پدر اندیشه چب در ایران کیست؟

دنیای اقتصاد نوشت:  آنچه در پي مي آيد برگزيده اي از زندگي دكتر تقي اراني به عنوان يكي از رجال سياسي معاصر ايران است، البته در اين بخش علاوه بر «شرح حال رجال سياسي – نظامي معاصر ايران» دكتر عاقلي، از دو كتاب نوشته حسين بروجردي و يرواند آبراهاميان نيز استفاده شده است:

    دكتر تقي اراني كه مي توان او را بنيانگذار حزب توده در ايران و اولين مروج انديشه ماركسيستي به عنوان انديشه علمي در ايران دانست، در سال 1282 در يك خانواده متوسط در تبريز متولد شد. تحصيلات ابتدايي و متوسطه را در ايران به پايان رساند و از دار الفنون ديپلم گرفت.پس از اخذ ديپلم با هزينه شخصي به اروپا رفت و در برلن وارد دانشگاه شد.او پس از چند سال زحمت توانست آذرماه سال 1307 شمسي از رساله خود دفاع و در علم فيزيكوشيمي (علم واسط ميان شيمي و فيزيك) دكترا دريافت كند. در رياضيات عالي، فلسفه، روانشناسي، جامعه شناسي و مكتب هاي سياسي مطالعات گسترده انجام داد. از نظر افكار تحت تاثير عقايد سوسياليست ها و كمونيست ها قرار گرفت و مرام فكري و سياسي خود را بر اين عقيده و باور استوار كرد.
    
    
    مروري بر افكار سياسي
    يرواند آبراهاميان در كتاب «ايران بين دو انقلاب» درخصوص افكار و عقايد سياسي دكتر اراني مي نويسد: با آغاز حكومت مطلقه رضاشاه در ايران جريان هاي آزادي خواهي و فعاليت هاي سياسي به شدت سركوب شد و تنها گروه هايي كوچك همچون «حزب كمونيست ايران» مخفيانه فعاليت هاي اندكي داشتند كه تا اواخر سال 1310 ش. تمامي شبكه هاي آن كشف شد و چهره هاي سرشناس آن چون جعفر جوادزاده (پيشه وري)، انزابي و غيره دستگير و به زندان افتادند. در 22 خرداد همين سال، قانون منع فعاليت هاي اشتراكي به تصويب مجلس رسيد كه براساس آن اعضاي سازمان هايي كه عليه سلطنت فعاليت مي كردند، به ده سال حبس محكوم مي شدند.اراني با وجود تحقيقات عميق و گسترده علمي، از توجه به امور اجتماعي و سياسي غافل نبود و عقيده داشت، انديشمندان بايد تمام همت خود را صرف اصلاح جامعه كنند؛ زيرا اجتماع موانع بسياري در برابر نيات پاك و صحيح او ايجاد و بر او تحميل خواهد كرد. از اين رو پرداختن به زندگاني صرفا علمي را انديشه اي باطل مي دانست. اين تفكر او در جريان اعتراضات دانشجويان عليه قرارداد 1919 مشهود بود.
