موفقیت شیوه تازه درمان دیابت در ایران

مدیر پروژه «فرآوری سلولهای بنیادی جنینی و كاربرد آن در بیماری‌های مزمن و صعب العلاج» ضمن تشریح روند دستیابی محققان ایرانی به فناوری فرآوری سلول‌های جنینی» از موفقیت‌های چشمگیر متخصصان كشورمان در درمان دیابت با استفاده از این روش خبر داد.

دكتر باقر لاریجانی، رییس دانشگاه علوم پزشكی تهران در گفت‌و‌گو با ایسنا در ابتدا به تاریخچه شناخت سلول‌های جنینی اشاره كرد و گفت: در اوایل دهه 1980 میلادی، برای اولین بار محققان قادر به جداسازی سلول بنیادی از جنین موش شدند. مطالعات دقیق‌تر روی بیولوژی سلول بنیادی موش، منجر به كشف روش جداسازی سلول‌های بنیادی از جنین انسان در سال 1998 شد. همچنین از سال 1998 تاكنون تحقیقات زیادی در مراكز تحقیقاتی بزرگ دنیا در جهت دستیابی به روش‌های نوین درمان بیماری‌ها انجام شد.

وی درباره مزایای این سلول‌ها در مقایسه با سلول‌های رویانی و بالغ گفت: قابلیت استحصال به تعداد كافی با زیست‌پذیری بالا، فرآوری در محیط آزمایشگاه بدون نیاز به محیط كشت، عدم استفاده از فاكتورهای رشد و مواد با منشاء حیوانی، احتمال بسیار پایین واكنش‌های رد پیوند، فقدان بیان HLA در سن مورد نظر، دارا بودن خاصیت تنظیم كننده ایمنی و امكان استفاده به صورت غیرخودیاز جمله مزایای سلول های بنیادی جنینی هستند.

لاریجانی با بیان این كه در مطالعات و كلینیك‌های سلول‌های بنیادی دنیا، فقط به میزان دو درصد از سلول‌های بنیادی جنینی استفاده می‌شود درباره روند شكل گیری پروژه سلول درمانی بیماری‌های صعب‌العلاج در كشور توضیح داد: از سال 85 بررسی‌های شواهد علمی سلول درمانی و بازدید از مراكز علمی سلول درمانی انجام شد و در سال 86 مطالعات پایه و بالینی سلول درمانی جنینی با همكاری مركز همكاری‌های فناوری و نوآوری ریاست جمهوری آغاز و طراحی و مطالعه بالینی درمان دیابت با سلولهای بنیادی جنینی و بررسی ایمنی درمان (Safety) و اثر بخشی درمان آغاز شد. همچنین از سال 87 بیماران در دو پروژه تحقیقاتی در پژوهشكده علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم‌پزشكی تهران به صورت داوطلبانه پذیرش شدند.

وی تصریح كرد: درنهایت در سال 1388 طرح سلول درمانی دیابت با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به عنوان طرح كلان ملی مورد تصویب قرار گرفت و با مساعدت و حمایت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی گسترش یافت. همچنین در سال 1388 مطالعات اثر بخشی سلول درمانی در بیماریهای صعب العلاج از جمله «ام. اس»، دیستروفی عضلانی دوشن ، سیروز كبدی، آسیب مغزی و ایسكمیك قلبی طراحی شد.

لاریجانی به شیوع دیابت در تمام كشورهای دنیا از جمله ایران و آغاز مطالعه درمان دیابت با سلول‌های مزانشیمال مغز استخوان خود بیمار به عنوان یكی از روشهای نوین درمان دیابت، در پژوهشكده علوم غدد و متابولیسم در سال 89 اشاره كرد و گفت: با آغاز این مطالعات و بررسی‌های انجام شده، در تعدادی از بیماران دیابتی تحت درمان به این شیوه، انسولین مورد نیاز كاهش یافت و در تعدادی نیز انسولین قطع شد و در مجموع، این روش عوارض حاد در بیماران ایجاد نكرد.

رییس دانشگاه علوم پزشكی تهران همچنین درباره روش استحصال و فرآوری سلولهای جنینی در این پروژه گفت: در مرحله اول با بررسی دقیق اهداكننده (مادر)، در نظر گرفتن معیارهای بین‌المللی اهدا، بررسی سوابق پزشكی مادر و جنین، اخذ رضایت آگاهانه از اهداكننده جنین و اخذ نمونه خون مادر جهت تستهای كنترل كیفی منابع سلولی انتخاب شد. سپس با برداشت در شرایط استریل اتاق عمل و انتقال در محیط استاندارد با حفظ زنجیره مورد نیاز، برداشت و انتقال جنین اهدا شده به واحد فرآوری و بانك سلول انجام شد.

وی ادامه داد: انجماد و ذخیره سازی سلولها مرحله سوم این روش است كه در آن انجماد به روش كاملا كنترل شده با حداقل آسیب سلولی انجام شده و انتقال سلول های منجمد به ازت مایع جهت نگهداری طولانی صورت گرفت و در نهایت آزمونهای ارزیابی كیفیت پس از انجماد (زیست پذیری، توانایی ایجاد كلونی و...) انجام شد.

