«کليني» نخستين عالمي که «ثقةالاسلام» ناميده شد

محمدبن يعقوب کليني معروف به «ثقةالاسلام کليني» از محدثان برجسته و دانشمندان صاحب سبک در عرصه حديث و روايت است. اين محدث نخستين عالمي است که به لقب «ثقةالاسلامي» خوانده شد و يا دست کم معروف ترين شخصيتي است که در تاريخ حديث شيعه به اين عنوان شناخته شد. وي با تأليف کتاب کم نظير «الکافي» نقطه عطفي در روند تاريخ حديث شيعه پديد آورد و موجب حفظ و حراست بسياري از اخبار ائمه(ع) از تحريف و نابودي شد.

اهميت و جايگاه برجسته حديث که از آن گاه به روايت و گاه به خبر نيز تعبير مي شود و بيانگر سنت قولي و حتي فعلي معصومان(ع) است، بر آشنايان به سنت فکري اسلامي پوشيده نيست. از همان صدر اسلام که مسلمانان به گردآوري و جمع قرآن اهتمام ورزيدند، هم پاي آن، گفتار و رفتار پيامبر اکرم(ص) را نيز در کانون توجه خود قرار دادند و احاديث آن حضرت(ص) را نيز ثبت و ضبط کردند. اگر چه در دوران خلفا کتابت و انتشار احاديث براي مدتي متوقف شد اما در ميان پيروان مکتب اهل بيت(ع) هيچ گاه اين روند متوقف نشد. البته گاه تحت فشار دستگاه خلافت برخي از احاديث از ميان رفت. با فرصتي که در عصر امام باقر(ع) و سپس امام صادق(ع) فراهم آمد، اين دو بزرگوار دانشگاه و مکتب درسي گسترده اي تأسيس کردند که از اقصي نقاط جهان اسلام به آن مراجعه مي کردند و از محضر اين دو امام(ع) نيازهاي علمي خود را فرامي گرفتند. همين فرصت موجب رونق گرفتن فراوان حديث شد و در اين دوران اصحاب حديث و شخصيت هاي برجسته حديثي همچون محمدبن مسلم، ابان بن تغلب، زرارة بن اعين، ابا بصير و... ظهور کردند. در اين زمان، حديث و روايت به رسانه اي تأثيرگذار و دانشي ممتاز تبديل شد که ديدگاه‌ها و سخنان ائمه معصومين(ع) را به مناطق مختلف جهان اسلام مي رساند و مکتب امامت را ترويج مي کرد. همچنين راويان جايگاه اجتماعي پيدا کردند و به صورت شبکه اي درآمدند که علاوه بر تأمين نيازهاي مذهبي جامعه، ديدگاه ها و اخبار سياسي ائمه(ع) را نيز پوشش مي دادند و به جبهه نيرومندي در مقابله با دستگاه خلافت عباسي تبديل شدند که اين امر حساسيت خلافت را برانگيخت. در اين زمينه مي توان از محمدبن ابي عمير راوي برجسته و مورد اعتماد ياد کرد که حتي دستگير و زنداني شد؛ وي از ترس خلافت مکتوبات حديثي خود را که در اصطلاح تاريخ حديث به آن «اصل» گفته مي شود، مدفون کرده بود که اين مکتوبات از بين رفت.

در پي رونق گرفتن روايت گري و نقل و کتابت حديث که به توصيه ائمه(ع) انجام مي شد، محدثان و راويان برجسته، آن چه را به طور مستقيم از امام معصوم(ع) و يا راويان ديگر شنيده بودند، مي نوشتند. به اين نوشته ها که جز سخن معصوم در آن چيز ديگري نبود، «اصل» مي گفتند. اين اصول آن چنان زياد شد که تعداد آن را تا ۴۰۰ اصل و رساله عنوان کرده اند.

