اختلاس نبود، سونامي تخريب اعتماد اجتماعي بود

یک استاد دانشگاه می‌گوید: «از نظر من اگر قرار است يك قاچاقچي مواد مخدر به خاطر آلوده كردن نسل جوان به چوبه دار سپرده شود، بايد عوامل اين اختلاس به دور از حاشيه سازي‌ يك بار براي هميشه به اشد مجازات برسند. امروز بهترين فرصت براي اثبات شعارها و ادعاهاي عدالت محور است. فقرا و گرسنگان در انتظار مشاهده اجراي عدالت هستند.»

روزنامه تهران امروز به گفتگو با دکتر مجید ابهری در ارتباط با تبعات اجتماعی اختلاس بزرگ پرداخته است که مشروح آن در پی می‌آید.

تحليل شما از انتشار خبر اختلاس چيست؟ فكر مي‌كنيد انتشار اينگونه اخبار بر واكنش‌هاي رواني و رفتاري مردم تاثير خواهد داشت؟
بله. قطعا تاثير زيادي دارد. شما ببينيد كه جامعه هنوز از شوك رواني و سكته اخلاقي خبر اختلاس در استانداري تهران خارج نشده بود كه توفان بي‌اخلاقي در قالب اختلاس سه هزار ميلياردي در سطح جامعه منتشر شد. متعاقب آن موضوع اختلاس مالي در دانشگاه هنر اصفهان منتشر شد و معلوم نيست بي‌اخلاقي‌هاي بعدي كجا متوقف مي‌شود. از نظر من سوءاستفاده مالي عده‌اي از بانك صادرات اهواز، فقط يك مسئله اختلاس نبود، بلكه يك سونامي و بلا بود. خوردن نبود، بلكه بلعيدن بود.

فكر مي‌كنيد به لحاظ اجتماعي چه زمينه‌هايي باعث به‌وجود آمدن رفتار(عمل)اختلاس مي‌شود؟
اختلاس به لحاظ اجتماعي دلايل متعددي دارد. اولين عامل‌اش هم عدم احساس امنيت شغلي در مديران سطوح مياني و بالا است كه باعث مي‌شود آنها يا خود عامل اختلاس باشند يا به اين گونه حركات ضدانساني چراغ سبز نشان بدهند. يعني بعضي از افرادي كه امنيت شغلي ندارند با خود مي‌گويند حالا كه قرار است چند صباحي رياست را بر عهده بگيرند و معلوم نيست ميز رياست بعدي كي نصيب آنها شود، بهترين فرصت براي سوءاستفاده است. همچنين عدم امنيت شغلي و انحلال شوراها و دستگاه‌هاي نظارتي از دلايل زير بنايي بروز چنين معضلاتي است. عامل بعدي هم عدم مجازات آشكار و موثر سوءاستفاده گران است كه كار را به آنجا مي‌رساند كه بعضي اوقات كسي كه بايد در جايگاه شاكي باشد محكوم مي‌شود و در نهايت با مجازات و گرفتار شدن چند عامل جزء و تحمل چند سال حبس، بعد از خروج از زندان، سرمايه غارت شده مردم را در خرج مي‌كنند.

چه اهرم‌هايي مي‌تواند از رشد اين نوع جرم‌ها جلوگيري كند؟
فقدان روحيه عذرخواهي يكي از مشكلات اساسي ماست. بعد از وقوع سونامي و انفجار نيروگاه‌هاي هسته‌اي در ژاپن، نخست‌ وزير و مقامات عالي استاني بدون آنكه قصوري در اين بلاي آسماني داشته باشند، ضمن عذرخواهي مكرر از مشاغل خود كناره‌گيري كردند. از نظر من اگر قرار است يك قاچاقچي مواد مخدر به خاطر آلوده كردن نسل جوان به چوبه دار سپرده شود، بايد عوامل اين اختلاس هم بدون تعارف اعدام شوند و قوه قضائيه به دور از حاشيه‌ساز را يك بار براي هميشه به اشد مجازات برسند.

