انتقاد علایی از بی رنگ بودن زندگی بانو قدس بعد از فوت امام و پاسخ کارگردان/ روایت رجایی از موضع امام درباره تعدد زوجات برخلاف برخی مراجع

اکران اختصاصی مستند «بانو قدس ایران» برای اعضای انجمن اندیشه و قلم با حضور عوامل فیلم و غلامعلی رجایی از پژوهشگران تاریخ معاصر برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی انجمن اندیشه و قلم، در این اکران که عصر روز گذشته در تالار ایوان شمس انجام شد، پس از نمایش فیلم، غلامعلی رجایی در جایگاه سخنران قرار گرفت و با تقدیر از عوامل این مستند، درباره شخصیت همسر امام خمینی(ره) گفت: در عربی می‌گویند «وراء کل عظیم امراه». درست است امام فرد بزرگی بود و از نظر من، تا دهه‌های آینده بی‌تکرار خواهد بود ولی با این حال معتقدم اگر همراهی‌های خانم ثقفی با امام خمینی نبود، حتما امام این توفیقات را به دست نمی‌آورد.

رجایی: تفاوت امام با بسیاری از مراجع/ همسر امام از کتاب تولستوی تا آثار شریعتی را خوانده بود

وی با اشاره به برخی مشابهات بین امام و بانو قدس ایران، اظهار کرد: این بزرگواران هر دو عالم‌زاده هستند و ضمنا هر دو اشراف‌زاده‌اند. اما نکته مهم در تحلیل شخصیت این زن و شوهر این است که هر دو از طبقه اشرافی کنده می‌شوند و با فقر زندگی می‌کنند. حضرت امام بارها گفته بودند من فقیر هستم مرا رعایت کنید. واقعا هم اگر زندگی آنان را نگاه کنید، زندگی بسیار مشکلی بوده است.

رجایی افزود: این خیلی سخت است که فردی از نظر خانوادگی دارای مکنت مالی باشد اما نتواند به فرزند خود کمک کند. امام واقعا همانقدر به مصطفی پول می‌دادند که به بقیه طلبه‌ها می‌دادند. آقامصطفی بعضا عبای وصله‌دار می‌پوشید.

وی با اشاره به دقت‌ها و سختگیری‌های امام در مسائل مالی گفت: امام در زندگی‌شان صورت خرج داشتند که دست حجت‌الاسلام حسن صانعی بود و واقعا درباره مخارج سختگیر بودند. با این حال خانم به دلیل علاقه‌ای که به امام داشتند، با صبوری زندگی می‌کردند.

رجایی، در سخنان خود ضمن بیان ویژگی‌های مهم همسر امام، به «استقلال شخصیت خانم ثقفی» اشاره کرد و گفت: حضرت امام هم به این استقلال حرمت می‌گذاشتند. این استقلال بعد از رحلت امام و تا پایان عمر ایشان نیز همچنان وجود داشت و ایشان بعد از حضرت امام نیز کماکان این منزلت و وزانت و جایگاه ویژه را حفظ کرد و به قول آیت‌الله هاشمی، بعد از فوت امام، بیت امام را فرماندهی کردند.

وی «روح بزرگ» را از دیگر ویژگی‌های شخصیتی بانوقدس ایران برشمرد و گفت: فردی که وقتی امام را دستگیر می‌کنند، برای آرامش بچه‌ها زیر پتو می‌رود و به بچه‌ها می‌گوید بخوابید، این ناشی از روح و قلب بزرگ اوست و تصنعی نیست. وقتی خانم قصد مکه می‌کنند، در مرز برای ساعتی ایشان را بازداشت می‌کنند و پاسپورت‌ خانم ثقفی و فرد همراه را می‌گیرند. همراه ایشان گویا خیلی می‌ترسد، خانم وقتی او را می‌بینند می‌گویند این است شجاعت شما؟رنگتان پریده، اینها دو بار اشتباه نمی‌کنند، آقا را گرفته‌اند، ما را دستگیر نخواهد کرد، همین شد که مأمور برگشت و پاسپورت‌ها را تحویل داد و عذرخواست.

این پژوهشگر تاریخ معاصر، «به‌روز بودن» را یکی دیگر از ویژگی‌های همسر امام خواند و گفت: ایشان باهوش بود. کتاب‌هایی مثل جنگ و صلح تولستوی و بسیاری رمان‌های برتر، آثار جلال آل‌احمد و مرحوم دکتر شریعتی را خوانده بود و زنی اهل مطالعه و روشن بود.

