گزارشي از يک نمايشگاه ؛ تيغ مدرنيته برگردن نقاشي قهوه خانه اي

آزاده صالحي: نقاشي خيالي سازي يا به تعبيري همان قهوه خانه اي طي دوره هاي گذشته تا به امروز يکي از مهمترين هنرهاي ايراني به شمار مي رود. مضامين رزمي و مذهبي ملهم از شاهنامه همواره زير ساختهاي اين نوع نقاشي را تشکيل داده است. اگرچه، طي سالهاي اخير با از بين رفتن قهوه خانه ها، نقاشي خيالي سازي نيز به تدريج رخت بست و جاي خود را از قهوه خانه که در گذشته به نوعي پاتوق و مأمن عموم مردم بوده، به موزه ها داده است.

آنهايي که با اين نوع نقاشي آشنايي دارند، آن را به دو دسته نقاشي هاي مذهبي و غير مذهبي تقسيم کرده اند. به طوري که در نقاشي هاي مذهبي، هنرمندان اين حيطه سعي کرده اند همواره به ارائه آثاري از چهره ائمه و صحنه نبردهاي آنها بويژه واقعه عظيم کربلا بپردازند. نقاشي هاي غيرمذهبي در وادي نقاشي قهوه خانه اي نيز عموماً به آثاري اطلاق مي شود که هنرمندان به تصوير کردن افسانه هاي ايران زمين و داستانهايي از شاهنامه پرداخته اند.

البته ناگفته نماند، نقاشي خيالي سازي در برهه اي از زمان؛ يعني در زمان مشروطه از اين دو بخش موضوعي نيز خارج شد و به سمت و سوي مفاهيم اجتماعي و سياسي پيش رفت. تا جايي که در آثار برخي از نقاشان اين مکتب، انديشه هاي ميهن پرستي و آزادي خواهي جنبش مشروطه به خوبي مشهود است.

اگرچه امروز از نسل نقاشان قهوه خانه اي جز تعداد انگشت شماري باقي نمانده اند و به همين تعداد اندک نيز به آن شکلي که بايد توجه نمي شود. در واقع، نقاشان قهوه خانه اي که امروز در گوشه و کنار اين شهر زندگي مي کنند، با انگشتان پينه بسته و شناسنامه اي که حکايت از طولاني بودن عمر و تجربه اي گرانسنگ در پشت سر دارد، همچنان بي ادعا و بدون هيچ چشمداشت هنوز به تصوير کردن پرده هايي از حکايتهاي شاهنامه يا حکايتهاي قرآني مي پردازند.

نمايش صد اثر همراه با نقالي خواني

طي روزهاي اخير و به طور مشخص از بيست و هشتم تيرماه، برنامه «هنر ماه» در موزه هنرهاي ديني امام علي(ع) يکصد نقاشي قهوه خانه اي را به معرض نمايش مخاطبان گذاشته است. در کنار نمايش آثار نقاشان قهوه خانه اي، کارگاه هاي تخصصي نيز زير نظر استاداني چون محمدرضا حميدي و محمد فراهاني نيز برپا شده و طي روزهاي گذشته، مرشد ولي ا... ترابي و محسن ميرزا علي نيز در اين نمايشگاه به پرده خواني و نقالي پرداخته اند تا شايد بتوان از رهگذر انجام چنين کارهايي بار ديگر اين هنر فراموش شده را زنده کرد و از جنبه هاي آييني آن که در گذشته بيشتر از امروز کاربرد داشته، استفاده کرد.
با سيد جعفر بني هاشمي، مدير موزه هنرهاي ديني امام علي(ع) درباره کم و کيف نمايشگاه حاضر در موزه به صحبت مي نشينم. او درباره اين نمايشگاه معتقد است: بخشي از آثار نقاشان قهوه خانه اي که امروز در اين نمايشگاه به چشم مي خورد، از گنجينه موزه و بخشي ديگر متعلق به آرشيو مجموعه داران خصوصي است.
به نظر مي رسد، در شرايط کنوني که قهوه خانه ها از بين رفته و جاي خود را به کافي شاپ ها داده اند يا تنها مبدل به مکانهايي براي نوشيدن چاي شده اند، نقاشي قهوه خانه اي کاربرد خود را از دست داده است. در عين اينکه هنر نقالي نيز در مقايسه با گذشته کمرنگ شده است. اين در حالي است که نقالي و نقاشي قهوه خانه اي از گذشته داراي پيوند طولاني با يکديگر بوده اند و نقاشان اين عرصه براساس نقالي هايي که در قهوه خانه ها توسط مرشدان انجام مي شده، به ارائه اثر مي پرداختند.

نمايشگاهي براي مخاطبان خاص

مدير موزه هنرهاي ديني امام علي (ع) در پاسخ به اين پرسش که راهکاري که مي توان براي احياي دوباره اين هنر کهن ارائه کرد، چيست نيز مي گويد: طبعاً موزه ها در درجه نخست وظيفه دارند که نقاشي هاي قهوه خانه اي را که در گنجينه موزه وجود دارد، به معرض نمايش عمومي بگذارند تا از اين رهگذر، مخاطبان بتوانند با اين هنر ارزنده آشنا شوند. شايد از اين طريق بتوان به تحريک ذائقه مخاطبان پرداخت و اميدوار بود که اين آثار به خانه مردم راه يابد.
بني هاشمي ادامه مي دهد: افرادي که براي بازديد از اين نمايشگاه مي آيند، طبعاً مخاطبان خاص هستند. در مواقعي هم بازديد کنندگان خارجي ديگر مخاطبان و دوستداران اين آثار را تشکيل داده اند. اما در مجموع طيف بازديد کنندگان موزه را کساني تشکيل مي دهند که نسبت به نقاشي قهوه خانه اي شناخت و اشراف کافي داشته باشند.