مدیر پروژه «فرآوری سلول‌های بنیادی جنینی» خاطرنشان كرد: تدوین تمام دستورالعمل‌ها و فرایندهای كاری، تدوین نقشه فرایند (Process Map) مربوط به فرایندهای كلیدی به تفكیك هر مرحله، انطباق دستورالعملهای كاری (SOPs) و فرایندها با استانداردهای روز دنیا، استقرار و راه‌اندازی آزمایشگاه كشت سلولهای انسانی در داخل كلین روم و ارسال مقالات مرتبط با علوم پایه سلول درمانی و ارائه در كنگره های معتبر بین‌المللی از جمله اقدامات انجام شده در واحد فرآوری و بانك سلولهای بنیادی جنینی است.

رییس دانشگاه علوم پزشكی تهران، مطالعه بی خطربودن درمان سلولی (safety) را بخش دیگر این مطالعات عنوان كرد و گفت: كارآزمایی بالینی در این خصوص از سال 1387 تا 1389 بر روی 48 بیمار از 56 بیمار موجود مطالعه انجام شد. با گذشت سه سال از درمان، در بیمارانی كه تحت سلول درمانی با سلولهای بنیادی برگرفته از كبد جنینی قرار گرفته بودند، هیچگونه شواهدی از بدخیمی گزارش نشد. همچنین از لحاظ بروز عوارض میكرو و ماكروو اسكولار تفاوت معنی داری در بیماران تحت سلول درمانی با بیماران گروه شاهد وجود نداشت.

لاریجانی درباره مطالعه اثر بخشی درمان سلولی (efficacy) افزود: میزان گلوكز خون بیماران در 24 ساعت اول به تدریج كاهش پیدا می كند به طوری كه كاهش دوز انسولین در آنها ضروری است (این كاهش از نظر آماری معنی دار است). كاهش دوز انسولین و افزایش سی پپتید در ماه اول ایجاد می شود، گر چه این اثر مثبت در تعدادی از بیماران پایدار نمی ماند.

مدیر پروژه «فرآوری سلولهای بنیادی جنینی و كاربرد آن در بیماریهای مزمن و صعب العلاج» درباره مكانیسم‌های پیشنهادی اثر سلول‌های بنیادی بر روند بیماری دیابت  گفت: تنظیم و تعدیل سیستم ایمنی یكی از مكانیسم های پیشنهادی است. در بیماری دیابت كه در آن حمله به سلولهای خودی توسط سلولهای ایمنی منجر به ایجاد بیماری می شود، تزریق سلولهای بنیادی می تواند با تحریك ترشح انواع مختلفی از سایتوكاین‌ها و عوامل رشد باعث رفع یا كاهش آسیب سلولهای پانكراس شود. در این فرآیند حمله سلول های ایمنی بدن به سلول‌های انسولین ساز توقف می یابد، در این شرایط اگر بیش از 20 درصد سلول‌های انسولین ساز باقیمانده باشد، نگهداری قند خون در محدوده طبیعی آسانتر خواهد بود.

وی از ترمیم و جایگزینی سلولها به عنوان مكانیسم‌های پیشنهادی دیگر یاد كرد و افزود: تكثیر و تمایز سلولهای بنیادی به سلولهای انسولین ساز موجب بالا رفتن سطح انسولین می‌شود.

لاریجانی با بیان این كه درسال 88 كلینیك سلول درمانی دیابت در دانشگاه علوم پزشكی تهران راه‌اندازی شد، گفت: تاكنون 9 هزار و 693 بیمار در این كلینیك ثبت‌نام كرده و 100 بیمار نیز تحت درمان با سلول های بنیادی قرار گرفته‌اند.

رییس دانشگاه علوم پزشكی تهران با اشاره به این كه در استفاده از سلول‌های بنیادی مختلف مانند سلول‌های خون بند ناف، سلول‌های مزانشیمال و فتال، از نظر دسترسی به منابع سلولی مشكلات متعددی وجود دارد، افزود: با این حال، در درمان دیابت با استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی، موفقیت‌های چشمگیری داشته‌ایم و تعدادی از بیماران كاهش دوز یا قطع انسولین (بی‌نیازی از انسولین) را تجربه كرده‌اند.

لاریجانی افزود: در بیمارانی كه در نوبت اول به درمان پاسخ نداده‌اند یا بعد از سلول درمانی و قطع انسولین مجدداً نیاز به انسولین پیدا می‌كنند می‌توان از سلول درمانی نوبت دوم استفاده كرد. همچنین برای رسیدن به اهداف عالی‌تر و موفقیت‌های بیشتر در درمان جامع بیماران دیابتی هنوز تحقیقات بیشتر و تكمیل روش‌ها و پروتكل‌ها لازم است تا قند خون بیماران دیابتی بهتر كنترل شود وبروز عوارض دیابت كاهش یابد چراكه در 20 سال آینده 366 میلیون نفر دیابتی در دنیا وجود خواهد داشت و بر اساس آمار سال 2001 میلادی بیش از 350 هزار سال در سال (بار بیماری دیابت) طول عمرمفید افراد در ایران به علت این بیماری و یا عوارض آن به هدر می رود.

وی خاطرنشان كرد: نظر به اهمیت و لزوم توجه ویژه به روش های نوین در درمان بیماریهای مزمن و ناتوان كننده تمركز فعالیتهای تیمهای بالینی و علوم پایه، بهره گیری از منابع مختلف و متنوع سلول (هماتوپوئتیك و مزانشیمال) و روش‌های گوناگون (اتولوگ و هترولوگ)، جهت دهی فعالیتهای پژوهشی به منظور ارتقای روش‌های استحصال، فرآوری و درمانی از اهمیت بالایی برخودار است.