««ما او را مي‌شناسيم، خداوند تمام خوبي‌ها و خوشنودي‌هاي خويش را به وي بشناساند و او را با عنايت خود خرسند گرداند، از نامه او آگاه شديم و در مسؤوليت محوله به وي اطمينان داريم، او در نزد ما داراي مقامي است که موجب شادي وي خواهد شد، خداوند احسان خود را نسبت به وي زياد گرداند...» این، متن نامه ای است که امام زمان(عج)در تایید نیابت خاص سومین نایب شان نوشته اند. نایب خاصی که ملیتی ایرانی داشت:«ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی».
نایب خاص قمی امام زمان
حسين بن روح از خاندان ايراني نژاد، به نام «آل نوبخت» بود. جد بزرگ این خانواده یعنی «نوبخت» از بزرگترین ستاره شناسان زمان خود بود. او که از آئین زرتشت پیروی می کرد در زمان خلافت منصور خليفه دوّم عباسي (158 ـ 136 ق.) مسلمان شد و سپس با ورود به دربار بنی عباس، در گسترش علوم و تمدّن اسلامي خدمات چشمگيري از خود نشان داد. فرزندان و نوادگان نوبخت در عصرهاي مختلف به ترتيب از مترجمان چيره دست زبان فارسي به عربي و از ستاره شناسان، راويان، متکلّمان، فيلسوفان، فقيهان و شعراي سرشناس بوده اند و حتّي برخي از آنان به مسؤوليتهاي مهم حکومتي نيز دست يافته اند.
گرچه خود نوبخت پس از مسلمان شدن در مذهب خلفاي بغداد، یعنی مذهب اهل سنت بود. اما بعدها همه نوبختيان شیعه شدند و از جمله جزو شيفتگان و یاران خاص اهل بيت(عليهم السلام) شدند.
«ابوالقاسم حسین به روح» هم از جمله نوبختی ها بود. می گویند او به لهجهٔ اهالی آبه (از روستاهای شهرستان ساوه) صحبت می کرد . طوری که در بعضی منابع از حسین بن روح نوبختی را با لقب آوی (آوه یا آبه) هم یاد شده است. شیخ صدوق هم او را از اهالی آوه می دانست.
او از نزدیکان مورد اعتماد محمد بن عثمان (دوّمین نایب خاص) بود و رابط بین او، عثمان بن سعید و شیعیان بود که در سال 305 هجری قمری، با وصیت دومین نائب خاص امام زمان (محمد به عثمان) و با رحلت وی، به عنوان سومین نایب ویژخ امام زمان(عج) منصوب شد و دستخط مبارک امام زمان(عج) در تایید این انتصاب را دریافت کرد.
نماینده ای ویژه، مورد اعماد همه
شخصيت جامع حسين بن روح چنان بود که انتصاب وي براي نيابت امام زمان(عج) بي درنگ مورد توجه و استقبال دست اندرکاران دستکاه نيابت و علماي سرشناس و صاحب نفوذ در مناطق مختلف قرار گرفت و در نهايت اين فقيه فرزانه توانست دوران حساس و بحراني اين مقطع را به خوبي پشت سر بگذارد.حتّي فقهاي بزرگ شهر قم که در آن ايام از قدرت و منزلت خاصي برخوردار بودند، با اين حال در نهايت بردباري و اشتياق، از دستورات وي پيروي کردند؛ از جمله علي بن بابويه، پدر شيخ صدوق (از فقهاي پر نفوذ شهر قم) در اين هنگام جهت ديدار با نايب سوّم، به شهر بغداد سفر مي کند، چند روزي در محضر حسين بن روح مانده، مسائلي را عنوان کرده و پاسخش را گرفت و سپس به شهر قم بازگشت.
