حمام هاي تاريخي ايراني قليان خانه شدند

حمام، كاروانسرا، مسجد و بازارچه از اصلي ترين عناصر و نشانه هاي بافت شهرها و روستاهاي قديمي ايران بود.

به گزارش انتخاب به نقل از شرق، هركدام از اين عناصر چهارگانه نيز به فراخور ميزان كاربريشان نزد مردم جايگاه و اهميت خاصي داشته اند. با اين همه، اما سال هاست بساط پر رونق و پر اهميت حمام عمومي، دلاكي و مشت و مال در كشور جمع شده است، ساختمان حمام ها هم يا تخريب شده اند يا به اسم قهوه خانه، قليان خانه شده اند.

    براساس مدارك به دست آمده در تحقيقات و كاوش هاي باستاني، ساكنان فلات ايران اولين اقوامي در تاريخند كه ساخت حمام را در زندگي روزانه و جمعي خود وارد كردند.

ايرانيان در گذر روزگار اين سنت را توسعه داده و با ساخت حمام هاي عمومي و به كار بردن خلاقيت هاي معمارانه در بناي حمام ها از يك سو و طراحي آداب و اصول حمام كردن و مشت و مال جهت بهداشت و سلامت از سويي ديگر، حمام را به يكي از ويژگي ها و نشانه هاي محل سكونت خود تبديل كردند. اين مساله را موبد اردشير خورشيديان، رييس انجمن موبدان ايران نيز تاييد مي كند.

او معتقد است ايرانيان نخستين قوم در جهان هستند كه براي شست وشو، به ساخت گرمابه پرداختند.

    در گذر زمان هم دولت هاي حاكم بر ايران براي نشان دادن ميزان توجه خود به امر سلامت و بهداشت و هم صاحبان حمام ها و گرمابه هاي عمومي براي افزودن بر رونق بازار خود و ربودن گوي سبقت از رقيبان، براي بالابردن تعداد مشتريان شان سعي كردند به كمك دست معماران خوش سليقه و اعجاز هنر ايراني نهايت خلاقيت معمارانه را در ساخت حمام هاي تاريخي لحاظ كنند. نتيجه آن شد كه در گوشه و كنار ايران حمام هايي بنا نهاده شدند كه هنوز هم در زيبايي و جبروت بي مانند هستند. حمام بي بديل گنجعلي خان در كرمان و حمام چشم نواز زند در شيراز تنها دو نمونه از اين هزارانند.
    اما عهد مدرن كه پيش آمد، يكي از صدها سنتي را كه به مرخصي فرستاد سنت حمام عمومي، دلاكي و مشت ومال بود. با راه يافتن معماري مدرن به ايران و رسيدن آب به معجزه لوله كشي به خانه ها و پي بردن معماران به اين نكته ساده كه مي توان براي هر خانه يك حمام جداگانه ساخت اهميت حمام هاي عمومي از دست رفت و گرمابه ها از رونق افتادند. همان طور كه پيش از آنها كاروانسراها به مرخصي رفته بودند. حالاسال هاست كسي حوصله و وقت جمع كردن بساط و رفتن به حمام سنتي و سپردن تن خود به دست دلاك و خوابيدن زير مشت و مال او را ندارد.
    سنت مشت و مال و شغل دلاكي برچيده شد و اسباب و لوازم كارش همچون لنگ و ليف هم به موزه ها رفت، اما ساختمان حمام هاي تاريخي به جامانده كه همچنان آثار و بقاياي آنها در شهرها و محلات قديمي سراسر ايران يافت مي شود داراي معماري و طراحي هاي منحصر به فرد و جذابي هستند كه به همان دليل از دست دادن كاربرد، آنها نيز فراموش شدند و بسياري شان تا به امروز كاملاتخريب شده و جايشان بنايي ديگر سربرآورده است، حمام هايي هم اگر از اين لحاظ كمي خوش شانس بوده اند حالادر حال تخريبند و آن بخش خوش شانس تر هم كه به مدد سازمان ميراث يا سرمايه گذاري حقيقي مرمت و بازسازي شدند قهوه خانه و رستوران شده اند و روزانه زير سقف شان فقط يا غذا طبخ و سرو مي شود يا قل قل بي پايان قليان است.


