آیت الله هاشمی: الان مانند گذشته همديگر را تحمل نمی کنیم، فوري طرد مي كنند و می گویند ضدولايت و ضدانقلاب

يكي از شخصيت هاي بسيار نزديك به آيت الله بهشتي كه نزديك به سه دهه با او از نزديك زيسته بود و از جمله همراهان او پيش از انقلاب اسلامي و پس از آن به شمار مي آيد، آيت الله هاشمي رفسنجاني است.

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی انتخاب، بنياد نشر آثار شهيدبهشتي با آیت الله هاشمی گفتگویی کرده است که متن آن در پی می آید:


عليرضا بهشتي: ما قبلايك بار با دوستان ديگري خدمت تان رسيديم و بعد از آن و همزمان با آن، شما جاهاي ديگر مصاحبه هايي داشتيد. بنابراين ما سعي مي كنيم كه سوال تكراري نكنيم. در واقع فكر مي كنم نكاتي هست كه بايد بازتر شود يا زاويه سوال ما با آنچه كه در آن مصاحبه ها بوده متفاوت است؛ چون به هر حال حضرت عالي از معدود افرادي هستيد كه يك دوره طولاني با آقاي بهشتي بوديد و اطلاعاتي داريد كه با افرادي كه در مقطع خاصي با ايشان حشر و نشر داشتند فرق مي كند. بنابراين ما سوالات را شروع مي كنيم تا هر جايي كه فرصت شد و اگر اجازه بدهيد ان شاءالله در جلسات بعد استمرار پيدا كند.

محبوبه بهشتی: نكته كوچكي را مي خواستم خدمت تان بگويم. در واقع اين مصاحبه ها براي كمك به تدوين زندگينامه شهيد بهشتي است. اين پروژه اي است كه در بنياد تعريف شده. قصد ما هم اين است كه اين زندگينامه صرفا مستندات تاريخي نباشد بلكه نوع نگاه افرادي كه با ايشان بودند، تحليل هاي خودشان و به اصطلاح حال وهواي دروني خودشان هم آنجا نسبت به شهيد بهشتي منعكس شود. چون ما به ايشان دسترسي نداريم، مي خواهيم او را از دريچه چشم افرادي كه با وي در تماس بودند ببينيم و بيشتر با ايشان آشنا شويم. به اضافه اينكه بر آثار و معدود صحبت هاي پراكنده ايشان درباره خودشان تكيه مي كنم. اين را خدمت تان بگويم كه اول از دوره قبل از انقلاب شروع مي كنيم و فعلاكاري به حوادث پس از انقلاب نداريم. تا به حال نكته هاي كلي راجع به شهيد بهشتي فرموده ايد و دلم مي خواهد وارد جزييات بيشتري بشوم. شما جايي در مصاحبه تان فرموده بوديد كه گرايش سياسي شهيد بهشتي به سمت مليون بوده است. براي من جالب بود كه جزييات اين موضوع را بدانم، چون غير از شما افراد ديگري هم بودند كه گفتند شروع فعاليت سياسي شهيد بهشتي با گرايش به جبهه ملي بوده است. چه رفتارهايي از شهيد بهشتي قابل مشاهده است كه باعث مي شود شما و افراد ديگر به اين جمع بندي برسيد كه گرايش شهيد بهشتي به جبهه مليون بوده؟ البته ما تنها مستندي كه از ايشان داريم سخنراني ايشان در تلگرافخانه اصفهان است و اعتراضي كه به قوام داشته، ولي غير از آن مي خواهم ببينم كه در واقع چه چيزي باعث مي شود كه شما و افراد ديگر به اين جمع بندي برسيد؟
    
    عليرضا بهشتي: اين مربوط به ماجراي 30 تير است و ايشان به تلگرافخانه آمدند و حوالي دروازه دولت كنوني اصفهان صحبتي كردند، البته آن صحبت ها جايي ضبط نشده ولي يكي، دو نفر كه حضور داشتند درباره آن در مصاحبه صحبت كرده اند.
    هاشمي: من اين جمله اي كه شما مي گوييد به خاطر ندارم در كجا گفتم. اولاآن حرف هايي كه در گذشته گفتم خيلي دقيق تر از اين چيزي است كه الان مي گويم چون آن موقع تازه بوده و هنوز حوادثي بوده كه فراموش نكرده بوديم. اكثر اين مصاحبه ها همان سال هاي اول انقلاب انجام شده؛ به خصوص با روزنامه هايي مثل «اطلاعات» و «جمهوري اسلامي» كه خيلي پيگير بودند. لذا آن حرف هايي كه آن موقع زدم سنديتش بهتر از حالاست. چون اكنون يك مقدار با ذهنيت خاصي بايد حرف زد. مساله ملي ها و غيرملي ها در مقطعي مطرح بود؛ يعني زمان نهضت ملي كردن نفت و جمعيت جبهه ملي و خيلي از گروه هاي ديگر كه نهضت آزادي هم بعدا مشخص شد، در جبهه اي بودند كه دكترمصدق رهبري اش را داشت. آن موقع در مجلس پيش از اينكه دولت مصدق سقوط كند، چنان اختلافي وجود نداشت. حتي بين مذهبي ها هم مخالفي نداشتند، جز طرفداران شاه كه افراد درباري بودند. بعدا در زمان حكومت ملي گراها يعني دكتر مصدق و مليون، اختلافاتي بين آنها و آيت الله كاشاني و فداييان اسلام و بالاخره جريانات مذهبي پيدا شد. آن موقع وضع با زمان قبلش فرق مي كرد. يعني در زمان قبل همه به اين نهضت توجه داشتند و از آن حمايت مي كردند. بعدا دكتر مصدق به دليل همين رفتارها و تبليغاتي كه خيلي شديد شد در نظر حوزوي ها و مذهبي ها ديگر سقوط كرده بود. من خودم يادم است از اوايل طلبگي ما چهار، پنج سالي گذشته بود؛ آن وقتي كه دكتر مصدق سقوط كرد در روستاي كوچكي نزديك روستاي خودمان براي سخنراني منبر رفته بودم. سلماني دِهِ مان وقتي از جلسه به استقبال من بيرون آمد، سقوط دكتر مصدق را تبريك گفت. شما مي توانستيد فضاي مذهبي را در يك روستا ببينيد، حدودا زماني كه دكتر مصدق سقوط كرد، جلسه روضه قاعدتا در ماه رمضان يا ماه محرم بود كه آن موقع آنجا منبر مي رفتم. نمونه خيلي محسوسي براي من است. البته افرادي هم بودند كه اين حركات را بيشتر به دربار و وابستگان آنها نسبت مي دادند و حاضر نبودند كه مليون را محكوم كنند، يك خط درست انتخاب كرده بودند. اين مربوط مي شود به اينكه در چه زماني من اين را گفتم. اگر قبلش باشد يك وضع عمومي همگاني نسبت به هم ميهنان است، اگر بعدش باشد داراي تفاوتي است.
    