در محاق فراموشي

به خاطرم هست، چند سال پيش در زمان حيات احمد خليلي يکي از نقاشان بازمانده نقاشي قهوه خانه اي به سراغش رفتم و به گفتگو با او درباره اين نوع نقاشي نشستم. او از همان زمان هم معتقد بود: از بدو پيدايش نقاشي قهوه خانه اي در ايران، تعداد اندکي از هنرمندان به اين رشته رو آوردند و به فعاليت پرداختند. اما به مرور زمان و با مدرن شدن دنياي ما، نقاشي قهوه خانه اي که در سالهاي گذشته، رشد چشمگيري در ايران داشت، از رونق افتاد و به تدريج در محاق فراموشي قرارگرفت.از سالها پيش، شاگردان پيشکسوتان اين هنر، تصميم گرفتند تا به نوعي از خط سير پيشينيان خود برنگشته و راه آنها را ادامه دهند. اين گروه از هنرمندان که به نوعي قسم خوردگان اين شاخه هنرهاي تجسمي محسوب مي شدند، هرگزدر انديشه ابداع روش يا شيوه هاي نوتري نيفتادند و نخواستند که از خط سير استاداني چون: «قوللر» و«مدبر»، روشهاي مدرنيزه تري را به نقاشي قهوه خانه اي تزريق کنند تا بلکه اين نوع از نقاشي نيز در ايران بتواند مطابق با خواسته هاي مخاطبان پيش رود.

يک دست صدا ندارد

احمد خليلي يکي از مدرسان اين وادي بود که اعتقاد داشت: من به عنوان يک نقاش قهوه خانه اي که سالهاست در اين رشته فعاليت کرده ام، همواره خواستار به وجودآوردن يک روش ابداعي در اين زمينه بوده ام. اما عملاً به من ثابت شده است که يک دست، صدا ندارد و اين حرکت هنري تنها با يک نقاش، ثمر نمي بخشد.
اگر واقع بينانه به اين امر نگاه کنيم، به خوبي درمي يابيم که نقاشي قهوه خانه اي «خيالي سازي» نيز مانند ساير هنرها، با گذشت زمان، محتاج يک تحول بزرگ بود که البته همان طور که گفتم، اين مهم هرگزمحقق نشد. شايد به اين خاطر که نقاشي قهوه خانه اي، از اماکن آکادميک مثل دانشگاه ها به دور بود و نتوانست طيف مشتاقان خود را از پشت ميز و نيمکتهاي دانشگاه و به شکل آکادميک کسب کند.

نگاه محبت آميز دولت به نقاشي قهوه خانه اي

استاد «خليلي» در پاسخ به اين پرسش که به عنوان يک پيشکسوت چه راهکاري براي سوق دادن اين نوع نقاشي به سمت دنياي مدرنيزه پيشنهاد مي کنيد، گفته بود: مسلماً گشوده شدن تمام درهاي بسته به سوي اين هنر مي تواند تأثيرات جدي در پر رنگ کردن آن داشته باشد. اگر ارگانهايي چون: موزه هنرهاي معاصر و ساير ارگانهاي دولتي به نقاشي قهوه خانه اي به چشم محبت نگاه کنند، اين نوع از نقاشي نيز مي تواند مثل مجسمه سازي و انواع نقاشي هاي ما، يک سير صعودي را طي کند و جايي در دنياي مدرن امروزه براي خود باز نمايد.

حاصل تلاش چند نسل

در نمايشگاه حاضر، هنرمنداني چون حسين همداني با اثر «مجلس دراويش»، عباس بلوکي فر «رستم و اشکبوس» و «بارگاه فريدون»، «کشته شدن سياوش»، محمد فراهاني «تولد سهراب»، احمد خليلي «مراسم عروسي»، حسين قوللر آغاسي «زمين خوردن رستم به دست سهراب»، «گذر سياوش از آتش» و «شکار بهرام گور»، محمد مدبر «مجلس فغفور چين»، احمد خليلي «قهوه خانه»، محمد فراهاني «قهوه خانه»، حسن اسماعيل زاده «کشته شدن ديو سفيد به دست رستم» و... به چشم مي خورد.همچنين در کنار اين آثار، نقاشي هاي ديگري از فتح ا... قوللر آغاسي، عنايت ا... روغن چي، ميرزا حسن، علي الوند همداني، حسين همداني، يدا... عدالت جو، ميرزا اسکندر، محمد حميدي، حسين منفردي، علي اکبر لرني، عبدا... مصور، محمد صانعي و... به چشم مي خورد. اين نمايشگاه تا بيست و هشتم مرداد ماه در موزه هنرهاي ديني امام علي(ع) ادامه دارد.