پایتختی که شهر موش‌ها شد

هر چند درصد قابل‌توجهی از میلیون‌ها مسافری که در نوروز امسال به استان فارس سفر کردند، در برنامه تفریحی خود بازدید از تخت‌جمشید را گنجانده بودند اما، کمتر مسافری بود که در مسیر رفتن به تخت‌جمشید یا بازگشتن از آن توجهش به آثار باقیمانده از یک شهر تاریخی بزرگ که تنها هفت کیلومتر با تخت‌جمشید فاصله دارد، جلب شده باشد. بر اساس آماری که دبیر ستاد تسهیلات سفر شیراز اعلام کرده است تنها تا روز دهم فروردین جاری  پنج میلیون و165  هزار و 90 گردشگر وارد استان فارس شدند. دبیری اعلام نکرده است که از این تعداد مسافر چند نفر از بناهای مختلفی که در شیراز و اطراف آن وجود دارد بازدید کرده‌اند اما، بر اساس مشاهدات عینی می‌توان عنوان کرد بخت باقیمانده‌های تخت‌جمشید بسیاری بیشتر از بخت باقیمانده‌های شهر استخر اولین پایتخت ساسانیان بوده است.
 
شهر استخر، بزرگ‌ترين شهر باستاني ايران بوده كه از حدود پنج سده پيش از ميلاد تا 10 سده بعد از آن، داير و آباد بوده و مركز سياست و بازرگاني و همچنین مقر روحانيون و موبدان بوده است. این شهر که به «تخت‌طاووس» هم معروف است در هفت کیلومتری تخت‌جمشید و در 45 کیلومتری  شیراز قرار دارد. در کتاب‌های تاریخ بارها از این شهر نام برده شده است چراکه، چه قبل از اسلام و چه تا چند سده پس از آن این شهر عظیم تاثیر زیادی در مناسبات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی داشته است. با وجود این، اکنون که سال‌ها از ساختن آن می‌گذرد تقریبا هیچ چیز از آن باقی نمانده است و علاوه بر اینکه شهر تاریخی استخر همچنان جزء آثار ثبت شده نیست تنها نام آن در کتاب‌ها و تابلویی کوچک در مسیر تخت‌جمشید نشان می‌دهد که در تپه‌هایی که در بهار دل‌انگیز شیراز سرسبز شده‌اند، زمانی شهری وجود داشته که مردمان آن تاثیرگذار در مناسبات جهانی بوده‌اند.

 شهر محوشده

در سال‌های اخیر هرازچند گاهی مباحثی درباره ثبت شهر تاریخی استخر مطرح شده است. در آخرین مورد آن مسعود رضایی‌منفرد، سرپرست پایگاه میراث‌جهانی تخت‌جمشید تیر سال گذشته در نخستین جلسه تخصصی که به‌منظور بررسی روند تحقیقات و پژوهش‌های تکمیلی برای تدوین گسترده‌سازی پرونده جهانی تخت‌جمشید برگزار شد، گفت: «مطالعات اولیه این طرح انجام شده و تشکیل کارگروه‌های اختصاصی بر مبنای الگوهای موجود برای ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی حائز اهمیت است و به همین منظور آغاز به کار مطالعات تکمیلی و میدانی پرونده ثبت جهانی شهر استخر و نقش رستم و انتقال آن به پرونده جهانی تخت‌جمشید در قالب ۷ کمیته با هدف مطالعات مانیتورینگ، مستندنگاری، شناسایی و توصیف اثر و تحقیقات میدانی و پژوهشی، با فعالیت ۲۰ کارشناس آغاز شد». مباحث اینچنینی بارها در سال‌های اخیر مطرح شده است اما، هنوز اتفاقی که به نفع شهر تاریخی استخر باشد رخ نداده است. این درحالی است که هر چه زمان می‌گذرد علاوه بر اینکه آثار باقیمانده از اولین پایتخت ساسانیان کمتر و کمتر می‌شود که با تاخیر افتادن در عملیات حفاری در این منطقه بیم آن می‌رود که آثار تاریخی احتمالی که در زیر خاک باقی مانده است توسط قاچاقچیان اشیای تاریخی به یغما برود.