ثقةالاسلام کليني هر چند سال تولدش به درستي معلوم نيست اما بدون شک تمام دوران غيبت صغري و نيابت نواب خاص امام زمان(عج) را درک کرده است. اين شخصيت که در روستاي «کلين» در نزديکي شهر ري به دنيا آمد، پس از فراگيري تحصيلات مقدماتي نزد پدر بزرگوارش از مکتب حديثي قم نيز بهره مند شد و سپس رحل اقامت در بغداد افکند و تا آخر عمر در آن شهر به تحصيل و تدريس و تأليف اشتغال داشت. مهم ترين خدمتي که شيخ کليني به مکتب شيعه کرد، تدوين و گردآوري «اصول» حديثي و تأليف کتاب گرانسنگ «الکافي» بود. اين اثر که معتبرترين کتاب حديثي شيعه و اولين کتاب از ۴ کتاب حديثي معتبر و معروف آن است، در دوراني تأليف شد که آثار و اخبار ائمه(ع) در «اصول» ۴۰۰ گانه پراکنده بود و بيم تحريف و نابودي آن مي رفت. آن هم در زماني که عصر حضور ائمه(ع) پايان يافته و غيبت صغري آغاز شده بود. در چنين شرايطي محمد بن يعقوب کليني به خواسته يکي از شيعيان که از جهالت و بي اطلاعي مردم گلايه کرده و خواستار تدوين کتابي درباره مسائل ديني شده بود پاسخ داد و طي بيست سال زحمت و تلاش مجاهدانه، کتابي پديد آورد و باقيات الصالحاتي از خود به جاي  گذارد که قرن هاست مورد استفاده و مرجع معتبر ديني شيعيان است. او خود درباره انگيزه تاليف اين کتاب در مقدمه اصول کافي با اشاره به اين درخواست مي نويسد:  «اي برادر! آگاه شدم از آن شکايت که نسبت به مردم زمان ما کردي که ايشان بر ناداني با هم سازش کرده و در آباداني راه جهالت همدست و کوشايند تا آن جا که نزديک است دانش به کلي از ايشان رخت بربندد و ريشه کن شود، چون آنان بر اعتماد به جهل و تباه ساختن دانش و دانشمند خرسند شده اند...» آن گاه در پايان مقدمه مي گويد: «خدا را شکر که تاليف کتابي را که خواستي ميسر کرد. اميدوارم چنان که خواستي باشد. اگر در آن کوتاهي رفته باشد، در نيت ما که خيرخواهي است، کوتاهي نبوده، زيرا خيرخواهي برادران و هم مذهبان بر ما واجب است به علاوه ما اميدواريم که با مردم اين زمان و آن ها که تا پايان دنيا از اين کتاب استفاده و به آن عمل مي کنند در ثواب شريک باشيم.» همين تلاش هاي خالصانه و عالمانه مرحوم کليني بود که کتابش مورد تحسين دانشمندان قرار گرفت و در رديف معتبرترين کتاب هاي اسلامي شمرده شد. استاد علي دواني صاحب نظر برجسته تاريخ مفاخر و عالمان شيعه، درباره جايگاه علمي و حديثي شيخ کليني مي گويد: کليني مشهورترين شخصيت عالي مقامي بود که در آن زمان، ميان شيعه و سني با احترام مي زيست و به صورت آشکار به ترويج مذهب حق و نشر معارف و فضايل اهل بيت(ع) همت مي گماشت. عموم طبقات او را به راستي گفتار و درستي کردار و احاطه کامل بر احاديث و اخبار مي ستودند، به طوري که نوشته اند شيعه و سني در اخذ فتوا به وي مراجعه مي کردند و در اين باره مورد وثوق و اعتماد هر دو بود. به همين دليل ملقب به ثقة الاسلام شد و او نخستين دانشمند اسلامي است که به اين لقب خوانده شد و حقا شايسته اين لقب بزرگ بود. (مفاخر اسلام ج ۳)

کتاب «الکافي» که يکي از ۴ کتاب برجسته حديثي شيعه است و هم چون کتاب صحاح اهل سنت مانند صحيح بخاري و صحيح مسلم و... ازجمله معتبرترين کتاب هاي حديثي است، مشتمل بر سه بخش اصول، فروع و روضه است. اصول کافي که در ۴ جلد به فارسي نيز ترجمه شده است، خود چند کتاب را دربر دارد. کتاب العقل و الجهل، کتاب فضل العلم، کتاب التوحيد، کتاب الحجم، کتاب الدعا، کتاب المعاشرة و مانند اين هاست. در حقيقت اصول کافي از مباحث زيربنايي چون عقل و جهل و فضيلت دانش آغاز مي شود و آن گاه به مسائل اعتقادي مي پردازد و در آخر نيز رواياتي را که درباره آداب معاشرت و مسائل اخلاقي از امامان(ع) نقل شده است، بيان مي کند. دسته بندي فروع کافي نيز طبق کتاب هاي فقهي است و روايات فقهي را نقل کرده است. در روضه هم بعضي از خطبه ها و نامه هاي مهم ائمه(ع) و مانند آن ذکر شده است. مجموع احاديثي که در اين اثر ارزشمند نقل شده، حدود ۱۶ هزار و ۱۹۹ حديث است که اين تعداد به تنهايي افزون بر تمام رواياتي است که در کتاب هاي شش گانه صحاح اهل سنت گرد آوري شده است. به گفته يکي از محققان، روش کليني در ترتيب احاديث هر باب اين است که حديث درست تر و روشن تر را در اول باب قرار داده و سپس به همين ترتيب احاديث مبهم و مجمل را ذکر کرده است. اهميت اين کتاب موجب شد تا طي قرن ها حدود ۵۰ کتاب درباره کافي اعم از شرح و تعليق تاليف شود که شرح ملاصدرا و شرح علامه مجلسي با عنوان «مرآة العقول» ازجمله آن هاست. در دوران ما نيز اين کتاب توسط حجت الاسلام دکتر سيدجواد مصطفوي و سيدهاشم رسولي محلاتي ترجمه و منتشر شده است. سرانجام اين محدث و فقيه برجسته در سال ۳۲۹ هـ.ق يعني سالي که غيبت صغري پايان يافت، رحلت کرد.