پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (Entekhab.ir) : 
سید حسین امامی: ذهن هر
ایرانی در هر نقطه ای از جهان که باشد از اوایل اسفندماه معطوف به نوروز و
آیینهای وابسته به آن است. این ویژگی نشان دهنده این است که آیین و رسوم
نوروزی هویت ما ایرانی هاست. آئینهای نوروزی با گستردگی بسیار در کشورهای
همسایه هم برگزار می شود و از اوایل اسفند فضای این کشورها هم حال و هوای
نوروزی به خود می گیرد.
نگاه توحیدی آئین نوروز
باعث شد که اسلام هم آن را تأیید کند. ارتباط نوروز با آموزه های اسلام در
گفتگو با دکتر محمد بقایی(ماکان) محقق و نویسنده کشورمان به صورت اجمالی
بررسی شده است که اکنون از نظرتان می گذرد.
*مراسم سنتی که پیش از آمدن نوروز مرسوم بوده و با خود شور، نشاط و شادی به همراه می آوردند، چه بوده است؟
**یکی
از مراسم زیبای پیش از نوروز که تقریباً از اواسط اسفند آغاز می شد، رسم
نوروزخوانی بود که در بیشتر شهرهای ایران بخصوص در مازندران برگزار می شد.
این نخستین پیام آور غوغایی نوروز و بهار محسوب می شود. اصولاً در سالهای
دور دسته های مختلف مردم را به نشاط و سرور و عید نوروز دعوت می کردند که
از آن جمله باید از دسته غول بیابانی نام برد.
آنان مردی بلند و تنومند
را که لباسی از پوست گوسفندی سیاه می پوشید، با ساز و آواز در شهر می
گرداندند و تصنیفی می خواندند که با این بیت آغاز می شد: «من غول
بیابانم/سرگشته و حیرانم.» حاجی فیروز چند روز پیش از غول بیابانی و آتش
افروز ظاهر می شد و تا سیزده نوروز در میان مردم حضور داشت.
علاوه بر
این خانمهای خانه دار از پانزدهم اسفند، خانه را برای استقبال از نوروز و
بهار آماده می کردند. سبز کردن سبزه در مراسم نوروز تاریخی کهن دارد و پس
از آن نوبت به خانه تکانی می رسید. یکی از مراسم نوروزی که از چند روز
مانده به عید بیشتر میان کودکان و نوجوانان رواج داشت، رسم تخم مرغ بازی
بود که امروز تقریباً منسوخ شده است.
رسم سمنوپزی که از زمانهای دور در
میان اقوام ایرانی رواج داشته است هنوز هم به قوت خود باقی است. پیش از
پرداختن به چهارشنبه سوری باید از مراسم «میرنوروزی» یاد کرد که رسمی بسیار
پندآموز و حرکت آمیز بوده و از این قرار بود که از چند روز مانده به
نوروز، در هر کوی و برزن، شخصی را به عنوان حاکم و سلطان انتخاب می کردند و
حکومت چند روزه ای را با یک همه پرسی محلی به وی می سپردند و او حق داشت
تا پایان نوروز و گاه تا اول نوروز، حکم براند. چهارشنبه سوری هم چنانکه از
نام آن بر می آید، جشن شادی و سرور است.
* نوروز در ادبیات و اشعار نویسندگان و شاعران ما دارای چه جایگاهی بوده و هنوز هست؟
**نوروز
به لحاظ معنایی همتراز با کلمه ایران است. در طول تاریخ نیز تقریباً همه
شاعران به نوروز و آیینهای نوروزی توجه نشان داده اند و هرگاه که نوروز
چهره ای بشاش داشته، آن را به همان صورت وصف کرده اند.
