دربارهٔ وجود قدیمی‌ترین مرکز درمانی ایران مانند برخی بناها و مکان‌های دیگر، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ اما یکی از مباحثی که دربارهٔ قدیمی‌ترین مرکز درمانی، مریض‌خانه یا بیمارستان مطرح شده، هرچند افراد محدودی به آن اشاره می‌کنند، وجود قدیمی‌ترین مرکز درمانی ایران در قم است.
به گزارش انتخاب به نقل ازایسنا: 18 فروردین‌ماه در تقویم رسمی کشور به نام «روز سلامتی» (روز جهانی بهداشت) نامگذاری شده است. به همین مناسبت، توجه به این‌که ایده‌ی ساخت قدیمی‌ترین مرکز درمانی در ایران از کجا شکل گرفت، ضرورت دارد.
درباره‌ی وجود قدیمی‌ترین مرکز درمانی ایران مانند برخی بناها و مکان‌های دیگر، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ اما یکی از مباحثی که درباره‌ی قدیمی‌ترین مرکز درمانی، مریض‌خانه یا بیمارستان مطرح شده، هرچند افراد محدودی به آن اشاره می‌کنند، وجود قدیمی‌ترین مرکز درمانی ایران در قم است.
«مریت هاکس» انگلیسی که در سال 1311 با کشتی به سوی ایران آمد، در کتاب سفرنامه‌ی خود به ایران با نام «ایران: افسانه و واقعیت» این قضیه را که مرحوم آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری ـ مؤسس حوزه‌ی علمیه قم ـ نخستین مرکز درمانی ایران را در شهر قم بنا کرد، تایید کرده است.
او نوشته است: «دو بیمارستان خوب در قم در دست ساخت است که یکی به همت مردی قمی و دیگری به همت مردی از تهران ساخته می‌شود. قبل از احداث این دو بیمارستان، خدمات پزشکی منحصر به بیمارستانی قدیمی و 30 تخت‌خوابی بود که از درآمد شخصی مرجع بزرگ روحانی اداره می‌شد.»
براساس این منبع، یکی از نوادگان مؤسس حوزه‌ی علمیه گفته است: تأسیس این مرکز درمانی احتمالا به سال‌های 1303 یا 1304 می‌رسد. آیت‌الله العظمی حائری این مرکز درمانی را برای طلبه‌ها ساخته بود که البته مردم عادی نیز به آن مراجعه می‌کردند. این بیمارستان 30 تخت‌خوابی ظاهرا در کوچه‌ی «حرم» واقع شد بود. این کوچه و بیمارستان اکنون تخریب شده و جزو شبستان جدید حرم حضرت معصومه (س) قرار گرفته‌اند.
بیمارستان در تهران
مدارک و مستندات نیز در اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران وجود دارد که بر نظر بیشتر صاحب‌نظران صحه می‌گذارد و این گمان را به یقین تبدیل می‌کند که بیمارستان «سینا» نخستین بیمارستان در ایران است که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار و امیرکبیر بنا نهاده شده است.
ناصرالدین شاه در یکی از سفرهایش به کشورهای غربی، با مشاهده‌ی بیمارستان‌ها، پس از بازگشت به تهران تصمیم گرفت تا بیمارستانی را در تهران دایر کند. به همین دلیل، ناظم الاطبا، پزشک مخصوص خود را مأمور تأسیس نخستین بیمارستان تهران کرد.
ناظم الاطبا در سال 1290 هجری قمری نخستین بیمارستان تهران و ایران را در خیابان مریض‌خانه (میدان حسن‌آباد) کنونی و در محله‌ای به نام «هشت گنبد» تأسیس کرد.
این بیمارستان تا سال‌ها به نام «مریض‌خانه دولتی» نامیده می‌شد. پس از آن‌که این بیمارستان شروع به فعالیت کرد، ناظم الاطبا به ناصرالدین‌شاه پیشنهاد کرد تا در این بیمارستان، پزشکان تربیت‌شده‌ی ایرانی به معالجه‌ی بیماران بپردازند. پس از آن و با موافقت ناصرالدین‌شاه، تدریس رشته‌ی طب در مدرسه‌ی دارالفنون پذیرفته شد و هر سال تعدادی دانشجو به‌منظور فراگیری دانش پزشکی به این مدرسه وارد می‌شدند. این دانشجویان همزمان در مریض‌خانه‌ی دولتی و تحت نظر پزشکان غربی به کارآموزی می‌پرداختند.
«مریض‌خانه دولتی» پس از چندی در سال 1319 به پاس زحمات پدر طب ایران به نام بیمارستان «سینا» نامگذاری شد. این بیمارستان سال‌های متمادی، محلی برای درمان بیماران بود.
یک پژوهشگر تاریخ و محقق در این زمینه معتقد است: بیمارستان سینا نخستین بیمارستان ایران و تهران است که اکنون در خیابان امام خمینی (ره) قرار دارد. این بنا در دوره‌ی ناصرالدین‌شاه به نام «مریض‌خانه‌ی دولتی» ایجاد و یک فضای بیمارستانی ساخته شد که در دوره‌ی پهلوی اول به‌طور کامل تخریب و از آن زمان تا دوره‌ی پهلوی دوم به جای آن بیمارستان سینا بازسازی شد و توسعه پیدا کرد که پس از مدتی در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسید.
