غبار از روي تمدن ايلامي كنار مي‌رود

فصل هفتم كاوش محوطه‌ي باستاني «هفت‌تپه» متعلق به دوران ايلام ميانه (حدود قرن‌هاي 14 و 15 پيش از ميلاد) تا يك هفته‌ي ديگر تمام مي‌شود تا به اين ترتيب، بخشي از تاريخ غبار‌گرفته‌ي تمدن ايلامي نمايان شود.

به گزارش انتخاب به نقل از ایسنا، محوطه‌ي باستاني هفت‌تپه در جنوب شرقي شهرستان شوش و در فاصله‌ي 13 كيلومتري آن واقع شده است كه از اهواز 100 كيلومتر و از چغازنبيل 22 كيلومتر فاصله دارد. اين محوطه‌ي باستاني در كنار مزارع نيشكر قرار دارد و كمتر كسي آن را مي‌شناسد. مردم محلي نيز هفت‌تپه‌ي باستاني را بيشتر با موزه‌ي آن مي‌شناسند.

اين محوطه‌ شامل بقاياي يك شهر و اجتماع بزرگ مربوط به دوران ايلام است كه از تپه‌هاي متعددي تشكيل شده و با توجه به آثار و لوح‌هاي به‌دست آمده، احتمال دارد نام اين شهر باستاني «كَبنَك» باشد.

عمليات كاوش محوطه‌ي باستاني هفت‌تپه پس از نمايان شدن يك طاق آجري هنگام ساخت جاده توسط شركت كشت و صنعت نيشكر هفت‌تپه در سال 1344 و به سرپرستي دكتر عزت‌الله نگهبان آغاز شد و تا سال 1357 ادامه يافت. در اين مدت، 14 فصل كاوش مداوم انجام شد و آثار معماري ارزشمندي نيز به‌دست آمد.

به استناد آثار به‌دست‌آمده در حفاري‌ها، بناهاي اين شهر اواخر سده‌ي چهاردهم پيش از ميلاد مسيح (ع) تخريب و بخش‌هايي از بناها بر اثر آتش‌سوزي نابود شده‌اند.

در برپايي ساختمان‌هاي شهر علاوه بر خشت و آجر، از مصالحي مانند گچ، قير طبيعي و ملات‌هاي گلي استفاده شده است. اكنون نيز براي شناخت بيشتر و بهتر تاريخ و تمدن ايلام، عمليات كاوش با استفاده از سيستم‌هاي جديد، مانند ژئوفيزيك در اين محوطه در حال انجام است.

پيش از اين، تصور مي‌شد كه اين مجموعه به يك دوره از تمدن ايلامي متعلق است؛ ولي به‌تازگي اين فرضيه مطرح شده است كه اين شهر باستاني گوياي چند دوره‌ي تاريخي از تمدن ايلامي است. اكنون هيأت باستان‌شناسي به سرپرست دكتر بهزاد مفيدي ـ باستان‌شناس و استاد دانشگاه ماينز آلمان ـ در حال كشف و بررسي اين مسأله است.

بازديد جمعي از خبرنگاران از محوطه‌ي باستاني هفت‌تپه با هماهنگي پايگاه حفاظت و مرمت چغازنبيل و هفت‌تپه در شرايطي فراهم شد كه سرپرست‌هاي هيأت كاوش در محوطه‌هاي باستاني، اجازه‌ي مصاحبه با خبرنگاران را ندارند و اطلاعات حفاري‌ها بايد از طريق پژوهشكده‌ي باستان‌شناسي منتشر شود؛ اما حضور خبرنگاران در يك محوطه‌ي باستاني هنگام انجام كاوش، سبب آشنايي بهتر آن‌ها با مراحل كار و انتشار مناسب‌تر اخبار مي‌شود.

