میرباقری که البته در سال‌های اخیر کمتر برای تلویزیون کارگردانی می‌کند، تصمیم گرفت یک سریال محرمی در کارنامه‌اش داشته باشد و این شد که جرقه ساخت سریالی به نام «یلدا» زده شد. میرباقری هم در این سریال به عنوان مشاور کنار برادرش بود تا تجربه سال‌ها فعالیت را در اختیار او قرار دهد. این سریال که سال 91 برای شبکه دو ساخته شد به سنت تعزیه‌خوانی می‌پرداخت که برای عده‌ای از مخاطبان جذابیت داشت و حال و هوای سال‌های دور عزاداری‌های محرم را زنده می‌کرد.
رخنه/حسین تبریزی
«رخنه» به کارگردانی حسین تبریزی نام سریال دیگر ماه محرم بود که سال 92 از تلویزیون پخش شد. داستان این سریال با اینکه همخوانی بیشتری با ایام محرم داشت و قصه‌اش در هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری می‌گذشت، اما چندان به دل مخاطب ننشست و ما را به این اصل مهم نزدیک کرد که یک سریال مناسبتی ماه محرم تنها با چند سکانس عزاداری و نوحه‌خوانی مقبول واقع نمی‌شود و قصه پرکشش و انسجام فیلمنامه در هر اثری حرف اول را برای جذب مخاطب می‌زند، ویژگی‌هایی که «رخنه» فاقد آنها بود.
پرده‌نشین/ بهروز شعیبی
سال 93 ایام ماه محرم و دهه فجر به هم نزدیک بود و برنامه ریزی تلویزیون هم بر اساس این زمان صورت گرفته بود. اما در نهایت «پرده نشین» به کارگردانی بهروز شعیبی که او نیز از کارگردان های سینماست سریال محرم شبکه یک شد. مجموعه ای با بازی ویشکا آسایش، فرهاد آئیش، حامد کمیلی، محسن کیایی و ... که با اقبال خوبی از سوی مخاطب رو به رو شد و بعد از چند سال بی رمقی تا حد زیادی دل مخاطب را به تماشای یک اثر ماسبتی قابل قبول خوش کرد. بهروز شعیبی در سینما تجربه موفقی از جمله «دهلیز» را داشته و با ساخت «پرده نشین» ثابت کرد در تلویزویون نیز می تواند به عنوان کارگردانی که سلیقه مخاطب را می شناسد فعالیت کند.
نفس گرم / محمدمهدی عسگرپور
سال گذشته محمدمهدی عسگرپور سریالی با عنوان «نفس گرم» را کارگردانی کرد و این مجموعه در ایام ماه محرم به روی آنتن رفت تا مخاطبان با یک سریال تازه تولید در ایام محرم رو به رو باشند. «نفس گرم» ملودرامی اجتماعی بود که داستان زنی به نام ملیحه را به تصویر می‌کشید که اعتقادات مذهبی بسیار زیادی داشت و احتمالا تلویزیون نیز به دلیل بعد مذهبی این مجموعه تصمیم به پخش آن در ایام ماه صفر گرفته بود. این سریال در زمان پخش با انتقادهایی از جمله ترویج چند همسری مواجه شد که البته سازندگان این اثر در گفت‌وگوهایی این انتقادها را وارد ندانستند. نکته جالب توجه درباره این سریال نقش آفرینی مرجانه گلچین در نقشی کاملا جدی پس از سال‌ها بازی در نقش‌های کمدی بود.
«نفس گرم» و «پرده‌نشین» هر دو قرار بود ماه محرم روی آنتن بروند، اما
به دلیل طولانی شدن مراحل تولید زمان پخش آنها به ماه صفر افتاد.