    محبوبه بهشتي: ما مشخصا مي دانيم كه شهيد بهشتي بعدها هم در همكاري خودشان با نهضت آزادي، كه انشعابي از مليون است، حداقل تا قبل از انقلاب هيچ مشكل خاصي نداشته به طوري كه جمله معروفي هست از مرحوم بازرگان كه مي گويد بهشتي به بهشتي قبل از توفان نوح و بعد از توفان نوح تقسيم مي شود. در دوره هاي زندگي شان همكاري تنگاتنگي مي بينيم، حالااز خاطرات خيلي كمرنگ من از رفت وآمدها و آنچه در ذهنم مانده اين طور به نظر مي آيد كه روابط، دوستانه و بر اساس همفكري ها بوده نه صرفا بر اساس دوستي هاي سطحي و ظاهري. شايد در واقع به دليل اين مساله است كه من اين را مي پرسم كه آيا گرايش شهيد بهشتي دلايل يا مسايل ديگر هم دارد؟ برداشت من اين است كه كساني كه آن موقع دنبال كارهاي مبارزاتي و تشكيلاتي بودند مشخصا دو تا انتخاب داشتند: يكي احزابي مثل حزب توده و احزاب چپ و... و ديگري نهضت ملي. طبيعتا افرادي كه گرايش مذهبي داشتند به حزب توده و احزاب چپ متمايل نمي شدند، با وجود اينكه از نظر تشكيلاتي خيلي قوي بودند. آنها به سمت جبهه ملي تمايل پيدا مي كردند. شايد بهتر باشد اين طور سوالم را مطرح بكنم كه آيا نمونه بارزي در افكار و رفتار شهيد بهشتي بود كه آدم را به اين جمع بندي برساند كه ايشان به افكار اينها متمايل است؟ يا صرفا به دليل اين موج عمومي كه شما فرموديد گرايشي بوده به سمت جبهه ملي و افكار آنها؟
    هاشمي : خير، ما در اينجا بحث هاي رسانه اي و مواضع علني و اين گونه موارد در جامعه را نمي گوييم بلكه به مذاكراتي كه خودمان داشتيم، جلساتي كه مي نشستيم حرف مي زديم، حتي جلسات طلبگي استناد مي كنيم. نظر من بيشتر آن محافل است. به نظرم حتي بعد از اينكه دكتر مصدق سقوط كرد و كارها دست دربار افتاد و به آن شكل درآمد، با مرحوم دكتر بهشتي، گذشته از انتقادي كه نسبت به مليون داشتيم كه آنها در برخورد با آيت الله كاشاني و فداييان اسلام افراط كردند، ولي موضع سياسي و عملي آنها را قبول داشتيم. ايشان هميشه بحث مي كردند و از اين حركت و جنبش دفاع مي كردند. البته جبهه ملي هم مبارزه را كم كم كنار گذاشت و هم خيلي نمايشي شده بود، تا آن آخرين اجتماعي كه آنها عليه انقلاب سفيد شاه در «جلاليه» داشتند بعد از آن ديگر كاري نكردند و بين حرف ها هم تفكيك كردند. مثلاامام و طيف ما كه پيرو ايشان بوديم رفتار شاه را آن موقع محكوم مي كرديم، جبهه ملي شعارهاي ديگري مي داد مثلامي گفت «اصلاحات ارضي آري ديكتاتوري شاه نه» و آن شش اصلي كه شاه داشت و جزو مسايل مترقي آن زمان بود جبهه ملي آنها را قبول مي كرد ولي مي گفت ديكتاتوري شاه نبايد همراهش باشد. يك حالت بينابيني گرفته بودند و بعد هم نتوانستند مبارزه شان را ادامه دهند و به خارج منتقل شدند. نهضت آزادي به اين شكل نبود. نهضت آزادي در اين ميان مواضع خودش را كاملاحفظ كرد؛ هم مواضع مذهبي اش و هم سياسي اش را. خود آقاي دكتر بهشتي همه اينها را قبول و با آنها ارتباط داشتند. اصلادانشگاه آن موقع ارتباطش با حوزه بيشتر از طريق آيت الله بهشتي بود و هنوز ديگران نرفته بودند. بعدا شهيد دكتر باهنر و علامه مطهري بعد ديگرش بودند، سخنراني مي كردند و با انجمن مهندسين اسلامي نيز ارتباط محكمي داشتند كه بعدا هم ادامه داشت. بعد از انقلاب هم همان ها بودند كه مجموعا در شوراي انقلاب و جاهاي ديگر با دولت آقاي بازرگان همكاري مي كردند. از آن مقطع به بعد بايد تفكيكي قايل شد بين ارتباط ايشان با جبهه ملي، نهضت آزادي و حتي گروه هاي جمعه و آنهايي كه مورد قبول بودند و معمولادر جلسات ما و آقاي دكتر سامي و آقايان ديگر، رفت و آمد داشتند. مشتركات مان بيشتر از جدايي هايمان بود.
    
    ميثم محمدي: من آن موقع كه شما اهميت اين تفكيك را گفتيد مي خواستم به داستان ارسال كتاب «سرگذشت فلسطين» براي مرحوم دكتر مصدق اشاره كنم كه چقدر برايتان اهميت داشت كه ايشان ببينند و آن مرحوم هم تشويق و تاييد كرده بودند. اين مربوط به آن دوراني است كه نيروهاي مذهبي ارتباط و نزديكي زيادي با نيروهاي سياسي و ملي در رسيدن به هدف مشترك داشتند. دوراني كه ما تصور مي كنيم آقاي بهشتي، به عنوان نيروي مبارز عليه رژيم شاه، نيروهاي ملي-مذهبي، به خصوص نهضت آزادي را تاييد مي كردند و به آنها نزديك بودند. به طور كلي مثل اينكه همه شما روحانيون مبارز در آن دوران داراي چنين سليقه اي بوديد اما چه مي شود كه با نزديك شدن به امواج انقلاب و در حقيقت سقوط حكومت شاه و چشم انداز حكومت جديد، اختلاف نظرها چنان بالامي گيرد كه منجر به جدايي و كنار رفتن همراهان سابق در مبارزه مي شود؟ آيا به تفاوت سليقه مبني بر اينكه ملي- مذهبي ها و نهضت آزادي معتقد به اين بودند كه شاه بايد سلطنت كند نه حكومت و به «اصلاحات گام به گام» و حفظ حاكميت گذشته و به اصطلاح سلطنت شاه، نه حكومت او باور داشتند و نيروهاي مذهبي و روحانيون سياسي به سقوط بلاشرط شاه و تغيير رژيم سياسي، باز مي گردد؟
    هاشمي : چه ارتباطي ميان اين بحث با دكتر مصدق و مساله سرگذشت فلسطين وجود دارد؟
    
