پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (Entekhab.ir) :
عصر آهن یکی از مهمترین دورههای تاریخ بشر بهشمار میرود، و پژوهشگران اکنون ممکن است سرنخهایی از چگونگی گذر انسان از عصر برنز به این دورهی جدید یافته باشند — در کارگاهی ذوب فلز به قدمت سههزار سال، به نام کوِمو بولنیسی در جنوب گرجستان.
به گزارش انتخاب و به نقل از sciencealert؛ این مکان پیشتر نیز مورد بررسی قرار گرفته بود، اما دو باستانشناس انسانشناختی، ناتانیل ارب-ساتولو و بابی کلیمچوک از دانشگاه کرنفیلد بریتانیا، تصمیم گرفتند شواهد را با نگاهی تازه بازبینی کنند.
پیشتر تصور میشد که در این محل، آهن تولید میشده است، زیرا مقدار زیادی هماتیت (کانی اکسید آهن) و سربارهی ذوب (پسماند ناشی از ذوب فلز) در آن یافت شده بود.
اما با استفاده از روشهای تحلیل شیمیایی و تصاویر میکروسکوپی، این دو پژوهشگر به نتیجهای متفاوت رسیدند: اکسید آهن در این کارگاه نه برای تولید آهن، بلکه بهعنوان گدازآور (مادهای که به کورههای ذوب افزوده میشود تا فرآیند ذوب بهبود یابد) به کار میرفته است — در این مورد، برای افزایش کارایی تولید مس.
آهن؛ محصول جانبی آزمایشهای مسگران؟
این یافتهها نشان میدهد که احتمالاً کشف آهن در اصل در جریان آزمایشهای کارگاههای ذوب مس رخ داده است، نه بهعنوان فرایندی مستقل. چنین فرضیهای پیشتر نیز مطرح شده بود، اما تاکنون شواهد مستقیمی برای اثبات آن در دست نبود.
ارِب-ساتولو میگوید:
«این شواهد نشان میدهد که استفاده از آهن در فرایند ذوب مس کاملاً عمدی بوده است. این یعنی فلزکاران آن زمان، اکسید آهن – ترکیبی زمینشناختی که بعدها بهعنوان سنگ معدن آهن مورد استفاده قرار گرفت – را بهعنوان مادهای مجزا میشناختند و ویژگیهای آن را درون کوره آزمایش میکردند.»
او میافزاید:
«استفاده از آهن در اینجا نشان میدهد که چنین آزمایشهایی از سوی مسگران، نقش حیاتی در شکلگیری فلزکاری آهن داشته است.»
دگرگونی بزرگ در تاریخ بشر
با آغاز عصر آهن – که حدود ۷۰۰ سال به طول انجامید – دوران تازهای از دگرگونی و تحول برای بشر رقم خورد: کشاورزی کارآمدتر شد، نبردها و جنگها ویرانگرتر، و ابزارهای جدید و بادوامی از این فلز سخت ساخته شد.
البته باید توجه داشت که یافتههای بهدستآمده فقط مربوط به یک محل است، و فرایند تولید آهن احتمالاً در مناطق مختلف، مسیرهای متفاوتی را طی کرده است. با این حال، پژوهشگران این یافتهها را با دیگر مکانهای مشابه – از جمله سایتی در اسرائیل – مقایسه کردهاند.
همچنین احتمال میرود این نکته نیز مهم باشد که کانیهای حاوی آهن معمولاً در نزدیکی ذخایر مس یافت میشوند؛ بنابراین ممکن است در بسیاری از کارگاههای ذوب مس، عناصر آهنی نیز بهطور طبیعی درگیر فرایند شده باشند.
فلز صنعتیِ فراموشکار
ارِب-ساتولو توضیح میدهد:
«آهن، فلز صنعتیِ نمونهی جهان است؛ اما بهدلیل نبود منابع مکتوب، خاصیت زنگزدگی آن، و کمبود پژوهش در مورد محلهای تولید آهن، ریشهی دقیق پیدایش آن همواره مبهم مانده است.
همین امر است که کشف سایت کوِمو بولنیسی را تا این اندازه هیجانانگیز میکند.»
در این پژوهش، قطعات هماتیت زیر میکروسکوپ قرار گرفت تا مشخص شود چگونه مورد استفاده قرار گرفتهاند. نتایج در مجلهی Journal of Archaeological Science منتشر شده است.
بازگشت به گذشته با فناوری امروز
دورهی گذار از عصر برنز به عصر آهن هنوز هم یکی از جذابترین برهههای تاریخ است و دائماً مورد بازبینی و تفسیر دوباره قرار میگیرد. عواملی چون مسیرهای تجارت، تبادلات فرهنگی و تحولات سیاسی نیز در این گذار نقش داشتهاند.
با پیشرفت مداوم ابزارها و روشهای تحلیلی، باستانشناسان اکنون میتوانند بار دیگر به مکانهای قدیمی بازگردند و از دل خاک، رازهایی تازه بیرون بکشند — درست مانند آنچه در مورد کوِمو بولنیسی رخ داده است، که دههها پس از کشف اولیهاش، هنوز چیزهای جدیدی برای گفتن دارد.
ارِب-ساتولو در پایان میگوید:
«زیبایی چنین پژوهشهایی در این است که ما میتوانیم با بهرهگیری از فناوریهای نوین زمینشناسی و علم مواد، به ذهنِ دانشمندان مواد در دوران باستان نفوذ کنیم.
و شگفتانگیزتر اینکه تمام این شناخت از خلال بررسی تودههایی از سرباره – همان زبالههای بیارزش و سنگمانند – به دست میآید.»