عنصر عدل و عقل در «نائب الامام»

1ـ رابطه «اسم» با «مسمّی» در وعاء حقائق ضروری است مانند اسماء حسنای الهی، امّادر نام گذاری ها در عالم اعتبار چنین ضرورتی دیده نمی شود لذاگاه بین «اسم» و «مسمّی» تغایر و تخالف هم دیده می شود.

2ـ در القاب و نام گذاری ها در حوزه دین حداکثر عنایت مبذول شده تا بین «اسم» و «مسمّی» همخوانی برقرار بوده و تغایری نباشد. از آن جمله نام گذاری بر فقیهی به واژه «نائب الامام» است که این واژه در فرهنگ شیعی ظاهراً از زمان علامه حلی وارد عرصه فقهی شده است و در زمان صفویه از محقق کرکی (ره) رسماً به «نائب الامام» نام برده میشد وازآن روز  به صورت جدی وارد عرصه فقاهت و سیاست شد.

3ـ از علامه حلی و شهید اول و شهید ثانی تا محقق اردبیلی تصریح فرموده­اند: «هر فقیه جامع الشرائطی در عصر غیبت نائب الامام می باشد» (قواعد 2/238 ـ نهایه 2/14 ـ شرح لمعه 7/154 ـ مجمع القائده 12/25)

4ـ غیر از شروطی نظیر عدالت و بلوغ و عقل و ... که این اعاظم برای تحقق نیابت ذکر نموده­اند (ر.ک: نهایة الاحکام 2/14) یک شرط اولیه و مهم برای «نائب الامام» همواره مدنظر قرار می گیرد که برای اثبات شرطیت آن هیچ نیازی به ادله خارجیه نداریم و از خود واژه «نائب الامام» به حکم عقل استفاده میشود. و آن این است که آنچه برای حضرت ولی عصر (ع) بعنوان وظیفه الهی ، شمرده شده باید در سیره رفتاری و اهداف نائب ایشان یعنی فقیه جامع الشرائط دیده شود و در غیر این صورت بین «نائب» یعنی «فقیه» و «منوب عنه» یعنی «امام زمان» تغایر و ناهمخوانی بوجود آمده و در نتیجه اطلاق اسم «نائب الامام» برآن شخص بی تناسب خواهد بود.

5ـ براساس روایات ،حضرت ولی ا... اعظم (عج) دارای دووظیفه است که یکی مهم و دیگری اهم ، وظیفه مهم ایشان «برقراری عدل» است و وظیفه اهم حضرتش «ترویج وتحقق عقلگرائی».

وظیفه مهم بنام «عدل» در این حدیث آمده :

قال رسول اللّه (ص):ابشّرکم بالمهدی یملأ الارض قسطاً کما ملئت جوراً وظلماً، یرضی عنه سکّان السّماء والارض، یقسم المال صحاحاً... شما را به ظهور مهدی(ع)بشارت می دهم؛ زمین را پر از عدالت می کند همان گونه که از جور و ستم پر شده است؛ ساکنان آسمان ها و ساکنان زمین از او راضی می شوند و اموال و ثروت ها را به طور صحیح تقسیم می کند.(بحار51/81)

وظیفه اهم بنام «عقل» در این حدیث آمده:« اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد، فجمع بها عقولهم و کملت بها احلامهم، هنگامی که قائم ما قیام کند،دستش را بر سر بندگان می گذارد و عقول آنها را با آن کامل و افکارشان را پرورش داده تکمیل می کند».(کمال الدین ـ 612)

از برکات ابتدائی گستره «عدالت» در عصر ظهور این است که طبق فرمایش حضرت صادق(ع) «اگر زنی از شرق به غرب جهان سفر کند امکان تعرّض به او از هیچ کسی وجود ندارد». (بحار52/245)

و نیز امام علی (ع) فرمود: «زنان با زیورآلات خود در عراق و شام به سفر می روند و هیچ تهدیدی برای آنان وجود ندارد». (منتخب الاثر/ 474)

و از برکات انتهائی گستره «عدالت» نیز زوال شحناء ازقلوب است که فرمود(ع): «انسان ها از رذائل اخلاقی مبرا می شوند و دارای دلهای پاک و مملو ازمحبت بیکدیگر می شوند». (خصال 2/626)

و در راستای قوّت عقلانی مردمان عصر ظهور این است که زنان در خانه های خویش بر اساس قرآن و سنت رفع تخاصمات می کنند،امام باقر (ع) فرمود:

«تؤتون الحکه فی زمانه حتی ان المراة لتقضی فی بیتها بکتاب ا... و سنة رسول الله ..» (غیبت نعمانی ـ 239)

وقتی قوت عقلانی افراد جامعه به حدّ نصاب خود بار یافت ، از طرفی شبهات عقلی و دینی رنگ می بازد و از سوی دیگر مردم گرفتار توهّمات و تخیّلات مانند «خرافات» نمی شوند.

نتیجه:

حال که وظیفه اهم و مهم امام عصر (ع) مبیّن شد وظائف فقیهان بزرگوار «اعلی ا..کلمتهم» نیز مشخص است که اندازه سهم هر کدام از "نیابت" نسبت به آن امام همام (ع)،به آن مقداراز تأثیر آنان در «نفوس مردم» می باشد که چه مقدار توانسته­اند یک به یک افراد جامعه را به عدل فردی–اجتماعی-سیاسی و نیز عقلگرائی رهسپار نموده اند.

بی تعارف فقیهی سهم بیشتری از «نیابت» دارد که: اولاً:

آثار وجودی او در عرصه «عدل و عقل» در میان جامعه چشم گیرتر باشد و این مهم به معنای واقعی­اش از سخنرانی و بیانیه و فتوا و استفتاء ساخته نیست بلکه از متن روح و جان آراسته به کمالات اخلاقی و درک عقلانی خود شخص ساخته است، همانگونه یک «نائب الامام» و آیةالله العظمی بنام مرحوم محمد تقی مجلسی (مجلسی اول) با یک سخن سراسر حکمت و محبت­اش ،جمع مشهوری از جوانان لاابالی اصفهان را به اولیاء الهی تبدیل کرد.

و ثانیاً:

«عدالت» در متن و حاشیه آن بزرگواران و دفاع شایسته آنان از علم و دانش، فرهنگ و ادب و نیز آزادی های مقبول و مشروع اساتید، دانشمندان، طلاب و دانشجویان در جوامع حوزوی و دانشگاهی   و مهمتر، دفاع جانانه آن اعاظم از "حق انتخاب" برای شهروندان ، سنجش خوبی برای بهره مندی آن اعاظم از حقیقت «نائب الامام» است، همانطوری که محدودیتها در "منطقه الفراغ" مردم و اختلاس ها هم نشانه های خوبی از یک جامعه اسلامی که تحت زعامت «نائب الامام» قرارگفته باشد، به حساب نمی آید.

و ثالثاً:

حقیقت «نیابت» آنجائی به ظهور می رسد که بیانات و اشارات با توجه به همة دقت ها و موازین ظریف «عقلانیت» و «عدالت» صادر شود، بدین معنا که در عین به روز بودن متکی به عقبه های عقلی و فکری بوده و از فضای نورانی و اخلاقیِ روح تکامل یافته­ای تراوش نماید تا بتواند«عقلانیت و عدالت» را به جامعه تزریق کند انشاءا...