نه چرا بي‌رحمانه باشد. اگر اين برخوردهاي قاطع صورت نگيرد ما فردا چگونه مي‌توانيم به آن پدري كه كليه‌اش را مي‌فروشد تا هزينه فرزندش را بدهد و مادرشهيدي كه براي ثبت نام دخترش در مدرسه‌اي چهارماه در نوبت وام 2 ميليون توماني مي‌ماند جواب بدهيم. اگر برخورد نشود چگونه مي‌توان با عدالت اسلامي جواب اين عزيزان را داد.

يكي از موضوعاتي كه اين روزها در كشور كمرنگ شده موضوع «اخلاق» است. بي‌اخلاقي كاري(حرفه اي) چقدر مي‌تواند در بروز چنين رفتارهايي موثر باشد؟
شما درست مي‌گوييد. كمرنگ شدن اخلاق حرفه‌اي و فقدان شرافت صنفي اين روزها باعث شده است كه مديران در سطوح مياني كمتر سخن از اخلاق به ميان آورند. در حرف‌ها، سخنراني‌ها و ميزگرد‌ها هميشه مانور كلامي بسيار است اما در عمل پايبندي به اخلاق اسلامي و احترام به وجدان حرفه‌اي، غريب‌ترين و مظلوم‌ترين عبارت‌ها هستند. تصميم گيري احساسي و بر مبناي هيجانات رفتاري معمولاً داراي نتايجي به دور از اخلاقيات هستند. بنابراين هنگام انتصابات و ارزيابي كارنامه اجرايي بايد بر اساس معيارهاي عقلاني و فاكتورهاي اخلاقي ارزش‌گذاري كرد، نه بر اساس ويژه‌خواري و رانت خواري. مقام معظم رهبري پرهيز از رفتار قبيله‌اي را همواره مورد تاكيد قرار داده‌اند. ايشان امسال را سال جهاد اقتصادي نامگذاري كرده‌اند آيا مفهوم جهاد اقتصادي در اتفاقات تلخ و زننده‌اي است كه مي‌بينيم. ظاهرا بر خلاف دستورات معظم له عده‌اي براي اهداف شومي جهاد كرده‌اند نه رسيدن به يك اقتصاد سالم و پويا.

شما در صحبت‌هايتان گفتيد اعتماد اجتماعي با اين انتشار خبر اختلاس آسيب ديده است. مي‌توانيد تعريف دقيقي از اعتماد اجتماعي ارائه بدهيد؟
براي جواب به اين سوال ابتدا بايد مفهوم سرمايه اجتماعي را تشريح كرد. يکي از مفاهيمي که در سالهاي اخير وارد حوزه‌هاي گوناگون اجتماعي، اقتصادي و سياسي شده سرمايه اجتماعي است که در اشکال گوناگونش يکي از مهم‌ترين مفاهيم ظهور يافته در دوران ماست. سرمايه اجتماعي داراي محورهايي اساسي به نامهاي اعتماد اجتماعي، مشارکت و آگاهي است که در جامعه اسلامي ما ايمان نيز به آن اضافه مي‌شود. از ميان اجزاي سرمايه اجتماعي، اعتماد اجتماعي اصلي‌ترين و مهم‌ترين محوري است که با ايمان ارتباط مستقيم دارد و با کاهش باورهاي ديني و ارزش‌هاي اخلاقي، اعتماد اجتماعي نيز کمرنگ‌تر مي‌شود. اعتماد اجتماعي يعني پايبند بودن به هنجارها و ارزش‌هايي که مورد قبول آحاد جامعه بوده و باعث رشد فرهنگي و بالندگي اقتصادي مي‌شود. با بالا رفتن آگاهي، مشارکت اجتماعي افزايش مي‌يابد همانگونه که با بالا رفتن ايمان، اعتماد عمومي به يکديگر در ميان مردم، اعتماد به نهادهاي مردمي و دولتي و مشارکتهاي داوطلبانه در تشکلهاي غيردولتي در شبکه‌هاي ارتباط اجتماعي افزايش مي‌يابد.