    ميثم محمدي: به عنوان نمونه عرض كردم. تصور مي كنم آن موقع شما آنقدر به نيروهاي ملي نزديك بوديد كه حتي علاقه داشتيد كتاب تان را بفرستيد و دكتر مصدق ببينند، بدانند كه شما به عنوان روحاني چنين حساسيت ها و علقه هايي داريد. اين اتفاقي كه با نزديك شدن به انقلاب و سقوط رژيم كمرنگ تر شده و جاي خود را به تعيين صلاحيت براي زمامداري و مديريت نظام جديد سياسي مي دهد. آيا اين اتفاق افتاده است؟
    هاشمي: از اول تا آخر و تا همين امروز هم ديدمان نسبت به اصل موضع دكتر مصدق و مبارزات جبهه ملي هميشه مثبت بوده است. مبارزه كه شروع شد اينها كوتاه آمدند. در انقلاب هم محافظه كاري را انتخاب كردند. شايد يك مقدارش هم عقيدتي بود كه اين نحو مبارزه را قبول نداشتند. آنها هنوز قضيه آقاي كاشاني برايشان زنده بود. از همان موقع وقتي كه آقاي كاشاني با آنها اختلاف پيدا كرد، روحانيت بيشتر طرف آقاي كاشاني بودند؛ شخصيت هايي مثل آيت الله خوانساري، آيت الله صدر و بزرگان حوزه. من خيلي جوان بودم ولي وقتي كه آقاي كاشاني قم مي آمد، قم متحول مي شد. همه طلبه ها جمع مي شديم مي رفتيم استقبال ايشان. هر جا مي رفت همراهش مي رفتيم، در خانه مراجع و... اصلاايشان برايمان يك قهرمان بود. فداييان هم همينطور نيروهاي خيلي حماسه سازي بودند. با اين اختلاف آن مسايل مان جدي شد، ولي مخالفت با دربار و سلطه دربار برايمان هميشه محترم بود. اما اينكه آن كتاب را خودم براي دكتر مصدق فرستاده باشم، يادم نيست. يك آقاي شيخ مصطفي رهنما بود كه زماني حزب «وحدت مسلمين» را تاسيس كرده بود، فقط يك عضو داشت آن هم خودش بود. آدم جالبي است و فكر مي كنم ايشان كتاب را به آقاي مصدق داد.
    او اصلامساله اش، مساله فلسطين بود و خيلي به اين مساله اهميت مي داد. كتابي هم نوشته بود. اولين كتابي هم كه من از ايشان خواندم همان موقع آمار مسلمان هاي جهان و جهان اسلام را نوشته بودند، مجله اي هم مرتب منتشر مي كرد و هنوز هم گاهي منتشر مي كند. بعد از انقلاب هم رفت سراغ مبارزه با بهايي ها كه مركزشان در اسراييل بود. او با سفارت اردن رفيق بود، به خاطر همين مساله فلسطين با اكرم زعيتر كه سفير اردن بود هم رفيق بود، آقاي اكرم زعيتر تعدادي از كتاب هاي فلسطين را با پول اتحاديه عرب خريد. گمان مي كنم دو هزار نسخه از آن كتاب را خريد. او كتاب را نوشته بود به نام «القضيه الفلسطينيه». آن ترجمه، تحول بزرگي در مساله فلسطين بود. چون در ايران كسي اصلامساله فلسطين را نمي دانست، يك كتاب كوچك 50، 60 صفحه اي در ايران به نام «خطر جهود» بود و همه اطلاعات ما همان بود. آيت الله كاشاني و طرفداران شان شعارهايي داده بودند اما اقدامي براي اطلاع رساني صورت نگرفته بود. آن كتاب مهم ترين اطلاع رساني آن زمان بود البته هنوز هم آن كتاب طبق اسنادي كه زعيتر جمع و خودش منتشر كرد، مهم ترين است. شيخ مصطفي به خاطر علاقه اي كه داشت و با آنها مرتبط بود به آنجا مي رفت و آقاي اكرم زعيتر تعدادي از كتاب هايي را كه از ما خريده بود در اختيار ايشان گذاشت كه در محافل روحاني و جاهايي كه ايشان رفت و آمد دارد، بدهد. ايشان هم آدم شجاعي بود، هر جا مي رفت پخش مي كرد. (با اينكه اين كتاب را رژيم ممنوع كرده بود) حتي براي دكتر مصدق در احمدآباد هم فرستاده يا خودش برده بود. به هر حال دكتر مصدق هم توسط همين آقاي شيخ مصطفي چكي فرستاده بود، گمان مي كنم 300 نسخه خريده بود و داده بود به ايشان و رفقاي ديگرش و گفته بود هديه بدهيد. براي دكتر مصدق اين مساله خيلي مهم بود. در زمان دربار و شرايطي به آن شكل چنين كتابي منتشر شد؛ به خصوص مقدمه اش، متن دكتر مصدق است، مراجعه كنيد.
    
    عليرضا بهشتي: با دستخط ايشان؟
    هاشمي : بله، در مورد مساله فلسطين همه ما متفق القول بوديم. هنوز هم من فكر مي كنم همين گونه است. اگر اختلافي بود بر سر اين بودكه با مقاومت و مسلحانه بايد كار كنند يا با كارهايي كه ابوعباس و بقيه مي كنند و از اين نوع اختلافات وجود دارد. من فكر مي كنم مربوط به بعد از سال 40 است. اين كتاب سال 40 به بعد منتشر شده است.
    