    جريان هاي فكري – سياسي آن دوران به ويژه اوضاع آلمان پس از عهدنامه ورساي، انقلاب اكتبر روسيه، پيدايش فاشيسم و ديكتاتوري هاي سرمايه داري، بحران هاي بزرگ سرتاسر اروپا و آمريكا و نابساماني هاي رقت انگيز ايران كه محصول حكومت ديكتاتوري رضاشاه بود، در شكل گيري افكار سياسي اش نقش بسيار داشت. وي ملهم از انديشه هاي چپ دموكراتيك آلمان، به انديشه چپ مستقل و ملي گراييد و تجدد را در سطحي عالي نه با تقليد كوركورانه از غرب كاپيتاليستي و شرق كمونيستي درك كرد، به گونه اي كه اگر كشته نمي شد، جنبش ملي و چپ عدالتخواهانه ايران به گردابي در نمي غلتيد كه بين تاسيس حزب توده و 28 مرداد بدان دچار آمد.اراني در آلمان با سازمان دانشجويي و فعالان سياسي همچون مرتضي علوي و احمد اسدي آشنا شد. هدف اين سازمان دانشجويي در ظاهر حمايت از حقوق دانشجويان و در واقع فعاليت عليه ديكتاتوري رضاشاه و آشنا ساختن دانشجويان با انديشه هاي ماركسيستي بود. اراني بيش از همه به كتاب هاي ماركسيستي و به ويژه تئوري هاي فلسفي و اجتماعي ماركس علاقه داشت. برخي همچنين اراني را پايه گذار «فرقه جمهوري انقلابي ايران» در 1304 مي دانند كه خط سياسي آن غيركمونيستي و هدفش دفاع از آرمان هاي آزادي خواهانه مشروطيت و جمهوري ملي و ايجاد اصول دموكراسي بود. از دلايل آن انتشار جزوه «بيان حق»، عدم پيگرد قانوني اعضاي اين گروه پس از بازگشت به كشور تا زمان انتشار مجله پيكار و اظهارات دكتر اراني در بازجويي هاي شهرباني است.وي از (1303 ش.) به اتفاق دكتر روزن وزير سابق امور خارجه آلمان در زمينه تحقيق و انتشار متون كهن ايران فعال بود.اولين بازتاب تفكر ماترياليستي ديالكتيك، انتشار كتاب فيزيك در بهمن 1304 بود كه زمينه مطالعه درباره فلسفه و نظريات ماركس را فراهم كرد؛ اما اين به معناي ارتباط يا عضويت در يك فرقه كمونيستي يا تلاش براي پايه گذاري آن نبود. پرونده 53 نفر و ديگر منابع نشان مي دهد كه در آن زمان جز يكي دو نفر مانند دكتر بهرامي و بزرگ علوي كسي به عضويت حزب در نيامده بود. در فضاي سياسي اختناق و سركوب آزادي خواهان، اراني با برقراري ارتباط با روشنفكران، تكميل و چاپ رساله هايش كه در برلين منتشر كرده بود و تماس با دانشجويان و دانش آموزان، اقدامات روشنفكرانه را با جديت در پيش گرفت و طي چهار سال تلاش، رساله اي با عنوان «روان شناسي قشرهاي مختلف جامعه ايران» تاليف نمود و سپس براي ايجاد يك كانون روشنفكري و اشاعه افكارش، امتياز انتشار نشريه «دنيا» را در 1312 با محتواي علمي – فلسفي ماركسيسم اخذ كرد.نشريه زنده و هدفمندي كه در محيط فقر فكري و فرهنگي آن روز، نياز جوانان به انديشه هاي انتقادي را برآورده مي كرد و مروج افكار ماركسيستي نبود؛ بلكه هدف آن روشنگري و آشنا كردن تحصيل كردگان با آخرين دستاوردهاي دانش، صنعت و هنر جهان آن روز بود. از اين رو فعاليت دكتر اراني نه زيرزميني و نه تشكيلاتي و حزبي بود.