كشف حلقه‌ي گمشده‌ي تمدن ايلامي در هفت‌تپه

بهزاد مفيدي كه اكنون با جمعي از دانشجويان ايراني، آخرين روزهاي فصل هفتم كاوش در هفت‌تپه را پشت سر مي‌گذارد، در اين‌باره به خبرنگاران گفت: در اين شهر باستاني، چند دوره‌ي ساختاري وجود داشته و هدف ما شناسايي اين دوره‌هاست، چون آثار به‌دست آمده از حفاري‌هاي دوره‌هاي پيش، اين مسأله را نشان مي‌دهد. اين تصور در گذشته وجود داشت كه همه‌ي اين آثار به‌دست آمده متعلق به يك دوره‌ي تاريخي است.

وي ادامه داد: ما در فصل‌هاي بعدي كاوش متوجه شديم، چند دوره‌ي تاريخي در اين شهر وجود داشته است و همه‌ي اين سازه‌ها و آثار براي يك دوره نيست و الان ما اين موضوع را دقيق‌تر بررسي مي‌كنيم.

سرپرست هيأت كاوش هفت‌تپه با اشاره به سازه‌هاي نمايان‌شده در حفاري‌هاي اين محوطه، اظهار كرد: در اين مجموعه‌ي بزرگ، ديوار‌هايي وجود دارد كه پهناي آن‌ها 10 متر و طول آن‌ها تا 100 متر است. با توجه به اين سازه‌ها، اين شهر مجموعه‌اي عظيم بوده است كه براي ساخت آن از نيروهاي كاري زيادي استفاده شده، ولي متأسفانه اين فرهنگ و تمدن در ايران ناشناخته است.

او با اعتقاد به اين‌كه كلا به هفت‌تپه كم توجه شده است، افزود: البته اكنون براي اين محوطه‌ي باستاني كارهايي انجام مي‌شود؛ ولي با اين حال «شوش»، پايتخت ايلامي‌ها و همين‌طور «چغازنبيل» نسبت به ديگر محوطه‌هاي باستاني تمدن ايلامي بيشتر شناخته‌شده هستند. اين در حالي است كه در هفت‌تپه، آثار بسيار عظيمي وجود دارد كه تلاش مي‌كنيم در هر فصل كاوش، تعدادي از آن‌ها را از خاك خارج كنيم و بهتر بشناسيم.

پايان فصل هفتم كاوش هفت‌تپه‌ي خوزستان تا يك هفته‌ي ديگر

مفيدي در ادامه درباره‌ي زمان پايان يافتن فصل هفتم كاوش، گفت: كل اين فصل حدود يك‌ماه است؛ ولي امكان دارد چند روز زودتر يا ديرتر تمام شود و اين به چگونگي پيش‌رفتن كار بستگي دارد؛ ولي قسمت عمده‌ي كار تمام شده است و احتمالا تا يك هفته‌ي ديگر فصل هفتم كاوش پايان مي‌يابد.

او درباره‌ي نتايج به‌دست آمده در اين فصل از كاوش، توضيح داد: در اين مدت براي ما مسلم شده كه چند دوره در 200 سال تاريخ اين شهر باستاني وجود داشته است، چون بعضي از آثار، قديمي و برخي ديگر جديد هستند و همه‌ي آن‌ها به يك دوره‌ي تاريخي از اين تمدن تعلق ندارند.

مفيدي درباره‌ي اين‌كه فصل هفتم كاوش شامل كدام بخش شهر مي‌شود و نتايج به‌دست آمده كدام بخش از دوره‌ي غبارگرفته‌ي تاريخ را مشخص مي‌كند؟ اظهار كرد: فصل هفتم ادامه‌ي كارهاي قبلي است. قطعا تصور اين منطقه براي بازديدكنندگان سخت است، چون خود ما اين مجموعه را روي نقشه‌ي ژئومغناطيسي مي‌بينيم.

