جماران
ـ آنچه که در پی می آید معرفی مجموعه ده جلدی استفتائات امام خمینی است از
مجموعه 50 جلدی مجموعه آثار مکتوب ایشان که به قلم حجت الاسلام و المسلمین
محمد کاظم تقوی مدیر تحقیقات معاونت پژوهش موسسه تنظیم و نشر آثار امام
خمینی دفتر قم به نگارش در آمده است.
ائمه
اهل بیت (ع) وارثان علم پیامبر اکرم(ص) بودند و با تعلیم شاگردان معتقد به
قرآن و عترت و مؤمنان به ثقلین، عالمان امت امانت‌داران علوم الهی شدند.
در عرصه علم به احکام الهی و حلال و حرام شرعی، امامان معصوم (ع) حتی در
عصر حضور خود، به خاطر گسترش اسلام و کثرت پرسش کنندگان و بعضاً موانعی که
در زیارت و پرسش از ائمه (ع) وجود داشت، به شاگردان برجسته خود فرمودند به
پرسش‌های مردم پاسخ دهید: «اجلس فی مسجد المدینة وأفت الناس خانی اُحب أن یری فی شیعتی ملک»
(وسائل الشیعه، 20 / 116). از همان اعصار بود که پایه فقاهت و استنباط
احکام الهی بوسیله مجتهدین و فقهاء گذاشته شد و در درازی تاریخ زندگی
مسلمانان، با فراز و فرودی که طی کرده، جریان داشته است.
«اجتهاد»
و «استفتاء» در فرهنگ شیعی از اهمیت و تأثیرگذاری بالایی برخوردار
می‌باشد. از همان بیش از هزار سال پیش شیعیان از فقهاء و مجتهدین خود
استفتاء می‌کردند و فتوای عالمان راهگشای زیست مؤمنانه آنها بوده است.
بویژه
در قرن اخیر پاسخ‌گویی به پرسش‌های کتبی مقلدان از سوی مراجع تقلید چنان
وسعت گرفت که در کنار کتاب‌های فتوایی آنها یک یا چند جلد استفتائات نیز
به نام مراجع بزرگ تقلید انتشار یافته است.
امام
خمینی که از آغاز دهه چهل شمسی تا اواخر دهه هفتاد شمسی ـ تقریباً سه دهه ـ
یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعیان جهان بوده و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب
اسلامی به رهبری ایشان، بر وسعت مرجعیت ایشان افزوده شده، استفتائات
فراوانی از هر سو روانه دفتر ایشان می‌شد که هیأت استفتاء ایشان با نظارت
کامل ایشان به پرسش‌ها پاسخ می‌دادند. و قبل از این در قالب‌های مختلف و
پراکنده منتشر می‌شد، مانند چاپ بعضی از استفتائات در ضمیمه توضیح المسائل امام، استفتائات جبهه و جنگ، استفتائات حج و در این بین مفصل‌تر از همه استفتائات سه جلدی چاپ جامعه مدرسین بوده است.
جا
دارد همین‌جا نام اعضای هیئت استفتاء امام ذکر شود و برای درگذشتگان رحمت
واسعه الهی و برای بازماندگان عمر با عزت و حسن عاقبت از درگاه الهی مسئلت
شود؛ حضرات آیات: سید عباس خاتم یزدی، سید جعفر کریمی، محمد حسن قدری، حسین
راستی کاشانی.
گرچه
همه استفتائات انجام گرفته از امام خمینی، آرشیو نشده و قطعاً تعداد زیادی
در دست پرسش کنندگان می‌باشد ولی از 7424 سند که حاوی 12837 سؤال می‌باشد،
مجموعه استفتائات ده جلدی تدوین و برای اولین بار ضمن موسوعة الإمام الخمینی، جلدهای 32 تا 41، این موسوعة پنجاه جلدی را به خود اختصاص داده و در بهار 1393 انتشار یافته است. در این یادداشت به بعضی از ویژگی‌های این مجموعه اشاره می‌شود:
1 ـ منبع اصلی این مجموعه اسنادی است که با اصل و یا کپی آنها در آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر ٍآثار امام خمینی موجود بوده است.
2
ـ پیش‌تر دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین سه جلد استفتائات امام را
منتشر کرده بود ـ یک جلد در زمان حیات حضرت امام و دو جلد دیگر پس از
ارتحال ایشان ـ که مطالب آن سه جلد نیز در ضمن مجموعه استفتائات ده جلدی
وجود دارد.
3 ـ تعدادی از استفتائات این مجموعه در مجموعه 22 جلدی صحیفه امام قبلاً منتشر شده که در این مجموعه بزرگ نیز آمده است.