 از جولان موش‌ها تا چرای گوسفندان

اگر روی تپه‌هایی که زمانی شهر تاریخی استخر قرار داشته قدم بزنی، حتی اگر آن چند سازه و ستونی را که از کاخ‌های این شهر باقی مانده است ببینی، باز هم نمی‌توانی باور کنی که در جایی هستی که زمانی بزرگ‌ترین شهر تاریخی ایران بوده است چراکه، اکنون زمین شهر استخر جولانگاه موش‌ها و چراگاه گوسفندان شده است. روی تپه‌هایی که زمانی شهر تاریخی استخر قرار داشته و اکنون نیز بقایایی از این شهر ساسانی در آن هست، در جاهای مختلف سوراخ‌هایی دیده می‌شود که موش‌هایی که از حضور استثنایی یک گردشگر تعجب کرده یا ترسیده‌اند در آن می‌خزند.

این سوراخ‌ها به جز سوراخ‌ها و گودال‌های عریض و عمیقی است که به نظر می‌رسد مربوط به حفاری در این منطقه است؛ حفاری‌هایی که معلوم نیست از جانب چه کسانی انجام شده و چه چیزهایی در نتیجه آن به دست آمده است. روی تپه‌های شهر استخر که قدم می‌زنی در جاهای مختلف بقایای سفال‌های باستانی باقی مانده است و بدون اینکه حفاری انجام دهی می‌توانی تکه‌هایی از ظروف منقش به شکل‌های مختلف باستانی را پیدا کنی. وقتی روی خاک تپه و بدون اینکه تلاش زیادی انجام دهی این آثار را پیدا می‌کنی احتمال می‌رود زیر خاک آثار ارزشمندی وجود داشته باشد؛ به شرط اینکه این آثار تا کنون به یغما نرفته باشند. به نظر می‌رسد تنها کاری که مسئولان برای حفظ این آثار و جلوگیری از حفاری‌های شبانه انجام داده‌اند نصب یک نورافکن روی تپه‌هایی است که زمانی شهر استخر بوده است! رفت‌وآمد در این مکان کاملا آزاد است و حتی برخی از چوپانان محلی تپه‌های سرسبز این منطقه را جایی مناسب برای چرای گوسفندان خود دانسته‌اند!

 اشباع از آثار تاریخی

بدون شک استان فارس یکی از استان‌های کشور است که بیشترین آثار تاریخی را در خود جای داده است. هرچند قدمت خود شهر شیراز به قبل از اسلام نمی‌رسد اما در استان فارس شهرهای مختلفی وجود دارد که قدمتشان به هزاران سال می‌رسد. استان فارس در تاریخ خود شهرهای مختلفی داشته که در دوران مختلف پایتخت حکومت‌های مختلف قرار گرفته‌اند. تخت‌جمشید و پاسارگاد از آثار باقی‌مانده در استان فارس هستند که قدمت شان به هزاران سال پیش می‌رسد. علاوه بر اینکه آثاری از دوران هخامنشیان در استان فارس وجود دارد، از زمان ساسانیان و همچنین از دوران پس از اسلام نیز آثار ارزشمندی در این استان وجود دارد. به نظر می‌رسد وجود این میزان قابل‌توجه از آثار تاریخی در استان فارس مسئولان و حتی گردشگران را اشباع کرده است و آنها در مواردی کاملا به آثار تاریخی باقیمانده در این منطقه بی‌توجه هستند.

بقایای ناچیزی که از شهر تاریخی استخر باقی مانده و در گزند باد و باران قرار دارد و در آستانه نابودی است، کمتر از آثار موجود در تخت‌جمشید نیست. ته ستون‌هایی که بعضا روی تپه‌هایی که زمانی شهر تاریخی استخر بوده قرار دارد کاملا مشابه ته ستون‌های تخت‌جمشید است. به نظر می‌رسد سازندگان آن در تراشیدن ستون‌ها از تخت‌جمشید تقلید کرده‌اند و این تقلیدشان اتفاقا تقلید خوبی بوده و نتیجه کار خوب بوده است. کاملا مشخص است که ته ستون‌ها و ستون‌هایی که در محل شهر تاریخی استخر رها شده‌اند ارزشمند هستند و حتی قابلیت انتقال به موزه را دارند. با وجود این، مشخص نیست چرا مسئولان میراث فرهنگی نسبت به حفظ و نگهداری این آثار تاریخی سهل‌انگاری می‌کنند. شهر تاریخی استخر که زمانی یکی از امرای عرب فرمان قتل عام تمامی ساکنانش را داد اکنون در معرض نابودی است با این تفاوت که اگر در سده‌های گذشته این منجنیق‌ها بودند که این شهر را ویران کردند اکنون بی‌توجهی به آثار میراثی، پایتخت ساسانیان را از صحنه روزگار محو می‌کند تا نام آن تنها در کتاب‌ها باشد و بس.