    ميثم محمدي: مي خواستم به پاسخ اين پرسش برسم كه چرا روابط نزديك روحانيون سياسي و نيروهاي سياسي ملي و مذهبي و نهضت آزادي و حتي نيروهاي چپ كه تا پيش از پيروزي انقلاب بر اصول و اهداف روشني مثل مساله فلسطين، اسراييل، مبارزه با ديكتاتوري شاه، تلاش براي آزادي و حاكميت مردم تكيه داشت و به همين واسطه نيروهاي مبارز را به هم نزديك مي كرد، با نزديك شدن به پيروزي انقلاب و پس از تشكيل حكومت و به دست آوردن قدرت، كمرنگ شده و از بين مي رود و قرابت پيشين به رقابت بدل مي شود؟ نوعي بدبيني از جانب نيروهاي مذهبي و روحانيون اسلام گرا به نيروهاي سياسي ملي- مذهبي و نهضت آزادي ديده مي شود كه بيشتر در مديريت انقلاب و نظام سياسي پس از آن خود را نشان مي دهد. اين سوال حالابراي نسل ما هست. نه اينكه صرفا يك سوال تاريخي باشد، يك سوال هويتي است كه چطور مي شود اين انشقاق و جدايي را توضيح داد و نتايج بعدي آن را در آستانه انقلاب و بعد از آن تفسير كرد؟
    هاشمي : من مقداري برعكس شما به مساله نگاه مي كنم و مطالب ديگري در ذهن شما هست را توضيح مي دهم. قبلاكه ما همكاري داشتيم انتقادمان به نهضت آزادي نبود بلكه به جبهه ملي بود. چون نهضت آزادي كه سرانش تا آخر در زندان بودند، جبهه ملي در مبارزه كوتاه آمده بود. ولي در عين حال ارتباط مان محفوظ بود، من خودم همان سال هاي داغ مبارزه، سال 53، 54، دو سفر به اروپا رفتم. آقاي بني صدر يكي از اعضاي مهم جبهه ملي بود. من اصلايكي از اهدافم اين بود كه بروم بين ايشان و نهضت آزادي و قطب زاده و دكتر حبيبي ائتلاف ايجاد كنم، اينها همه با هم اختلاف داشتند. دكتر حبيبي قهر كرده و رفته بود در جنوب فرانسه كه در دعواها نباشد. قطب زاده و بني صدر هم كه مرتب عليه هم حرف مي زدند. آقاي يزدي كه در آمريكا بود آنها هم با بني صدر خيلي مخالف بودند. دانشجويان اسلامي اروپا و آمريكا هم همين طور. اختلاف عجيب و غريبي با هم داشتند، يكي از اهداف سفرم اين بود كه اينها را به گونه اي در دايره انقلاب هماهنگ كنم. تا حدودي هم موفق شدم اما مدت زمان طولاني نماندم و كارم تمام شد و آمدم. اموالي از آقاي توليت در اختيار جمعي از نيروهاي مبارز بود كه براي انقلاب وقف شده بود. من هم جزو هيات مديره بودم. مهندس بازرگان، دكتر احمد صدرحاج سيد جوادي، آقا سيداحمد و خود توليت و دكتر باهنر هم بودند. ما ارتباط مان با همه اينها در طول مبارزه همين گونه بود. وقتي هم كه مبارزه پيروز شد باز خيلي به هم نزديك بوديم. نهضت آزادي كه تقريبا در متن بود براي اينكه ما شوراي انقلاب تشكيل داده بوديم پيش از اينكه امام تعيين كند. ما خودمان آن سال آخر كه خيلي احتياج به هماهنگي بود، جمعي براي هدايت انقلاب درست كرده بوديم. امام با يك وضع مشخصي همان شورا را تاييد كردند، منتها بعد قرار شد افراد خاصي اضافه كنيم كه كرديم. در همان شورا خيلي از عناصر ملي گرا هم قبل از تاييد امام بودند و هم بعد از آن. خيلي هايشان هم در شوراي انقلاب بودند كه امام تعيين كرده بودند. در دولت مهندس بازرگان اولين نخست وزير را امام تعيين كردند. اوايل انقلاب اين قدر با هم نزديك شده بوديم. آقاي طالقاني جزو نهضت بود اين طرف هم مبارزان انقلاب و روحانيت بودند. حتي وقتي دكتر سنجابي وزير خارجه بود به دليل اينكه با مهندس بازرگان و دوستان شان اختلاف داشتند و نهضت آزادي و جبهه ملي خيلي با هم درگير بودند، قهر كرد و رفت. از بس كه آنها غلبه داشتند و اينها در اقليت بودند. امام من را از جبهه فرستادند، رفتم خانه دكتر سنجابي و پيغام امام را دادم كه شما كناره گيري نكن و استعفا نده. ما مشكلات تان را حل مي كنيم. همين آقاي سلامتيان آن موقع همكار دكتر سنجابي بود. من رفتم منطقه نياوران، هنوز آنجا را خوب نمي شناختم. به منزل شان رفتم، او كه در راس و همه كاره بود به استقبالم آمد و بعد در جلسه نيز كارگردان جلسه بود، روابط اين طور بود. آيت الله پسنديده يا عضو جبهه ملي بود يا هوادار خيلي جدي آنها و مايل هم بودند امام در جناح اينها باشند. قبل از اينكه پيروز شويم يك اختلاف نظري بود. امام محكم ايستاده بودند و مي گفتند شاه بايد برود و نظام بايد عوض بشود، رژيم عوض بشود، مهندس بازرگان سياست گام به گام را مطرح مي كردند. البته آن روزها اين افكار فرعي كه در كنار افكار امام مطرح مي شد، رنگي نداشت و كسي گوش به حرف آنها نمي داد. در يك محيط محدود مثلابر نيروهاي دانشگاهي و بعضي سياسي ها تاثير داشت. جامعه را امام به حركت درآورده بود و روحانيت پيشتازي مي كرد و موج به قدري بزرگ بود كه چيزي در حد اختلافات جزيي، نمي توانست مقابلش باشد. پس مي بينيد كه ما تا تشكيل دولت بازرگان، تشكيل «شوراي انقلاب» و خيلي هم پيشتر با هم كار مي كرديم، اختلافاتي هم داشتيم. از جمله موارد اختلافي كه يادم مي آيد اين بود: با اينكه تنها گروه مذهبي نسبتا مقبول حوزه علميه همين نهضت آزادي بود، امام انتقاداتي به افكار مهندس بازرگان داشتند. همين كتاب «راه طي شده» كه ايشان مطرح مي كرد، سخنراني ايشان در مورد بعثت كه مي خواست بعثت را يك حالت خود جوشي معرفي كند كه انسان خودش به مقام نبوت مي رسد و بالامي رود و به حدي مي رسد كه مي تواند با خدا ارتباط برقرار كند، با ديدگاه همه متكلمين شيعه و سني تفاوت داشت. همه مي گفتند اين يك گزينش الهي است. خداوند كساني را كه صلاحيت دارند، انتخاب مي كند و تحت هدايت و وحي و... برمي گزيند.