كاهش اعتماد اجتماعي چه تبعاتي را به بار مي‌آورد؟
کمرنگ شدن اعتماد مردم به سيستم و باور کردن ضعف نظام اجرايي باعث به خطر افتادن جامعه مي‌شود. همچنين در کنار کمرنگ شدن اعتماد اجتماعي، فساد اقتصادي و اداري و اضطراب اجتماعي نيز افزايش مي‌يابد چرا که مردم از خود مي‌پرسند با اين پول چند مدرسه و بيمارستان و مسجد مي‌توان درست کرد؟ چند خانه براي افراد مستعد ازدواج يا خانواده‌هاي بي‌سرپناه مي‌توان بنا کرد؟ و حالا عوامل اين اختلاس چند سالي در زندان مي‌مانند و بعد از آزادي با خيال راحت اين سرمايه غارت شده را خرج مي‌کنند.براي بدبين کردن مردم به نظام اجرايي چه خيانتي از اين بالاتر مي‌تواند باشد؟ آيا جرم اين افراد از جاسوسها کمتر است؟

اما انتشار خبر اختلاس به نوعي مي‌تواند تبعات اين ماجرا را كاهش دهد.
من معتقدم حتما بايد اينگونه اخبار در رسانه‌ها منتشر شود تا بي‌اخلاق‌ها در حاشيه امن نباشند بنابراين وقتي اينگونه مفاسد در جامعه آشکار مي‌شوند جاي خوشحالي دارد که هيچ خائن اقتصادي در حاشيه امن نيست اما اين موارد که اين پول در چه مدت، توسط چه افرادي و چگونه از سيستم بانکي خارج شده و چه کساني از عوامل اختلاس در هنگام اجراي نقشه شوم آنها حمايت مي‌کرده‌اند خود جاي تعمق دارد. از نگاه رفتارشناسي، براي تقويت اعتماد اجتماعي و ارتقاي سرمايه‌هاي اجتماعي، شفاف‌سازي در مورد اشخاص و اقدامات آنها که منجر به اين فاجعه اخلاقي شده لازم است و پنهان کردن چهره و نام آنها بعد از محاکمه و قطعي شدن و اکتفا به چند سال زندان در رابطه با مجازاتشان فقط باعث افزايش اينگونه ناهنجاري‌هاي رفتاري و اقتصادي است.

حلقه گمشده اين اعتماد اجتماعي كجاست؟ با چه ابزاري مي‌توان آن را ارتقا داد؟
وقتي در جامعه موضوع سه هزار ميليارد تومان اختلاس آشکار مي‌گردد با اين پول چند جوان مي‌توانند از دست اهريمن بيکاري و اعتياد نجات يابند؟ چرا به جاي حل مسئله صورت آنرا پاک مي‌کنيم و مي‌خواهيم با مقياس‌هاي من درآوردي آسمان را به ريسمان ببافيم به جاي آنکه جامعه و جوانان را به‌سوي معنويت، اخلاق، انديشه‌هاي ديني و باورهاي ارزشي هدايت نماييم. سرمايه اجتماعي به‌عنوان يکي از مفاهيم نوين در علوم اجتماعي، سياسي و اقتصادي مي‌باشد. در بررسي مفهومي از اين عبارت، به اعتماد اجتماعي، مشارکت، آگاهي و ايمان به‌عنوان چهار اصل پايه‌اي سرمايه اجتماعي برخورد مي‌کنيم. اعتماد اجتماعي ضروري‌ترين اصل در برقراري تعامل خلاق بين مردم با يکديگر، مردم با دولت و دولت با مردم است که نقطه آغاز مشارکت اجتماعي مي‌گردد. با کم رنگ شدن و فقدان اعتماد اجتماعي مشارکت کم کم رنگ مي‌بازد.
 