مهم این است که
نوروز در هر شرایطی، خواه بد یا خوب به مردم توجه داشته و ایرانیان
جاودانگی نوروز را در مفاهیم زندگی دانسته که در آن وجود دارد، به همین علت
است که از گذشته ها لفظ پیروزی با نوروز همراه بوده است. چنانچه سنایی،
شاعر اندیشمند هزاران سال پیش، نوروز را با همین لفظ توصیف می کند و می
گوید: «ای گل آبدار نوروزی/ دیدنت فرخی و فیروزی.» شاید به همین دلیل باشد
که امروز هم وقتی دو ایرانی در ایام نوروز به یکدیگر می رسند، با چهره ای
خندان عید را تبریک گفته و نوروز پیروزی را برای هم آرزو می کنند.
*نوروز به عنوان یک آیین سنتی ایران باستان چه ارتباطی با اسلام و آموزه های آن پیدا کرده است؟
**نوروز
یکی از عمیق ترین و پرمنزلت ترین واژه ها در زبان فارسی است. با این همه
تاریخچه مختصری دارد و به تعبیر حافظ، عین عشق است که از هر زبان که بشنویم
نامکرر است. بعضی ها می پندارند که چون نوروز هر سال تکرار می شود، پس سخن
گفتن درباره آن نیز تکراری خواهد بود، اما چنین کسانی ظرایف و دقایق نوروز
و نکات نهفته در آن را نادیده می گیرند و درنیافته اند. محور همه آیین های
سنتی ما نوروز است.
از آنجا که نوروز اساسا بر محور اندیشه های الهی
شکل گرفته و آیینی است که در آن از عطایای الهی که با تغییر فصل نوید داده
می شود، ستایش به عمل می آید، بنابراین مورد تأیید هر اندیشه وابسته به
عالم بالاست. تأملی در مراسم نوروز بخصوص سفره هفت سین نشان می دهد، مقصود
نهایی این آیین معطوف به مفهوم یادشده است؛ مانند گذاردن شمع روشن که تجسم
نور است.
آب که نشانه پاکی و روشنایی است و سبزه که مبین بالندگی و وحدت
است و دیگر عناصر وابسته به سفره هفت سین جملگی سبب می شوند ذهن آدمی
متوجه عالم بالا شود و از آنجا که هر دین در نهایت بر سر آن است که ذهن
پیروان خود را به خالق عالم هستی معطوف کند. بنابراین نوروز توانسته عامل
مؤثری در فهم دستگاه خلقت و هدایت ذهن خلق به خالق و جهان آفریده او شود.
همچنین دید و بازدید از دوستان و اقوام و آشنایان که مورد تأکید اسلام است،
یکی از آدابی بوده که ایرانیان از ایام باستان به آن بسیار تأکید داشته و
به آن بسیار احترام می گذاشتند.
* شادی های نوروز با اسلام و آموزه های آن منافاتی ندارد؟
**
شادی های نوروز جملگی اندیشمندانه است و با تأمل و دقت در آئین های
پیشوازی، میانی و پسینی نوروز، مبین آن است که شادی های نوروزی اندیشمندانه
و متعالی است. فراموش نکنیم که آیین نوروز و شادی های خردمندانه مکتوم در
آن، زمانی شکل گرفت که فرهنگ و مدنیت کهن یعنی یونان، شادی را در خدایانی
مانند باکوس جستجو می کرد که خلق را به مستی و از خود بی خودی سوق می دادند
و شادی را از دست رفتن نیروی خرد می دانستند.
از اینجاست که نوروز به
عنوان کهن ترین جشن جهان به جای ماند و رمز ماندگاری آن پس از هزاران سال
در ارزشهای معنوی والاست که هر بهاری منادی آن است. از این روست که نوروز
به رغم تهاجم های سهمناک و خانه براندازی که در تاریخ ایران روی داده،
همیشه پیروز بوده است و بی جهت نیست که ایرانیان از قدیم ترین ایام که ادب
فارسی به آن مهر تأیید می زند، این عبارت معروف را در ایام نوروز با دیدن
یکدیگر به کار می برند که: نوروزتان پیروز.