    مجدالدين رحيمي، باستان شناس، مرمت گر و كارشناس ميراث فرهنگي در رابطه با سرنوشت حمام هاي تاريخي ايران به شرق مي گويد: «پرونده حمام هاي تاريخي در كشور ما به دليل بي توجهي مسوولان عملابسته شده است و متاسفانه هم اكنون بيش از 95 درصد از اين حمام ها يا به صورت كامل تخريب شده يا به قهوه خانه سنتي تبديل شده اند.

از سويي ديگر به جز در مواردي بسيار معدود هيچ يك از تغيير كاربري هايي كه در حمام هاي تاريخي كشور داده شده است كارشناسي علمي و پايدار نيست و به همين دليل اين بناهاي زيبا امكان برگشت پذيري به حالت حمام را نخواهند داشت.» مي توان نگراني و انتقاد اين كارشناس را اشاره اي به احداث رستوران يا قهوه خانه سنتي در حمام ها دانست؛ چرا كه براي اين كار با تغييراتي كه در بدنه و ساختار حمام ها انجام مي دهند بناي آن را از هويت سابق تهي كرده و در صورتي كه آن بنا به هر دليلي دوباره تخليه شود امكان بازسازي مجدد به عنوان حمام را نخواهد داشت.

به عنوان مثال حمام وزير در خيابان عبدالرزاق اصفهان يكي از نمونه حمام هايي است كه چنين بلايي بر سر آن آورده شده است. اين حمام تا سال 68 فعال بود و پس از آن تخليه شد، دستگاه هاي مسوول در سال 72 اقدام به مرمت آن كرده و سپس آن را به يكي از شعب كانون پرورش فكري كودكان تبديل مي كنند. اين كانون در روز تعداد اندكي مخاطب داشت و مسوولان آن به دليل عدم تناسب معماري محل با كارشان كه موجب پيچيدن صدا در محوطه و سرد بودن فضاي دروني مي شد در پي تخليه آنند و اين در حالي است كه پيش از ورود به آنجا كف، ديوارها و گچبري هاي اصلي اين حمام زيبا را تغيير دادند و حالابه دليل اين تغييرات به هيچ وجه امكان برگشت به حالت سابق را نخواهد داشت.

به جز اين مي توان به حمام تاريخي سالار در محوطه داخلي ارگ در گنبد سلطانيه نيز اشاره كرد. اين حمام كه شامل مجموعه منحصر به فرد گنبد سلطانيه بود چندي پيش به رستوران تبديل شد. معلوم نيست اولين كسي كه پيشنهاد استفاده از بناي بيكار مانده حمام ها را براي قهوه خانه و رستوران ارايه كرد با چه هدفي اين كار را انجام داد اما هر چه بود تاكنون اين رسم دامنگير بيشتر حمام هاي تاريخي شهرهاي ايران شده است. ب

ي ترديد كسب درآمد و منفعت اقتصادي در اين رويداد بي تاثير نبوده و نيست اما نبايد فراموش كرد كه اجاره كنند گان و گردانندگان اين قهوه خانه ها و رستوران ها چون در پي چرخاندن امورات اقتصادي خود هستند كمتر دل در گرو ميراث باستاني و هويت تاريخي دارند. طبيعتا اينجا نيز شبيه هر مكان اقتصادي ديگري، كسب مشتري و ارايه خدمات بيشتر مهم ترين اولويت است حتي اگر در اين راه لازم باشد بخش هايي از اين بناها مثلابراي ساخت آشپزخانه، دستشويي يا كاشي كاري و سراميك كردن كف و... به دست تخريب و نوسازي سپرده شود.