رجایی تصریح کرد: این یک واقعیت است که اکثر مراجع دچار تعدد زوجات می‌شوند اما حضرت امام همواره حرمت خانم را داشتند و حتی تصور زنی دیگر غیر از خانم را در ذهن نداشتند و اگر می‌دیدند طلبه‌ای به درس ایشان می‌آید ولی این مسأله را رعایت نمی‌کند، برخورد می‌کردند. از نظر امام، تعدد زوجات نیازمند یک شرایط خیلی خاص و ویژه است.

وی در پایان سخنانش، گفت: البته نقدی به این مستند دارم که در آن هرچند از حضور دختران امام و عروس فاضل ایشان به خوبی بهره گرفته شده ولی سراغ بسیاری افراد می‌شد رفت که جای خالی‌شان در این فیلم به وضوح دیده می‌شود.

اصغریان: هرچه در این مستند می‌بینید عین واقعیت است

بعد از سخنان غلامعلی رجایی، میزگردی با حضور غلامعلی اصغریان تهیه‌کننده و مصطفی رزاق‌کریمی کارگردان به همراه علی علایی منتقد سینمایی برقرار شد.

ابتدا اصغریان در سخنانی، به روند تولید این مستند اشاره کرد و گفت: بنده افتخار این را داشتم که در تولید کتابی 880 صفحه‌ای با موضوع زندگی همسر حضرت امام مؤثر باشم که در واقع حاصل 14ماه تحقیق ویژه جناب آقای علی ثقفی برادر خانم ثقفی و 48 مصاحبه با بزرگان انقلاب، سران کشور و نزدیکان بانو بود و همچنین اسناد ساواک را درباره ایشان بررسی کردیم. همین خانمی که بنا نداشت انقلابی باشد، 330 صفحه اسناد ایشان را در بررسی اسناد ساواک و شهربانی پیدا کردیم.

اصغریان به نشست‌هایی که پیرو این کتاب با حجت‌الاسلام سیدحسن خمینی داشته، اشاره کرد و گفت: برای ساخت فیلمی درخصوص خانم، اسامی بسیاری از کارگردان‌ها مطرح شد اما اینکه قرعه به نام آقای رزاق کریمی افتاد دلیل نوع نگاه ایشان و ارادت ایشان به امام بود. آقای رزاق کریمی در پنج سالگی در نجف به دیدار امام رفته‌اند. ایشان می‌گوید که در سفر به عراق پیش از اینکه خدمت امام برسیم، خدمت آقای حکیم رسیده بودیم و در اطراف ایشان دیدیم که چه حلقه امنیتی‌ای وجود دارد ولی برای رسیدن خدمت امام، بسیار ساده با ایشان دیدار کردیم.

وی با اشاره به جلسه دوساعته بازخوانی فیلمنامه برای حسن آقای خمینی و اصلاحات یادگار امام، گفت: آقای رجایی گفتند جای خیلی‌ها در این فیلم خالی بود ولی باید بگویم که عموما کسی جز نزدیکان به دیدار خانم نمی‌رفتند. در این میان مرحوم حاج احمدآقا هم که در قید حیات نبودند برای همین سعی کردیم اصل را بر نزدیکان، صبیه‌ها و عروس‌ها، راننده خانم و ندیمه ایشان بگذاریم.

اصغریان با بیان اینکه، روند تولید این فیلم سه سال طول کشیده، گفت: بنده تلاش خالصانه آقای رزاق کریمی را ارج می‌نهم و تأکید می‌کنم درست است که آنچه روایت شده، همه سرگذشت خانم ثقفی نیست ولی واژه به واژه آن، مستند و عین واقعیت است هرچند که همچنان ناگفته‌ها بسیار است.

علایی: بیننده بعد از فوت امام تصویری از بانو قدس دریافت نمی‌کند

در ادامه این نشست، علی علایی نویسنده و منتقد سینمایی، پرداختن به زندگی فردی مثل همسر امام خمینی را برای کارگردان و دیگر عوامل این فیلم نشانه شجاعت و جسارت آنها دانست و گفت: اگر شما در مستندتان به سراغ شخصیت‌های تاریخ دور بروید حتی اگر خلاف واقعی هم در آن گفته شود، خیلی کسی معترض‌ نمی‌شود اما وقتی به سراغ شخصیت‌های نزدیک و معاصر می‌روید و وقتی وارد پنهان‌خانه می‌شوید، کار بسیار سختی است و جسارت می‌خواهد. از این منظر به عقیده من، در مواجهه با مستند بانو قدس ایران، 50 درصد قضیه همین جا حل می‌شود که این جسارت اتفاق افتاده و جای تبریک دارد.