امام به اين نكته مهندس بازرگان خيلي اعتراض داشتند، يك دفعه در يك جلسه اي امام گفتند ما بايد اول حساب مان را با اينها حل كنيم تا اختلاف نباشد و بعد وارد ميدان شويم. روي مسايل عقيدتي و فكري امام اين قدر تكيه داشتند، ولي به رغم همين اختلافات عقيدتي، امام احترام زيادي براي اينها قايل بودند، ما هم همين طور. اختلافات مان هم آن موقع مثل حالانبود كه فوري با يك اختلاف عقيدتي، انگ سياسي بزنيم و طرد كنيم و روي آن تاكيد كنيم، آن موقع اين حرف ها نبود. اختلاف داخل حوزه هم بود، اوايل يك موجي وارد شد و ديگر بيرون رفتند، آيت الله شريعتمداري كه حساس شده بود، يك اختلافاتي بود، اما اختلافات تحمل مي شد، حتي در عقايد. در حوزه، بحث جدي در مورد مسايل فكري و عقيدتي با هم داشتيم. الان بد شده است، الان آن فضاي محققانه اي كه در گذشته بود و همديگر را تحمل مي كرديم، نيست، فوري طرد مي كنند: ضدولايت، ضدانقلاب. اين حرف ها آن موقع خيلي كم بود. البته يك دليلش اين بود كه انزوا وجود داشت و نيازي نبود كه انزواي دومي درست شود. ميراثي هم نبود كه تقسيم كنند، فقط يك تلاش بود. بنابراين اين گونه اختلافات، ما را تا پيروزي انقلاب از هم جدا نكرده بود. براي آقاي بني صدر شرايطي فراهم شد كه آراي جامعه را برد، واقعا آقاي دكتر حبيبي و ديگران را حسابي شكست داد. حتي امام حاضر نشدند كه نامزدي رياست جمهوري دكتر بهشتي را بپذيرند، مي دانستند به جاي او بني صدر مي آيد. خود ما بني صدر را، وقتي كه در «شوراي انقلاب» نبود و نهضت آزادي قدرت داشت و او را تحويل نمي گرفت، آورديم براي «شوراي انقلاب». خيلي غريب و گوشه گير و منزوي بود، واقعا با همه اعتمادها، ايشان جان گرفت و به ميدان آمد. يك وقتي در همان سال 50 به فكر افتاديم كه دوباره يك حزب نيرومندي درست كنيم جلسه اي هم براي اين منظور تشكيل داديم. نظر غالب اين شد كه اينها الان دارند مبارزه مي كنند نبايد ما يك حزب درست كنيم و در مقابل اينها قرار بگيريم، بلكه همين ها را تقويت كنيم. هر كسي مي خواهد به همين ها كمك كند چون خيلي خوب جهاد مي كردند. باز با آنها هم اين اختلافات نبود، البته آنها خشن بودند. ما تحمل داشتيم، وقتي اختلافات ايدئولوژيك پيش آمد آنها مرتد شدند و تغيير ايدئولوژي دادند. به همين اكتفا نمي كردند، ما ديگر اين را تحمل نمي كرديم چون يك دفعه ايدئولوژي خودشان را ماركسيستي كردند از نظر ما مرتد شدند. اضافه بر كمونيسم بودنشان مرتد هم تلقي شدند. آن مرحله داغي شد، لذا با آنها پيش از انقلاب هم خشن شديم، بعد از انقلاب هم آنها دست به سلاح بردند و كارهاي خيلي بدي كردند، همه شخصيت ها را ترور كردند. گروه هاي منشعب از اينها مثل «فرقان» به وجود آمد و حادثه انفجار دفتر حزب «جمهوري اسلامي» كه فاجعه كمي نبود. سوءقصد به جان ائمه جمعه، بزرگاني كه بسيج كننده جامعه بودند. آنها حسابي ايستادند، يعني براندازي جدي را شروع كردند. نيروها و اطلاعات زيادي هم داشتند. همه جاي كشور حضور داشتند، چون اينها قبلاوصله تن ما و در همه زندگي ما بودند. شرايط ديگران با اينها فرق مي كرد، با ديگران اين حالت دوري پيش نيامده بود و هنوز هم پيش نيامده است.
    