در جامعه ما به علت وجود ايمان در مباني سرمايه اجتماعي بسياري از وقايع اتفاق نمي‌افتند يا به‌طور ضعيف خود نمايي مي‌کنند.مظهر ايمان، رهبري جامعه مي‌باشد. وجود و هدايت ايشان ضمن دلگرمي مردم آنها را به مشارکت ترغيب مي‌کند اما وقوع برخي از حوادث باعث کاهش اعتماد اجتماعي مي‌گردد که در صورت آگاهي دادن به جامعه مي‌توانيم از کاستي‌هاي آن جلوگيري کنيم. بيان واقعيت‌ها به مردم، عذرخواهي از وقوع اينگونه حوادث، محاکمه و مجازات و معرفي کليه عوامل ريز و درشت در آن مي‌تواند از سقوط اعتماد اجتماعي جلوگيري کند.کم رنگ شدن اعتماد به نظام اجرا و در اين حادثه تلخ به سيستم بانکي، باعث کاستي‌هاي اقتصادي در جامعه مي‌گردد.

عوامل معنوي هم در جلوگيري از اين فرو ريختگي اعتماد اجتماعي موثر است؟
متاسفانه مفاهيمي مثل عدالت، سرمايه عمومي، بيت‌المال و مديريت در اتاق شيشه‌اي را ديگر بايد فقط در كتاب‌هاي مديريت رفتار سازماني دنبال كرد. در نظام اسلامي مديران بايد خودشان را در محضر خدا و در برابر چشمان شهدا و در اتاق شيشه‌اي احساس كنند و براي تحقق عدالت واقعي در جامعه از خود و اطرافيان صرف نظر كنند. شايسته گزيني و شايسته سالاري كه به دنبال شايسته شناسي اتفاق مي‌افتد باعث انتخاب مديران لايق و افزايش كارآمدي در جامعه خواهد شد. جوانگرايي بسيار خوب است اما ساير عوامل در امتيازات نيز همانند تعهد، اخلاص، ولايت مداري، پايبندي به منشور اخلاقي اسلامي نيز به جز جوان بودن بايد در نظر گرفته شود.
 
با توجه به وقوع اين حوادث تلخ، اضطراب اجتماعي همراه با نااميدي از نظارت كارآمد بر اعمال مديران در جامعه رونق خواهد گرفت. اختلاسگران خائن‌تر از قاچاقچي‌هاي مواد مخدر هستند چرا كه باعث كمرنگ شدن اعتماد اجتماعي به نظام اسلامي گشته و رفتار بدبينانه را نسبت به مديران مخلص و خدمتگزار ايجاد خواهند كرد. وقتي اعتماد اجتماعي نسبت به نظام اقتصادي كاهش يابد دلالان و شيادان دست به كار خواهند شد. 

مهم‌تر از همه اين‌ها، شب‌نشيني‌ها و حرف‌هاي تمسخرآميز خائنان نشسته در آن سوي آب‌ها و بيان غرض آلود آنها است. اين حرف‌ها باعث كاهش سرمايه‌هاي اجتماعي و اعتماد اجتماعي خواهد شد. 

براي ارتقاي اخلاق مداري و اصولگرايي واقعي نه در حرف، بلكه در اعتقاد و در عمل بايد به سرعت عوامل اين اختلاس شناسايي و محاكمه علني شوند. اگر يك قاتل براي ايجاد امنيت اجتماعي به چوبه دار سپرده مي‌شود، براي اعاده اخلاق حرفه‌اي و اتحاد و اعتماد اجتماعي اختلاس گران نيز بايد براي هميشه مجازات شوند نه آنكه دلخوش باشند تا بعد از شناسايي و دستگيري و تحمل چند سال زندان باز در ميان مردم و جامعه حضور پيدا كنند.

در وضعيت فعلي براي بهبود اوضاع بايد چه كرد؟
امروز بهترين فرصت براي اثبات شعارها و ادعاهاي عدالت محور است. فقرا و گرسنگان در انتظار مشاهده اجراي عدالت هستند. عوامل خدشه دار شدن عدالت ضمن دستگيري، بايد از مقام معظم رهبري به عنوان رهبر جامعه و مردم به طور آشكار و علني عذرخواهي كنند و طعم تازيانه عدالت علوي را بچشند. به موازات وقوع رفتارهاي ضدانساني و غيراخلاقي اين چنيني و مديران محترم مربوطه نبايد اجازه بدهند كاستي‌ها و مشكلات دستاويز بوق‌هايي صهيونيستي شود و به ابزاي براي توطئه عليه نظام جمهوري اسلامي تبديل گردند.