بیمارستان نجم‌آبادی
سیداحمد محیط طباطبایی درباره‌ی نخستین درمانگاه تهران توضیح داد: درمانگاه «نجم‌آبادی» (وزیری) در کوچه‌ی «سخنور» بین ولی‌عصر (عج) و شیخ‌هادی ساخته شد. این مکان که اکنون غیرفعال است، در دوم شهریورماه 1377 در فهرست آثار ملی ثبت شد.
براساس تابلوی اطلاعاتی که روی دیوار این بنا توسط سازمان زیباسازی شهرداری تهران نصب شده است، بیمارستان «وزیری» با وصیت میرزا عیسی توسط حاج شیخ هادی نجم‌آبادی در فاصله‌ی سال‌های 1275 تا 1279 هجری شمسی ساخته شد. این بیمارستان پس از چند سال فعالیت مستمر در سال 1350 مستهلک و به متولی وقت برگردانده شد. در سال 1355 وزارت بهداری وقت، بیمارستان را با هدف ساخت بیمارستانی جدید تخریب کرد، اما هیچ اقدامی صورت نگرفت تا این‌که در سال 1360 تعدادی از پزشکان و افراد خاندان نجم‌آبادی بخشی از بنا را بازسازی کردند.
البته به گفته‌ی یکی از ساکنان این منطقه، هنوز وضعیت ساختمان بیمارستان «وزیری» بلاتکلیفی است.
رییس ایکوم ایران در ادامه‌ی سخنانش اظهار کرد: پس از ساخته شدن نخستین بیمارستان توسط ناصرالدین‌شاه یک داروخانه نیز در خیابان چراغ‌برق (امیرکبیر کنونی) ساخته شد که حالا وسایل مربوط به آن در موزه‌ی تاریخ پزشکی ایران به‌نمایش گذاشته شده است. هرچند در دوره‌ی رضاشاه 12 داروخانه‌ی مدرن در محله‌ی عودلاجان توسط یهودی‌ها ایجاد شد، اما اکنون بسیاری از آن‌ها از بین رفته‌اند.
محیط طباطبایی بیمارستان «نجمیه» را یکی دیگر از بیمارستان‌های تاریخی تهران دانست که توسط مادر دکتر مصدق (ملک تاج خانم نجم السلطنه) در دوره‌ی پهلوی در سال 1306 ساخته شد و در مردادماه 1382 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
ساختمان اصل «ترومن»
او با اشاره به احداث ساختمانی به نام ساختمان «اصل 4» در خیابان «سروش‌الدین تقوی» نبش کوچه‌ی «بهداشت» در سال‌های پیش از انقلاب، گفت: این ساختمان را آمریکا‌یی‌ها در آن زمان با هدف سروسامان دادن به وضعیت بهداشت مردم ایران ایجاد کردند و اقداماتی مانند واکسیناسیون کودکان و درمان مردم در آن زمان در این ساختمان انجام می‌شد.
محیط طباطبایی وضعیت کنونی این ساختمان را نامناسب ارزیابی کرد و افزود: این ساختمان در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده و مسکونی است و بنای آن وضعیت مناسبی ندارد.
نصرالله حدادی نیز بیمارستان سینا را نخستین شفاخانه‌ی ایرانی دانست که در دوره‌ی قاجار ساخته شد و گفت: نخست این بیمارستان به نام «احمدی» شناخته می‌شد و پس از بازسازی دوباره، بیمارستان سینا نام گرفت.
این پژوهشگر تهران قدیم درباره‌ی ساختمان «اصل چهار» نیز اظهار کرد: این ساختمان که با عنوان ساختمان اصل «ترومن» از سال 1329 تا چند سال پیش از انقلاب فعالیت می‌کرد، درباره‌ی اصلاح نژاد چهارپایان، اصلاح فرهنگ، اصلاح وضعیت بهداشت و دیگر اقداماتی که می‌توانست ایران را به سمت آمریکایی شدن ببرد، کار می‌کرد.
وی با اشاره به وجود چند ساختمان با این عنوان در تهران، اضافه کرد: در یک کلمه، نقش این ساختمان شکل‌دهی زندگی ایرانیان در وضعیت بهتر بود که با توجه به هدف آن که قصد داشت زندگی ایرانی‌ها را به سمت آمریکایی شدن سوق دهد تا دوران انقلاب بیشتر نتوانست دوام آورد.
براساس باورها و حرف‌هایی که سینه‌به‌سینه ساکنان قدیمی روستای تاریخی ابیانه رسیده است تا سه سال پیش، قدیمی‌ترین درمانگاه روستایی ایران که 60 سال پیش ساخته شده بود در این روستا قرار داشت؛ اما اوایل فروردین‌ماه 1388 با هدف ساخت خانه‌ای ویلایی برای پرسنل اداره‌ی بهداشت و درمان شهرستان نطنز توسط این اداره تخریب شد.