وي ادامه داد: ما در اين فصل، بخش شمالي مجموعه را كاوش كرده‌ايم و براساس هماهنگي‌ها قرار شده است، برخلاف گذشته پس از حفاري‌ها، دوباره‌ روي محوطه را با خاك پر نكنيم، چون اين كار وقت زيادي را از ما مي‌گيرد. بنابراين قرار شد، روي اين سازه‌ها را با كاه‌گل بپوشانيم تا ضمن محافظت، تخريب نشود و در فصل‌هاي بعدي بتوان راحت‌تر روي آن‌ها كار كرد. ضمن آن‌كه پوشش كاه‌گلي سازه‌ها، فضا را براي بازديدكننده‌ها مشخص‌تر مي‌كند.

كشف ساختماني كه محل نگهداري آذوقه و جيره‌ي غذايي بوده است

او در تكميل توضيحاتش درباره‌ي بخشي كه اكنون در حال كاوش است، گفت: اين بخش، مجموعه‌ي بزرگي در ارتباط با تداركات و امور غذايي بوده است. اين ساختمان‌ها، معابد و كاخ‌ها، تعداد زيادي پرسنل داشتند كه به بخش تداركاتي هم نياز داشتند. در اين محل، صدها خمره و كوزه‌ي بزرگ نگهداري مي‌شده كه ورود و خروج آن‌ها نيز ثبت شده است.

مفيدي ادامه داد:‌ احتمالا سر اين خمره‌ها را با چرم يا پارچه‌اي مي‌بستند و روي آن مهر مي‌زدند كه كسي نتواند آن‌ها را باز كند. ما در اين حفاري‌ها، اين مهرها را پيدا مي‌كنيم.

وي افزود: حجم سفال در اين منطقه‌ي كاوش‌شده، خيلي زياد است. مسلما كوزه‌هاي شكسته‌شده، محتوايي داشته‌اند كه مي‌توانسته روغن و يا عسل باشد. در هر صورت، بيشتر الواحي كه به‌دست مي‌آيد درباره‌ي آذوقه و جيره‌ي غذايي نوشته است.

مفيدي همچنين به پيدا شدن پيكرك‌هايي با شكل‌هاي متفاوت در اين محوطه اشاره كرد و درباره‌ي بخش‌هاي ديگر اين شهر كه در حال كاوش است، توضيح‌هايي داد و تأكيد كرد: اين محوطه آن‌قدر گسترده و عظيم است كه كاوش آن كار يكي دو سال نيست. ما فقط مي‌توانيم گوشه‌هايي از آن را باز كنيم تا بهتر بشناسيم و اميدوارم حداقل تا وقتي زنده‌ام، قسمتي از اين آثار خارج شود تا مردم هم اين مجموعه‌ي عظيم را بهتر بفهمند، چون اكنون گنگ است و فقط متخصصان متوجه آن مي‌شوند.

اين باستان‌شناس ادامه داد: ما فصل آينده‌ي كاوش را در همين مسير ادامه مي‌دهيم تا وضعيت را مشخص كنيم. بايد قدم به قدم پيش رويم، چون با يك پله نمي‌توانيم به بام برسيم.

الواح گلي لايه‌هاي پنهان تخريب شهر ايلامي‌ها را مشخص كرد

مفيدي بيان كرد: براساس نوشته‌هاي روي الواح گلي مشخص شده است كه ساختمان‌هاي اوليه احتمالا بر اثر جنگ يا عوامل ديگر، تخريب شده و از بين رفته‌اند و دوباره ساخته شده‌اند. اميدواريم الواحي را پيدا كنيم كه مشخص كند اين تخريب بر اثر چه جنگ يا عاملي بوده است.