به گفتهٔ شیخ طوسی شروع نیابت نوبختی به سال ۳۰۶ هجری/ ۹۱۷ میلادی بود. او توقیعاتی را منتسب به امام زمان ارائه می‌کرد و به پرسش‌های علمای قم پاسخ می‌داد. چنین به نظر می‌رسد که حسین بن روح نوبختی بیش از نواب پیشین نزد شیعیان هم عصرش شناخته شده بود. حسین بن روح توانست به عنوان تنها نائب زمان خود توسط شیعیان پذیرفته شود و خاندان نوبختی تأثیر غالبی بر جامعه شیعیان و علما داشتند. حسین بن روح همچنین کوشید تا غیبت را علاوه بر توجیه براساس حدیث با رویکردی عقلی نیز توجیه نماید. حسین بن روح علاوه بر آنکه در میان شیعیان بغداد از موقعیت اجتماعی خوبی بهره مند بود، در میان دستگاه خلافت عباسی بخصوص آل فرات نیز از نفوذ و احترام قابل ملاحظه‌ای برخوردار بود.
«حسين‌بن
روح» داراي برتري‌هاي فراواني بود، مهم‌ترین صفت وي رازداری بود؛ به طوری
که «ابوسهل نوبختی» درباره او گفته است: «ابوالقاسم، اگر امام را زیر دامن
خود پنهان داشته باشد و بدنش را با قیچی قطعه قطعه کنند تا او را نشان دهد،
هرگز چنین نخواهد کرد.»
او
همچنين با وجود این که خلفا را غاصب حکومتی می‌دانست که صاحبان اصلی آن،
یعنی ائمه (ع) را با زهر یا شمشیر کشته بودند، سیاست تقیه را دنبال می‌کرد،
وی حتی در جلسه مناظره، با پیش گرفتن تقیه در مقابل اهل سنت، توانست خود
را از معرض ظن نجات دهد، در اين جلسه مناظره يكي از دوستانش با جواب او،
خنده‌اش گرفته بود، پنهانی سرزنش كرد، دوستش در جواب گفت: «شنیدن این سخن
از نماینده امام تعجب‌آور است و موجب خنده می‌شود»، حسین بن روح او را
تهدید کرد که اگر بار دیگر این سخن را بگوید با او قطع رابطه خواهد کرد.
21 سال نیابت خاص
حسین بن روح سرانجام در 18 شعبان سال326 هجری قمری، پس از 21 سال نیابت خاص امام زمان از دنیا رفت. اما از آنجا که هنوز سه سال از دوران غيبت صغري باقي مانده بود، ضرورت داشت براي ادامه رياست و تکميل اين دوره سرنوشت ساز، يک فقيه و شخصيت توانمند ديگر به جاي او منصوب شود. از اين رو، حسين بن روح چند روز قبل از رحلت، به دستور امام عصر(عج)، مسؤوليت دستگاه نيابت را به نايب چهارم، علي بن محمد سَمري سپرد. شیعیان عراق، پس از تشییع باشکوه پیکر وی، او را در محله نوبختيه، جنب راست ضلع شرقي بازار «عطاران» به خاک سپردند. اجایی که الان به نام محله «رصّافه» در شرق بغداد و در منطقه مرکزي و در ميان بازار قرار دارد و به «مقام حسين بن روح» مشهور است.
خاندان نوبختی از جمله خاندان های عالم و نامدار عصر خود بودند و شاعران، دانشمندان و اصحاب خاص معصومان(ع) از میان انان بوده است. از جمله :
ابوسهل بن نوبخت، ستاره شناس.
ابوسهل فضل بن نوبخت، فيلسوف و متکلّم.
ابواسحاق بن اسحاق بن ابي سهل، متکلّم و صاحب کتاب «الياقوت».
ابوسهل اسماعيل بن علي، از اصحاب امام هادي و امام عسکري(عليهما السلام)
ابومحمد حسن بن موسي نوبختي، رجال شناس وصاحب کتاب «فرق الشيعه».
حسن بن سهل نوبختي، منجم مشهور.
ابو عبدالله احمد بن عبدالله نوبختي، شاعر