    عليرضا بهشتي: شايبه اي هم هست كه هم مورخان رسمي و هم مورخان خارج كشور مي خواهند وجود داشته باشد و آن اينكه هر كدام به زباني مي خواهند بگويند كه اگر روحانيون آمدند و به نيروهاي سياسي نزديك شدند به صورت ابزاري به آنها نگاه يا فكر مي كردند كه چون خودشان كشورداري بلد نيستند، بنابراين از نيروها استفاده كنند و بعد كه ياد گرفتند فكر كردند كه ديگر لازم نيست كه آنها باشند. من خودم با سوابقي كه در ذهنم است، گمان مي كنم نحوه حضور روحانيان مبارز اصلابا اين استفاده ابزاري سازگار نيست، ولي مورخاني هستند كه مي خواهند بگويند به نيروهاي ملي به صورت يك پل نگاه مي شد و نه بيشتر. آنها هم كه خارج كشور هستند و دارند تاريخ انقلاب را مي نويسند، همين را مي گويند. من به ذهنم نمي آيد كه يك چنين مساله اي بوده باشد، ولي به نظر مي رسد كه اختلاف بعد از آن بر سر شيوه اداره كشور و شيوه پيشبرد اهداف انقلاب يا آرمان هاي انقلاب بوده است. هر چند وقتي كه ما به سال هاي 60 و 61 مي رسيم وارد يك فاز جديدي مي شويم. شايد بشود اين مساله را مطرح كرد كه سال هاي 60 و 61 به دليل جو ملتهب و ترورهاي كوري كه در خيابان انجام مي شد و نيز ترور شخصيت ها، يك نوع صف بندي شد كه هر دو طرف طوري مقابل هم ايستادند كه اين وسط تر و خشك با هم سوزانده شد. شما با اين تفسير موافقيد؟
    هاشمي: با كليت آن بله. مي شود چنين چيزي گفت، اما اينكه هدف اين بود يا نبود را نمي شود گفت. پس از مشروطه و بعد از شهريور 20 تعداد زيادي گروه خلق شد و مبارزه كردند. تنها گروه جبهه ملي بود كه توانست به قدرت برسد، بقيه وقتي جبهه ملي شكست خورد متفرق شدند. گروه هاي كوچكي بودند كه جاي وسيعي در جامعه نداشتند. يعني بعد از شكست جبهه ملي، آنچنان خفقان شده بود كه اينها پناهي نداشتند. وقتي نهضت روحانيت آغاز شد براي آنها مهم بود كه نهضتي به اين صورت ايجاد شده، آنها هم در پناهش مي توانستند كارهاي بيشتري كنند. نهضت روحانيت كه آغاز شد اين گونه نبود كه قدرتي دست مان باشد، فقط مقداري افكار عمومي را داشتيم. ما هم تمايل داشتيم تا با اينها كار كنيم. آنها ابزار و تشكيلات و حتي بعضي ها در خارج راديو داشتند و ما هم به دنبال آن بوديم تا با هر كسي كه فضا و ارگاني داشت و نيروهاي مخالف شاه و دربار بود، همكاري داشته باشيم. در آن زمان هيچ وقت فكر نمي كرديم كه به اين زودي پيروز مي شويم. در سال هاي بين 50 تا 56، تقريبا ياس همه را فرا گرفته بود، يك حالت انفعال ايجاد شده بود و گروه ها بر سر مسايل داخلي به جان همديگر افتاده بودند، اما اينكه ابزاري باشد، طبيعي است هر طرفي كه آينده اي براي خودش مي ديد فكر مي كرد بايد از طرف ديگر هم استفاده كند، چون هيچ كس خودش را مطلق نمي ديد. اما نهضت امام خيلي مطلق شد، يعني به گونه اي بزرگ شد كه همه ايران را فراگرفت. اما در تظاهرات ميليوني خيابان هاي تهران بعضي از پلاكاردها بالامي رفت كه تعدادي دور و بر آن شعارهاي ديگري مي دادند. جامعه مثل يك درياي عظيمي در حال حركت بود. آن موقع نگاه ما به اينها اين گونه بود كه همكاران دوره مبارزات مان هستند و بايد با آنها كار كنيم، ولي نگاه آنها اين طور نبود. ما در زندان بحث هايي مي كرديم كه در بيرون پخش نمي شد. در زندان بيشتر به مسايل دقيق مي شديم و بحث مي كرديم. گروه هاي مقابل مان دو، سه نوع بحث داشتند يا اعتقادي يا ماركسيست بودند، ملي گراها بحث زيادي نداشتند. ماركسيست ها ما را خرده بورژوا مي دانستند؛ ذات تقسيم بندي آنها آن موقع اين طوري بود كه مي گفتند روحانيت به قشر بازار وابستگي دارد و خودشان به قشر عظيم كارگر، محروم و مستضعف متكي هستند و اينها بدنه جامعه هستند و اعتقاد داشتند، آينده از آن آنهاست. ما به آنها مي گفتيم كه اشتباه مي كنند، براي ما بازار و غيربازار فرقي ندارد بلكه ما به اسلام متكي هستيم و اسلام هم در تمام اين طبقات وجود دارد. كارگرها نيز از لحاظ اسلامي قوي تر بوده و بيشتر با ما مي جوشند. نمونه اش اينكه شما هر كجا در قشر كارگر رفتيد تا كاري انجام دهيد حتي به كارخانه ها هم راه تان ندادند و بيرون تان مي كنند. ولي ما (مبارزين اسلامي) را روي دست براي سخنراني مي برند، از راه هاي دور مي آيند تا پاي صحبت هاي ما بنشينند. ولي پاي صحبت هاي شما فقط يك عده عضو حزب مي نشينند. ما روي آنها به عنوان ابزار حساب نمي كرديم، اهميتي هم نمي داديم. فكر مي كرديم كه اينها جزو نيروهاي تلاشگر و مبارز هستند و در افكار عمومي و انقلاب سهمي داشتند و بايد باشند و همكاري كنند. آقاي طالقاني كه بيشتر تلاش مي كرد. حقيقتا به عنوان ابزار به آنها نگاه نمي كرديم. آنها در موقع مبارزه مي گفتند كه روحانيت جاده را صاف مي كند ولي اين ما هستيم كه براي حكومت برنامه داريم. بحث ها بر سر احكام اسلامي كه مي شد، مي گفتند شما با حكم ها مي خواهيد چه كار كنيد. بانكداري را مي خواهيد چه كار كنيد. شما نمي توانيد مساله ربا را حل كنيد. سر مساله زمين و... بحث داشتند. مي گفتند قشر زن ها را نمي توانيد با خودتان همراه كنيد. بنابراين اينها مي گفتند افكار عمومي جامعه در نهايت با ماست و روحانيت هم مي تواند كمك خوبي بكند. هر دو طرف نگاه ابزاري به هم داشتند ولي براي ما آنها به عنوان ابزار كار نبودند، بلكه در دوران مبارزه كمك بودند.
    