سرپرست هيأت كاوش هفت‌تپه ادامه داد: براساس ژئوفيزيكي كه انجام شده بود، ساختماني را پيدا كرديم كه در آن، الواح گلي، اشياي گران‌بهاي فلزي و قطعات خيلي كوچك طلا پيدا شده بود كه كل اشياي موجود در اين ساختمان به‌جز آثار خيلي كوچك، در آن جنگ غارت شدند. همچنين فهرست‌هايي كه از ورود و خروج اشيا در اين ساختمان ثبت شده بود، پيدا شد كه قطعا به درد كسي نمي‌خورده است؛ ولي ما براساس اين فهرست‌ها مي‌توانيم مشخص كنيم چه آثاري در اين ساختمان نگهداري مي‌شده است.

كشف ساختماني اداري با سيستم امروزي در هفت‌تپه

او درباره‌ي نتايجي كه از بررسي الواح متعلق به اين ساختمان به‌دست آمده است، گفت: اين ساختمان، اداري و داراي امين‌اموال بوده كه اسم و شغل اين فرد در مهرهايي كه كنار او پيدا شده، مشخص شده است. حتا نوشته شده كه اين امين‌اموال در دوره‌ي كدام پادشاه ايلامي فعاليت مي‌كرده است.

وي ادامه داد: اين الواح گلي براي ما مشخص مي‌كند كه سيستم اداري اين شهر باستاني در آن دوره‌ي تاريخي چگونه بوده كه به استناد فهرست‌برداري‌هاي صورت‌گرفته از ورود و خروج آثار، به احتمال زياد سيستم اداري آن دوره نيز شبيه نظام اداري امروز بوده است.

به گفته‌ي او، قسمت زيادي از اشيايي كه در اين ساختمان اداري نگهداري مي‌شد، در ارتباط با سواركاري، ارابه، زين و يراق اسب، تيروكمان و تيردان بوده است.

مفيدي بيان كرد: البته تمام الواح به‌دست آمده از اين ساختمان هنوز كامل خوانده نشده است، چون اين الواح كامل نيستند و در آوارها شكسته شده‌اند و بايد جمع شوند.

يك زن امين‌اموال ساختمان اداري ايلامي‌ها

سرپرست هيأت كاوش هفت‌تپه در ادامه درباره‌ي اسكلت و تابوتي كه در كنار ساختمان اداري پيدا شده است، توضيح داد: ما تابوتي را در كنار ساختمان اداري پيدا كرديم كه دو مهر شخصي كنار آن وجود داشت و نام «گينادو» روي يكي از آن‌ها حك شده بود. همچنين شغل اين فرد در اين مهرها نوشته شده كه ترجمه‌ي فارسي آن «امين‌اموال» مي‌شود و در دوره‌ي پادشاهي «اينشوشينك شر ايلاني» فعاليت مي‌كرده است.

وي افزود: اين اسناد نشان مي‌دهد ساختمان اداري پيداشده در زمان آن پادشاه سرپا بوده و اين خانم يا آقا، امين‌اموال اين ساختمان بوده است.

او درباره‌ي ترديدهاي موجود نسبت به جنسيت اين امين‌اموال، گفت: روي سر اين اسكلت ترديدهايي وجود دارد، چون اشياي همراه او مثل گردنبند و سنجاق‌سر نشان مي‌دهد كه اين فرد زن بوده است. دو انسان‌شناس (آقاي فروزان‌فر و خانم رمضاني) نيز اين اسكلت را بررسي كرده‌اند، اما با توجه به از بين رفتن بخش‌هاي مشخص‌كننده‌ي نوع جنسيت اين اسكلت نمي‌توانند نظر قطعي درباره‌ي جنسيت آن بدهند؛ ولي در هر صورت اين امكان وجود دارد كه امين‌اموال اين ساختمان اداري، زن باشد، چون در آن دوره‌ي تاريخي، زنان پست‌هاي اداري بزرگي داشتند.