    
    
    بازداشت گروه اراني
    حسين بروجردي در كتاب «اراني، فراتر از ماركس» درباره دستگيري وي مي نويسد: نفوذ سازمان اطلاعاتي به درون گروه اراني توسط ده زاد و همسرش با جلب اعتماد اراني نسبت به كامران – كمونيست با سابقه عضو كميترن – و سپس كامبخش صورت گرفت. در 1314 دكتر بهرامي توسط روشن و رضا قلي سيف – از كارمندان دستگاه استاليني در مسكو- براي اجراي طرح كار مالي و كانال ارتباطي با خارج وارد جريان اراني شد.كامبخش سعي داشت، امكانات گروه اراني را به صورت اطلاعاتي- تشكيلاتي سازماندهي و در راستاي تامين نيازمندي هاي اطلاعاتي شوروي ها در ايران به كار گيرد. شوروي ها مخفيانه گروه كمونيستي فعالي را با ماهيت نظامي و حزبي كه سرهنگ سيامك و كامبخش از عناصر اصلي آن بودند، در ايران هدايت كردند. اهداف آنها از ادغام شدن در گروه اراني:1- احياي حزب كمونيست متلاشي شده در ايران بود؛ اما فعاليت هاي اراني صرفا روشنفكرانه بود. 2- تلاش براي وابسته شدن «دنيا» به فرقه كمونيستي كه اراني با آن مخالفت كرد. اين چالش هاي جدي، حذف تدريجي اراني و پراكنده ساختن اعضاي گروهش و توقف انتشار مجله و انحلال جلسات منزل اراني را در پي داشت. بنابراين جلوگيري رژيم از انتشار مجله با توجه به اظهارات خود اراني كه علت آن را مشكلات مالي ذكر كرده است، صحيح نيست. همچنين اشتغال وي به رياست اداره صناعت نيز مردود است؛ زيرا وي يك سال پس از تعطيلي مجله به اين سمت انتخاب شد. خود اراني در بازجويي هاي شهرباني به اختلافاتش با كامبخش اشاره مي كند. هر چند تشخيص ماهيت گروه كامبخش براي اراني كه صادقانه به يك مبارزه سياسي در عرصه داخلي و جهاني عليه فاشيسم مي انديشيد، آسان نبود.
    كار فكري و مطالعاتي، تدريس، كار در وزارت جنگ و مديريت اداره صناعت و تبحر كامبخش سرانجام به تسلط كامبخش بر اين جريان و داخل كردن گروه قزويني ها به عنوان هسته هاي مخفي سازماندهي شده، منجر شد.كامبخش گروه اراني را به دو بخش تقسيم كرد؛ بخش كارمندان و روشنفكران فارغ التحصيل كه در محافلي مانند «كلوپ ايران» و يا «انجمن حقوق دانان» رخنه كرده بودند و بخش جوانان و دانشجويان كه در كارهاي اجرايي به كار گرفته شدند.با برنامه اي از پيش تعيين شده در ارديبهشت 1316 ش. توسط شهرباني به اتهام عضويت در فرقه اشتراكي و اقدام عليه امنيت كشور، در پي دستگيري يكي از افراد دسته قزويني ها به نام شورشيان و سپس كامبخش انجام گرفت. وي با اطلاع از نياز رژيم براي معرفي شبكه هاي كمونيستي، فرقه اي مجازي براي شهرباني ترسيم كرد و از كامران به عنوان نماينده ايران در كميترن و از اراني در مقام ليدر(رهبر) تشكيلات نام برد و مشخصات كامل شاگردان اراني را در اختيار پليس قرار داد و پليس وانمود كرد كه اراني آنها را به عنوان اعضاي حزب لو داده است. اراني در حالي متهم به خيانت شد كه در برابر شديدترين شكنجه هاي زندان از يارانش دفاع كرد. وي حتي براي امضاي اعترافات ساختگي شهرباني بر عليه خودش به شرط آزادي شاگردانش اعلام آمادگي كرد. اسناد بازمانده نشان مي دهد، گروه 53 نفر در زندان و به اجبار پليس به عنوان فرقه اي كمونيستي تشكيل شد. اراني در دفاعياتش پرده از چهره شهرباني كنار زد و اهداف ايجاد پرونده 53 نفر را به عنوان فرقه كمونيستي افشا نمود». اراني و متهمين رده اول پرونده در دستگاه قضايي كاملافرمايشي و زير فشار شهرباني به ده سال حبس محكوم گرديدند؛ اما سال 1318 در زندان قصر در 36 سالگي به طور مرموزي كشته شد؛ اما روزنامه دولتي و حكومتي اعلام كردند كه دكتر تقي اراني بر اثر ابتلابه تيفوس در زندان درگذشت.