    محبوبه بهشتي: شما در مصاحبه هاي قبلي فرموده بوديد كه شهيد بهشتي تمايلي به پرخاشگري در امور نهضت و مبارزه نداشتند و به جاي آن به نيروسازي بيشتر اهميت مي دادند. حتي به اين اشاره كرده بوديد كه شايد شهيد بهشتي به نيروسازي قبل از مبارزه اعتقاد داشتند ولي جنابعالي و آيت الله خامنه اي به نيروسازي حين مبارزه اعتقاد داشتيد. سوال من به تفاوت اين دو ديدگاه تكيه دارد و مي خواهم از شما بپرسم تفاوت اين دو ديدگاه آن موقع چطور خودش را نشان داد. در نگاه اول به نظر مي رسد كه حركت شهيد بهشتي يك حركت كند و آرام ولي شايد تاثيرگذارتر بود. چون نيروهايي كه در مقطع خاصي بسيج مي شوند با نيروهايي كه براي مدت زمان طولاني تربيت مي شوند و قرار است بازدهي آنها در سال هاي دورتري صورت گيرد با هم متفاوت اند و رفتارهايي هم كه از خودشان بروز مي دهند متفاوت است. با توجه به كارنامه انقلاب بعد از 33 سال و همچنين شرايط قبل از انقلاب و زمان مبارزه، تفاوت اين دو ديدگاه چطور مشخص مي شود؟
    هاشمي: بله اوايل كه وارد مبارزه شديم اين دو نظر بود. همين طور كه شما مي گوييد شهيد بهشتي عميق تر به مساله نگاه مي كردند، مي گفتند ما بايد كادرسازي كنيم، الان آمادگي حكومت نداريم و نمي توانيم مبارزه را عميق تر كنيم. همين مواردي كه شما گفتيد ايشان با يك منطق وسيع تري مي گفتند. نظر ما اين بود كه اگر مبارزه نكنيم كادرسازي هم نمي كنيم براي آنكه ما در اين فضا متوجه مي شويم كه كادر لازم داريم و اين دو با هم منافاتي ندارد و امكان پذير است كه عده اي در عمل و در جامعه به كادرسازي بپردازند. ما كه نمي خواهيم فقط تهاجم كنيم. اعتراضات امام به رژيم كاملاشروع شده بود و ما در همان فضا اعتراضات را ادامه مي دهيم، سخنراني مي كنيم، بيانيه مي دهيم، عموما ابزارمان بيانيه و منبر بود. نوشته ها و مقالات را كه محدود كرده بودند. بالاخره اين حرف از نظر بعضي ها به اين معني بود كه الان مبارزه را متوقف كنيم و برويم آن كار كادرسازي را انجام بدهيم. نقطه عطفش اين مساله است كه آقاي بهشتي نمي گفتند مبارزه را متوقف كنيم. امثال آيت الله شريعتمداري و رفقاي ايشان كه در «مكتب اسلام» بودند اين را مي خواستند و اول قبول نمي كردند ولي نهايتا آنها هم به همين مطلب رسيدند. آقاي قائمي كه در آبادان انسان موفقي بود (رژيم هم به او به دليل اينكه مي توانست كارگران نفت را در آنجا آرام نگه دارد احتياج داشت. چون كه نهضت هاي كارگري خطرناك بود، توده اي ها و كمونيست ها آنجا نفوذ زيادي داشتند. بنابراين به او خيلي احترام مي گذاشتند) يك فضاي خوبي آنجا درست كرده بود و امثال ما در ماه رمضان و محرم در آنجا براي سخنراني منبر مي رفتيم و «ساواك» كمتر متعرض مي شد. با دوستاني كه آنجا بودند از قبيل آقاي مكي و آقاي مكارم و آقاي حجتي و... يك مجموعه شده بوديم. آنجا يكي از اختلافات مان اين بود؛ به خاطر اينكه رفتار آيت الله شريعتمداري با رژيم آرام بود آنها هم مي خواستند همين كار را انجام دهند. ما آنجا منتقد بوديم، مي گفتيم آيت الله شريعتمداري دارد به مبارزه آسيب مي زند و دلايلي مي آورديم كه آيت الله شريعتمداري «دارالتبليغ» دارد كه براي كارهاي سازندگي بود. آيات، حجج الاسلام والمسلمين مكارم، آقاي سبحاني، آقاي جزايري، آقاي نوري همداني، همين افراد با پول بازاري هاي محافظه كار و نسبتا مبارز «مكتب اسلام» را اداره مي كردند. آنجا بحث داغ شد. ما مي گفتيم آيت الله شريعتمداري نمي خواهند مبارزه كنند. پايگاه دارالتبليغ شان پايگاه سكوت است و اينها همه بهانه است اما آنها قبول نداشتند و مي گفتند اينجور كه شما مي گوييد نيست. قرار شد بيايند تهران و ما يك جلسه با آنها در خدمت آيت الله شريعتمداري باشيم. در سفري كه آمدند خانه مرحوم آقاي دواني جلسه را گذاشتند. من رفتم و تنها بودم و آنها به عنوان مستمع مي خواستند قضاوت كنند. بحث ما با آيت الله شريعتمداري بود. من به ايشان گفتم شما همراه ما آمديد و مبارزه را آغاز كرديد و كار را خيلي پيش برديد. در انجمن ها ظرف سه ماه موفق شديد چون با هم متحد بوديم و دولت را شكست داديم ولي اينجا اختلاف كرديد و مواردي پيش آمد. من اعتراض داشتم به ايشان، البته آن موقع ذهنم آماده تر بود، همه اسناد دست مان بود. ايشان مي گفت نه اينجوري نيست، بالاخره من چون سند بيشتري داشتم آيت الله شريعتمداري داغ شد و آخرين جمله را گفت. گفت اگر امروز در اين حرم بيايند و علم كفر بلند كنند ما هيچ كاري نمي توانيم بكنيم. من به آقايان گفتم كه ما همين را مي خواستيم به شما بگوييم. امروز و در اين مقطع، آيت الله شريعتمداري نمي خواهد مبارزه كند و جلسه همين جا ختم شد. آقايان كه ديگر چيزي نداشتند بگويند كم كم موضع شان را عوض كردند. شهيد بهشتي اين طوري نبود، ايشان در متن مبارزه بود. ايشان را از قم به تهران تبعيد كردند كه در حوزه تاثير نگذارد. تاثير ايشان خيلي زياد بود و در محافل خيلي قوي عمل مي كردند. دوستان ايشان مي گفتند كه در اينجا اجازه نمي دهند از شخصيت ايشان استفاده شود و يك بهانه اي درست كردند كه ايشان را به خارج از ايران بفرستند. رژيم حاضر نمي شد كه ايشان به آلمان بروند چون آنجا يك پاتوقي بود. بعد آيت الله خوانساري را واسطه كردند و ايشان مساله را حل كرد و آقاي بهشتي رفتند. من مي خواستم بگويم كه روش شهيد بهشتي از نوعي بود كه مي گفت بايد مبارزه كنيم ولي اولويت را به نيروسازي بدهيم و تهاجم ديگر اصالتي ندارد ولي ما داغ تر بوديم. اما مشتركات مان آنقدر زياد بود كه اين گونه تفكرات تاثيري در همكاريمان نداشت، تا اينكه ايشان به آلمان رفتند، آنجا هم كارهاي مهم و اساسي با دانشجويان داشتند.
    وقتي كه ايشان از آلمان برگشتند، مبارزه وسعت پيدا كرده و به خاطر حضور نيروهاي مسلح، سخت و حسابي داغ شده بود. كميته مشترك و همين طور سختگيري هاي دولت نيز ادامه داشت. از طرف ديگر شهادت طلبي ها بود و ما هم در حال تاسيس مدرسه «رفاه» بوديم. ايشان هنوز نيامده بود كه ما مدرسه «رفاه» را تاسيس كرديم و صندوق رفاه را براي پشتيباني مالي و فكري مبارزه تشكيل داديم. آقاي بهشتي كه آمدند نقطه مشترك همكاري ما و ايشان مدرسه رفاه شد و ايشان اين مساله را براي كارهاي فرهنگي، ساختن جوانان و آموزش و پرورش كه آقايان باهنر و گلزاده غفوري هم بودند، خيلي عميق ديد و قرار شد آقاي بهشتي با آنها همكاري كنند براي اينكه ايشان خيلي عميق تر از آنها براي كتب اسلامي و درسي مدارس و دانشگاه ها كمك مي كردند. ايشان بيشتر از ما براي قشر دانشگاهي وقت مي گذاشت. ما بيشتر در سخنراني ها و جلسات هفتگي كار مي كرديم. ايشان از ما سابقه فرهنگي و آموزشي بيشتري داشت و كار در مدرسه رفاه را مي پسنديد. ارتباط مان حمايتي بود، همه به اين نقطه رسيده بوديم كه بايد هم در بعد فرهنگي و هم كادرسازي مبارزه كنيم و نبايد ميدان را خالي كنيم. آقاي بهشتي به اين مقدار راضي بودند و لذا گاهي هم كميته ايشان را احضار مي كردند و گويا يك بار هم بازداشت كردند. بعد تقسيم كار كرديم گفتيم بخشي از مسايل بر عهده من و آيت الله خامنه اي و مسايل ديگر برعهده شما و شهيد باهنر باشد. ضمن اينكه ما كارهاي مشترك هم داشتيم.
    