علایی برای طرح نقد خود، شیوه‌های مختلف ساخت مستندهای پرتره را برشمرد و با بیان اینکه «بانو قدس ایران به شیوه توضیحی ساخته شده است»، گفت: اخیرا مستندهای پرتره را کسانی می‌سازند که کارنامه کاری روشنی در عرصه سینما ندارند و از طریق پرتره‌سازی می‌خواهند شهرتی برای خود دست و پا کنند؛ اما تکلیف ما در این زمینه با آقای رزاق کریمی روشن است. ایشان یک فرد کارنامه‌دار در حوزه سینماست و ساخت این فیلم برای او سکویی برای شهرت نبوده است؛ اما در عین حال وقتی با فردی مثل رزاق کریمی روبه‌رو هستیم از او انتظارات بیشتری هم داریم.

وی شاکله اصلی مستند بانو قدس ایران را «تلفیقی از مستند دانلودی و مستند کله‌ای» خواند و گفت: مستندهای دانلودی از تصاویر آرشیوی بهره می‌برند و در مستندهای کله‌ای، افرادی را داریم که جلوی دوربین نشسته‌اند و صحبت می‌کنند. مستند بانو قدس از هر دو شیوه بهره می‌گیرد و شما هر از گاهی می‌بینید که لابه‌لای روایت اول شخص یکباره تصاویری می‌آیند که نشان می‌دهد آرشیو شما کامل نبوده و یا افرادی که باید مقابل دوربین شما می‌آمدند نیامده‌اند. گاهی هم فیلم از پی‌رنگ اصلی خود خارج می‌شود و می‌بینید فیلمی که قرار است درباره بانو قدس باشد یکباره از مسیر اصلی راوی خارج شده و به سراغ بیان زندگی امام و حوادث تاریخ اجتماعی سیاسی معاصر می‌رود و تصاویری تکراری را به نمایش می‌گذارد.

وی همچنین گفت: شما 20 سال از زندگی بانوقدس را اشاره می‌کنید ولی 20 سال پایانی زندگی ایشان را رها کرده‌اید و یکباره بعد از فوت امام، بیننده می‌ماند که آن فرد کنشگری که در طول فیلم به ما شناسانده شد، چه شد؟ نقاط قوت فیلم جاهایی است که صدای خانم ثقفی کار شده و برای مخاطب جذاب است هرچند که میزان آن کم است و می‌توانست بیشتر باشد.

رزاق کریمی: نقد باید جلوی جعل را بگیرد نه اینکه سلیقه‌ای باشد

در پاسخ به نقدهای علایی، مصطفی رزاق کریمی کارگردان این فیلم گفت: ابتدا باید بگویم که درباره این خاندان و هریک از شخصیت‌های آن یک فیلم کفایت نمی‌کند. اما درباره نقدهایی که مطرح شد باید بگویم که نقد مستند باید جلوی جعل را بگیرد نه اینکه سلیقه‌ای باشد.

وی با تأکید بر اینکه «پای‌بندی اصلی من در ساخت مستند، پای‌بندی به تحقیق است»، گفت: تئوریسین‌ها، حرف‌های زیادی درباره الگوها و شیوه‌های ساخت مستند دارند ولی من خیلی به اینها اعتقادی ندارم. تحقیق خوب و پای‌بندی به آن، باید بنای اصلی مستند باشد و اینکه مستند دچار جعل نشده باشد.

رزاق کریمی گفت: گاهی برخی افراد در روند ساخت مستند، جوری کار می‌کنند که به تهیه‌کننده ثابت کنند من می‌توانم داستانی هم بسازم. اما من در بانو قدس ایران دنبال این نیستم و معتقدم باید ساختار مستند را حفظ کرد.

وی با اشاره به ویژگی‌های این مستند که «ساخت 82 دقیقه موسیقی متن و همچنین تدوین یکساله» آن است، گفت: من نقدهای آقای علایی را درباره شیوه ساخت مستند، نقدهای سلیقه‌ای می‌دانم. البته قطعا هر فیلمی نقاط ضعفی دارد ولی اینکه پرداختن به امام و بیان بخش‌هایی از زندگی امام در این اثر، اضافی است نظر شماست. به هرحال امام خمینی کاریزمایی دارد که خانم ثقفی همیشه تحت تأثیر آن بوده است. اگر امام نبود، بانو قدسی هم وجود نداشت. از یکجا این دو روح با هم یکی شده است و از این منظر، وقتی از بانوقدس صحبت می‌کنید نمی‌توانید از امام سخن نگویید.