كار صد نسل ديگر هم براي كاوش هفت‌تپه كم است

مفيدي در ادامه در پاسخ به اين پرسش كه محوطه‌ي باستاني هفت‌تپه در چند فصل، كاوش باستان‌شناسي خواهد شد؟ گفت: اگر صد نسل بعد از من هم هفت‌تپه را حفاري كنند، باز هم كار دارد، چون وقتي ديوار‌هايي با پهناي 10 متر و طول 100 متر در اين شهر وجود دارد، تصور كنيد چه حجمي بايد خاك‌برداري شود. ضمن آن‌كه همه‌ي اتاق‌ها دو سه متر زير زمين هستند و اين محوطه خيلي گسترده است.

وي با بيان اين‌كه اين شهر باستاني حدود 3000 تا 3500 سال پيش ايجاد شده است، افزود: آثار زيادي در اين مجموعه وجود دارد كه صدها نسل بايد حفاري كنند تا اين آثار را از خاك خارج كنند و اين‌طور نيست كه به‌طور مشخص مثلا 10 فصل را براي كاوش آن بتوان تعيين كرد. علاوه بر اين، خاك‌برداري يك محوطه‌ي باستاني با بولدوزر انجام نمي‌شود و اين حفاري‌ها با دست و تيشه و در شرايط خيلي خاص با كلنگ انجام مي‌شود.

براي هفت‌تپه نمي‌توان حريم تعيين كرد

اين باستان‌شناس درباره‌ي حريم اين شهر باستاني، اظهار كرد: چون ديوار اين شهر مشخص نيست نمي‌توان حريم دقيقي را براي آن تعيين كرد؛ ولي اندازه‌گيري‌هايي كه انجام داديم، مجموعه‌ها و آثار بزرگي را زير خاك نشان مي‌دهد.

بخشي از محوطه‌ي هفت‌تپه زير مزارع نيشكر است

سرپرست هيأت كاوش هفت‌تپه در پاسخ به اين پرسش كه با توجه به نزديكي مزارع نيشكر به اين محوطه‌ي باستاني چقدر احتمال دارد بخشي از اين شهر باستاني زير مزارع باشد؟ گفت: روي مزارع نيشكر نمي‌توانيم اندازه‌گيري كنيم، چون هميشه نيشكر دارد؛ ‌اما حالا كه گروه ژئوفيزيك همراه ما نيست، محصول آن را برداشت كرده‌اند. البته در يك فصل كه در حال برداشت نيشكرها بودند، بخشي از زمين آزاد شد و نشان داد كه در قسمت روبه‌روي منطقه‌اي كه اكنون در حال كاوش است، مجموعه‌اي زير مزرعه‌ي نيشكر وجود دارد كه حدس مي‌زنيم، ساختمان چهارگوش بزرگي به اندازه‌ي 60 در 70 متر باشد.

مساحت اين شهر باستاني ايلامي چقدر است؟

او درباره محدوده‌اي كه براي اين شهر باستاني پيش‌بيني كرده‌اند، بيان كرد: اين شهر در زميني به شعاع تقريبي دو در چهار كيلومتر قرار دارد كه ما آن را شناسايي كرده‌ايم و مي‌دانيم اين مساحت تقريبي براي اين شهر باستاني وجود دارد؛ ولي همه‌ي آن را نمي‌توانيم خارج كنيم، چون بخشي از آن زير «كوي ايلام» قرار دارد.

آيا شهر باستاني «كبنك» زير هفت‌تپه مدفون است؟

سرپرست هيأت كاوش هفت‌تپه درباره‌ي حدس‌هايي كه براي نام اين شهر باستاني زده مي‌شود، گفت: در نقش مهرهايي كه از حفاري‌ها پيدا شده، نام شخصي به نام «اتهي‌بو» به‌دست آمده كه فرماندار شهر «كبنك» بوده است؛ ولي اين يك فرضيه‌ي شك‌دار است، چون امكان دارد آن مهرها با اشياي ديگري به اين منطقه منتقل شده باشند.