    عليرضا بهشتي: مي خواستم بپرسم كه شما آقاي بهشتي قبل از آلمان و بعد از آلمان را متفاوت ديديد؟
    هاشمي: نه، آقاي بهشتي خيلي جدي بودند. نگذاشتند ايشان در ايران كار كند و با همان نگاه به آلمان رفت. در اوايل كه ايشان نرفته بود و در ميدان بود، مبارزه خيلي شديد بود. ايشان كه به آلمان رفت مبارزه دچار يك رخوتي شد؛ يعني بعد از 15 خرداد در حدود پنج، شش سال مبارزه خيلي آرام شد. ايشان وقتي برگشت مبارزه به يك شكل و نوع ديگري داغ شده بود و ايشان هم در متن مبارزه بود، اما با يك تفاوت رفتاري.
    
    محبوبه بهشتي: فقط اينجا يك سوال فرعي راجع به نيروسازي مطرح است. در طول دوران مبارزه، به خصوص وقتي مبارزه شدت پيدا مي كند، تغيير حكومت مدنظر شما و ديگر انقلابيون بوده است و شما نمي توانستيد با حكومت وقت آن موقع كنار بياييد و به دنبال تغيير حكومت بوديد. طبعا با توجه به پاسخي كه شما فرموديد شهيد بهشتي هم به دنبال همين بوده است. سوال من اين است كه آيا اين نيروسازي ها براي جايگزيني نهادهاي حكومت وقت بوده است؟ وقتي كه ما بخواهيم حكومتي را از بين ببريم و حكومت جديدي را به جاي آن جايگزين كنيم بايد ساختارهايي را از پيش تعيين و نيرو براي آن تربيت كرده باشيم. آيا نيروسازي به اين صورت جزيي در ذهن شما و شهيد بهشتي و دكتر باهنر و آيت الله خامنه اي وجود داشته كه براي ساختارهاي فعلي حكومت جايگزين پيدا كنيد يا به طور كلي تربيت يكسري نيروهاي متعهد و متخصص مدنظرتان بوده است؟
    هاشمي: من از ذهن آقاي بهشتي خبر نداشتم، شايد ايشان آماده سازي نيروها را براي حكومت در نظر داشتند. اما ذهن ابتدايي ما در مبارزه اين بود كه انحرافات رژيم را اصلاح كنيم و اين اصلاح روبناي كار ما بود. البته عقايد جاي خودش را داشت. شاه هم ادعاي تشيع و اخلاص مي كرد. اولين مبارزه با اين موارد كه بتوانيم جلوي مفاسد و خلاف شرع را بگيريم شروع شد. ما به اين فكر نمي كرديم كه به اين زودي ها حكومت شاه ساقط شود و ما مسووليت حكومت را برعهده خواهيم گرفت و بايد خودمان را آماده كنيم. در دو سال آخر اين تفكر جدي شده بود. امام صريحا گفتند كه ما قانون اساسي و حكومت مشروطه را قبول داريم و شاه بايد به وظايف خودش عمل كند. اين مطالب در اظهارات امام مكررا است و الان هم در اسناد وجود دارد. وقتي كه در محاكمه و بازجويي از ما سوال مي كردند، ما هم در محاكمه مان همين را مي گفتيم. مهندس بازرگان هم همين را مي گفتند و شايد جبهه ملي نيز در مبارزات شان همين نظر را داشتند و مي گفتند بايد در مجلس انتخابات باشد. شايد ذهن آقاي بهشتي اين بوده كه براي زماني كه كادر لازم داريم، نيرو تربيت شود. ما براي همين كارهاي عادي مان نياز به نيروهاي كيفي و متخصص داشتيم و با يك جمعيت عادي و غيرمتخصص نمي توانستيم كارهاي اصولي انجام دهيم. مي خواستيم دانشگاه را اداره كنيم و براي هركاري احتياج به كادر داشتيم و حتي اصلاح حوزه هم يكي از شعارهايمان بود. آقاي بهشتي وقتي كه برگشتند تاكيد زيادي داشتند در تشكيل دادن حزب براي انجام دادن همين اهداف. نظر ما نيز همين بود و همه روي اصل حزب تاكيد داشتيم. من كه بازداشت شدم و رفتم زندان، در آن سه سالي كه زندان بودم با آقاي بهشتي بحث هاي محفلي و رو در رو نداشتيم. خبرها در زندان توسط كسي كه به زندان مي آمد، به ما مي رسيد و كسي كه از زندان مي رفت خبرهاي داخل زندان را به بيرون مي برد. ما در زندان بحث هاي جدي مي كرديم، جمع خوبي بوديم و مسايل اصولي را در آنجا بحث مي كرديم. چهره هاي اصلي مبارزه هم آنجا بودند مثل آقايان منتظري، رباني شيرازي، لاهوتي، طالقاني، مهدوي كني و جمعي ديگر از غيرروحانيون هم بودند. فضاي بحث آزادي داشتيم، بحث هاي اساسي هم در داخل زندان بود و مطالب را به همديگر منتقل مي كرديم. آن دو، سه سال آخر وقتي با فشار آمريكا بر رژيم، فضاي باز سياسي مطرح شد در بيرون همه ديگر به اين نتيجه رسيده بودند كه وضع براي حكومت يا به حالت ديكتاتوري برمي گردد كه آمريكا نمي گذارد يا وضع بهتر مي شود. در زندان هم آخر سال 55 و اوايل سال 56، ما هم به اين نتيجه رسيده بوديم. بحث ها رفته بود به سمت اينكه ما مي توانيم با اسلام حكومت را اداره بكنيم يا نمي توانيم. خب، اين بحث مهمي در زندان بود و در بيرون هم اين بحث ها با آقاي شريعتي و آقاي باهنر و آقاي خامنه اي و... شروع شده بود. سر اين موضوع جلساتي داشتيم. ولي به هر حال كادرسازي مورد اتفاق بود كه براي مبارزه لازم است اما هيچ كس فكر نمي كرد به اين زودي اين حكومت ساقط مي شود. فكر مي كرديم براي كادرسازي وقت داريم و كم كم درست مي شود.