4
ـ جواب به پرسش‌های مقلدان، اکثراً توسط هیأت استفتاء امام نگارش یافته،
ولی حضرت امام پس از بررسی و اصلاحات لازم، شخصاً تک تک آنها را مهر
می‌کردند و بعضی موارد نیز به امضاء ایشان می‌باشد. بنابراین مجموعه ده
جلدی استفتائات تنها شامل اسنادی است که مستند به حضرت امام باشد و
مستقیماً به نظر ایشان رسیده است و از استفتائاتی که با مهر دفتر استفتائات
بوده ـ گرچه با اذن کلی امام بوده ـ استفاده نشده تا در آینده به صورت
جداگانه تدوین و انتشار یابد.
5
ـ در تدوین مجموعه استفتائات امام خمینی کمال امانت‌داری رعایت شده است؛
پرسش‌ها مقلدین و پاسخ امام به صورت کامل آورده شده، و تنها در حد اصلاحات
ویرایشی و حذف اسامی افراد سؤال‌کننده اگر منجر به انتشار اطلاعات شخصی
آنان می‌شده، تصرف شده است.
6
ـ در برخی از استفتائات که در گذشته منتشر شده است، ناشرین جهت اصلاح
عبارت یا تبیین فتوا، در متن پاسخ امام دست برده و به گونه‌ای آن را منتشر
کرده‌اند که برای خوانندگان تشخیص تصرفات صورت گرفته ممکن نیست و مهر امام
در ذیل متن جدید قرار داده شده است. دست‌اندرکاران تدوین این اثر، بنابر
وظیفه خود همه این موارد را به حالت اولیه خود بازگردانده است.
7 ـ چینش استفتائات در این مجموعه بر اساس کتب، ابواب و مسائل تحریر الوسیله می‌باشد، اگرچه درباره برخی از فصول تحریر الوسیله هیچ استفتائی وجود ندارد.
7 ـ تدوین‌کنندگان علاوه بر عناوین موجود در تحریر الوسیله، عناوین دیگری نیز برای گویایی بیش‌تر اضافه کرده‌اند.
8 ـ استفتائاتی که ذیل مسائل تحریر قرار نمی‌گرفته و مسأله جدیدی محسوب می‌گردیده، با عنوان گذاری جدید ذیل همان فصل تحریر آورده شده است.
9 ـ استفتائاتی که به هیچ وجه ذیل کتب و فصول تحریر جای نمی‌گیرند، در بخش پایانی جلد 10 تحت عناوینی مستقل آمده است.
10
ـ هر سند از مجموعه 7424 سند این مجموعه، یک بار به طور کامل آورده شده و
با لحاظ اولین سؤال آن در جای مناسب قرار گرفته است. به این ترتیب که سؤال
اول و سؤالات دیگری که به همان فصل مربوط بوده با حروف درشت، و باقی سؤالات
که به آن فصل مربوط نمی‌شده، با حروف ریز ثبت شده است.
11
ـ سؤالاتی که در ضمن اصل سند با حروف ریز آورده شده، در جای مناسب خود با
حروف درشت آورده شده و البته در ابتدای آن به صورت چپ چین به شماره سند
ارجاع () داده شده است. این کار خوانندگان را به اصل سند راهنمایی می‌کند.
12 ـ هر سؤال دارای شمارنده جداگانه‌ای است که به ترتیب تا انتهای مجلدات و در ابتدای سؤالات درج گردیده است.
چنان‌که ذکر شد چینش استفتائات در این مجموعه به ترتیب کتب و فصول تحریر الوسیله
و به اصطلاح از طهارت تا دیات انجام گرفته است و مقدم بر استفتائات باب
طهارت، 189 مورد استفتاء مربوط به احکام تقلید قرار گرفته است. تاریخ اولین
استفتاء جلد اول 8/3/1361 است که در جواب مرقوم شده: «غیر مجتهد باید
تقلید کند و به فتوای مرجع تقلیدش عمل کند».
چنانچه در جلد دهم پس از استفتائات باب دیات، استفتائات متناسب با مسائل مستحدثه تحریر الوسیله
جای گرفته و پس از آن، استفتائاتی تحت عناوین: قوانین و مقررات دولتی،
راهنمایی و رانندگی، مالیات و عوارض، عزاداری، مسائل اجتماعی بانوان،
مسابقات ورزشی، معارف اسلامی و... از ص 444 تا ص 775 را به خود اختصاص داده
است. آخرین استفتاء به زبان عربی و مربوط به تصرف در اموال حکومت‌های ظالم
می‌باشد که امام مرقوم فرمودند: «موقوف علی اذن الحاکم الشرعی».
ضمن
دست مریزاد گفتن به محققان ارجمندی که سال‌ها زحمت تدوین و آماده‌سازی این
مجموعه را بر خود هموار کردند به روح امام راحل آن مرجع و فقیه بزرگ درود
می‌فرستیم و حشر با محمد و آل محمد(ص) بر ایشان مسئلت می‌نماییم.