    اين در حالي است كه با وجود اين پيشينه و آداب كهن و وجود هزاران بناي حمام آماده در كشور مي توان با تكيه بر روش هاي مورد استفاده در حمام هاي قديمي مانند مشت و مال براي سلامت افراد و همچنين جذب توريست از نقاط مختلف جهان برنامه ريزي كرد. نمونه آنكه هم اكنون كشور گرجستان با استفاده از خلاء موجود در كشور ما به عنوان محل زاده شدن سنت حمام و مشت و مال با توسعه «توريسم حمام سنتي» سالانه ميليون ها دلار براي خود درآمد ارزي جذب مي كند به شكلي كه همه ساله هزاران نفر از نقاط مختلف جهان براي سپردن تن خود به دلاك هاي گرجي به اين كشور رنج سفر را بر خود هموار مي كنند.

    در حالي كه خانه و مهد اصلي حمام هاي سنتي و مشت و مال، ايران است و مقصد مشتاقان اين حمام ها در حقيقت بايد كشور ما مي بود. اما بديهي است در نبود مديريت حرفه اي، اين درآمد به جيب كشوري چون گرجستان سرازير مي شود و در عوض در زير سقف هاي زيباي آهك بري شده حمام هاي سنتي ايران اگر تاكنون تخريب نشده باشند تنها دود قليان است كه به هوا مي رود.

    چندي پيش خبري در رسانه ها منتشر شد كه با نگاه به جزييات آن مي توان اميدوار بود با احياي سنت حمام سنتي در كشور بازار بي رونق گردشگرپذيري كشور را اندكي رونق داد. خبر اين است يك حمام عمومي ايراني در قلب پاريس روزانه ده ها مشتري ايراني و فرانسوي را به خود جذب كرده است. صاحب اين گرمابه سنتي ايراني كه از 35سال پيش در پاريس فعال است يك مهندس ايراني است. او متولد خاني آباد تهران است و با راه اندازي حمام سنتي خود در پاريس براي كيسه كشيدن و مشت و مال و دوش، 35 يورو از مشتريان دريافت مي كند. چاي ايراني، قليان و لنگ هايي به رنگ قرمز و آبي در اين گرمابه ايراني پاريس ديده مي شود.

بسياري از فرانسويان از طريق اينترنت يا تلفن براي حضور در گرمابه ايراني وقت قبلي مي گيرند. اگرچه نسل حمام هاي عمومي و دلاك ها در ايران به انقراض رفته است اما فرانسوي ها به تازگي به ارزش و معجزه اين گرمابه ها پي برده اند و روزانه براي سپردن تن خود به دست دلاك هاي آن صف مي كشند.

    ترديدي نيست در جاي جاي كشور ما كه بناهاي بي بديل و اصيل به جاي مانده از حمام ها وجود دارد و هنوز نسل دلاك هاي حرفه اي ورزيده و كهنه كار ايراني به طور كامل از بين نرفته اند مي توان با نيم نگاهي به تجربه كشور گرجستان و همين حمام سنتي در پاريس نقشه راه احياي سنت حمام ها در ايران را دوباره طرح كرد. در اين صورت توريست هاي ديگر كشورهاي جهان مي توانند با سفر به ايران علاوه بر لذت مشت و مال حسابي تن خود، از معماري بي بديل اين حمام ها و هنر دست معماران ايراني نيز حظ بصري ببرند. اما چه فايده، اين طرح ها و نقشه هاي زيبا تنها روي كاغذند و كمتر كسي در جايي از جهان اين را مي داند كه ايراني ها اولين برپا كننده گرمابه هاي عمومي بوده اند، حالادر چشم جهانيان مشت و مال، سنتي گرجي است و حمام هاي ايراني هم يا تخريب مي شوند يا قليان خانه.