به گفته‌ي او، براساس اطلاعات ديگر الواح گلي، نام دو پادشاه به نام‌هاي «تبتي‌آهار» و «اينشوشينك شر ايلاني» نيز به‌دست آمده است كه در اين شهر، ساخت‌وساز داشتند و حكومت مي‌كردند.

مفيدي ادامه داد: اين‌كه مركز يا شروع حكومت آن‌ها در اين منطقه بوده است اصلا مشخص نيست؛ ولي احتمال زيادي وجود دارد كه در آن دوران، حكومت را از شوش به اين شهر تازه‌تأسيس منتقل كرده باشند كه اين كار احتمالا در زمان «تبتي‌آهار» اتفاق افتاده است.

وي به آرامگاه هفت‌تپه كه بخش مشخص و معروف‌تر اين محوطه است، اشاره و بيان كرد: اين آرامگاه 100 سال بعد از حكومت «تبتي‌آهار» به‌وجود آمده است، اسكلت‌ها و گورهاي دسته‌جمعي اين را نشان مي‌دهند.

او افزود: اگر در ابتدا «تبتي‌آهار» اين آرامگاه را براي خود ساخته بود، ولي بعدها توسط افراد ديگري استفاده شده است. در اين گورها بيش از 20 جنازه دفن شده است.

مفيدي همچنين درباره‌ي دكل برقي كه در محوطه‌ي باستاني هفت‌تپه قرار دارد، توضيح داد: اين دكل از ابتدا و پيش از شناسايي اين محوطه‌ي باستاني، در همين‌جا وجود داشته است.

آيا هفت‌تپه را مي‌توان ثبت جهاني كرد؟

اين باستان‌شناس در ادامه درباره‌ي اقدام براي ثبت جهاني اين محوطه‌ي باستاني، توضيح داد: اين كار مشكل است، چون اين محوطه نسبت به معبد زيگورات كمتر شناخته شده است. ما تازه مي‌خواهيم اين محوطه را شناسايي كنيم و هرچه بيشتر كار كنيم و بهتر معرفي كنيم، در سال‌هاي آينده مي‌توانيم روي اين موضوع نيز حساب باز كنيم، البته جامعه‌ي علمي باستان‌شناسي دنيا هفت‌تپه را حتا بهتر از ايراني‌ها مي‌شناسد و به آن بها مي‌دهد؛ اما جامعه‌ي عمومي دنيا كمتر با اين محوطه‌ي باستاني آشناست.

پاييز 91، ‌آغاز فصل هشتم كاوش

او درباره‌ي زمان آغاز فصل هشتم كاوش در اين محوطه‌ي باستاني، بيان كرد: چون هواي خوزستان طوري است كه تابستان نمي‌توان كار كرد، معمولا فصل حفاري‌ها را در پاييز يا آخر زمستان قرار مي‌دهيم. بعد از اين فصل، هوا رو به گرما مي‌رود و احتمالا فصل بعدي آخر تابستان يا پاييز باشد، زماني كه بارندگي نباشد و بتوان كار كرد.

مفيدي در ادامه درباره‌ي دليل همكاري نداشتن دانشگاه ماينز آلمان در اين فصل كاوش با توجه به همكاري‌هاي مشترك پيشين، گفت: بايد تفاهم‌نامه‌اي بين اين دانشگاه و سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري نوشته مي‌شد كه اين كار مقداري زمان مي‌برد. مشكلي در اين‌باره وجود ندارد و فكر مي‌كنم تا يكي دو ماه ديگر اين تفاهم‌نامه نوشته شود.

او اضافه كرد: اگر مي‌خواستيم تا نوشتن اين تفاهم‌نامه صبر كنيم، هوا گرم مي‌شد، پس تصميم گرفتيم اين كار را زودتر انجام دهيم. بنابراين در اين فصل كاوش فقط ايراني‌ها هستند؛ ولي در فصل‌هاي گذشته همكاري‌هاي مشتركي با دانشگاه ماينز آلمان داشتيم.