هرچه در سفره هفت سین دیده
می شود، شادی و زندگی و توجه به عالم مینوی است و انسان را از دنیای درون
به دنیای بیرون می برد. بی سبب نیست که نوروز جاودانه می ماند؛ چون خود
زندگی است. از ماهی که در آب حرکت می کند و بر سفره هفت سین گذاشته می شود و
نماد پویش و جنبش است تا دیگر چیده های سفره هفت سین که نشان از زندگی و
شاد زیستن دارند، همه و همه خبر از زندگی و تکاپو می دهند. اساساً شادی یکی
از پیامهای بزرگ نوروز است؛ چون شادی انسان ساز است، اما این شادی، شادی
بزن و بکوب نیست، شادی اندیشمندانه است.
* نوزایی طبیعت و آفرینش دوباره
هم در قرآن و روایات بسیار مورد توجه بوده و هم ایرانی ها با توجه به فصل
بهار و حیات دوباره واقعاً به این موضوع توجه می کنند؟
** از مفهوم دعای
«یا مقلب القلوب والابصار» آنجا که می گوید: «ما را دگرگون کن» این اندیشه
استنباط می شود که هر ایرانی در آغاز سال به نوعی خود را با عالم هستی
مرتبط می داند و از خداوند که در نهایت علت هر معلولی است، چنین می خواهد
که همراه با تحول و دگرگونی طبیعت، وجود او نیز متحول شود. نوزایی طبیعت
زیباترین نشانه وجود پروردگار است و از آنجا که خداوند در فصل بهار، زیبایی
طبیعت را بر انسان آشکار می کند، در فرهنگ ایرانی، هریک از ما با گشودن
سفره هفت سین که هر یک از وسایل سفره هفت سین، نمادی از مواهب الهی محسوب
می شوند ستایش و سپاس خود را نسبت به خداوند ابراز می کنیم.
سنت نوروز
موجب شده است تا اقوام ایرانی در طول تاریخ همواره با یکدیگر پیوند داشته
باشند و وطن عزیز خود را حفظ کنند. نوروز در فرهنگ ایرانی به عنوان عاملی
برای مقابله با هجوم فرهنگهای بیگانه مطرح بوده است؛ زیرا همیشه کسانی که
دشمن فرهنگ و هویت ایرانی بودند، میل داشتند که این سنت دیرینه را از میان
بردارند.
*بارها اتفاق افتاده که نوروز با ایام محرم و صفر مقارن شده و
ما به حرمت ایام یاد شده تعدیلی در اجرای آیینهای نوروزی به جا می آوریم،
پیوند میان این دو عنصر فرهنگی را چگونه ارزیابی می کنید؟
**در کشور ما
آموزه های دینی و فرهنگ ملی، دو عنصری هستند که با یکدیگر ممزوج شده و در
مجموع هویت ملی ما را شکل می دهند. این امتزاج را می توان به آلیاژی از دو
فلز نظیر طلا و نقره تشبیه کرد که وقتی در یکدیگر آمیختند، جدایی آنها
غیرممکن است و نمی توان یکی را از دیگری تشخیص داد.
ترکیب فرهنگی سرزمین
ما نیز دارای چنین کیفیتی است، به این معنا که عناصر فرهنگ دینی و ملی
چنان در هم ممزوج شده و دارای تأثیر و تأثری عمیق می باشند که حقیقت اصلی
آنها را در ایام خاصی می توان شاهد بود، از جمله وقتی که جشنهای ملی با
ایام سوگواری مصادف می شود، جامعه ایرانی خود به خود تحت تأثیر فرهنگ دینی
قرار می گیرد، ولی بی آنکه ویژگی های فرهنگ ملی خود را فراموش کند، ارزشهای
الهی را به طور طبیعی و ذاتی برتر می شمارد.
به این معنا که برای مثال
از دید و بازدید سر باز نمی زند یا از آیینهای نوروزی مانند خانه تکانی،
گسترانیدن سفره هفت سین و مانند اینها باز نمی ایستد، ولی همه این آیینها
را چندان موقرانه و به دور از شادی های صوری برگزار می کند که هر بیننده
آگاهی به نکته مکتوم در چنین رفتاری پی می برد و به تأثیر تعلقات دینی
جامعه ایرانی آگاه می شود.
