عوارض کم شدن ستاره ها در آسمان

واقعیت این است که قضیه عمیق تر از این حرف هاست. مساله اصلی برمی گردد به نوع جدیدی از آلودگی که ره آورد قرن معاصر برای بشر است؛ آلودگی نوری. همان نورهایی که قرار است شب ها معابر و ساختمان ها را روشن کند، در موارد متعددی به علت نبود مدیریت صحیح این نورهای مصنوعی و نگذاشتن سرپوشی بر آنها، آسمان را هم روشن می کند. آنقدر که ستاره هایی که از فاصله صدها سال نوری دورتر، کورسویی از نورشان به زمین می رسد در برابر روشنایی ناشی از نورهای مصنوعی رنگ می بازند.

اگر یک بار تماشای ستارگان زیر آسمانی تاریک در نواحی کویری و کوهستانی را تجربه کرده باشید، آنگاه بهتر متوجه منظورم از آسمان تاریک خواهید شد. زیر آسمان تاریک به قول قدیمی ها چشم، چشم را نمی بیند! اگر ماه در آسمان نباشد تا روشنایی محیط را مهتاب تأمین کند، خواهید دید در آسمان تاریک نور ضعیفی محوطه را روشن می کند که ناشی از تابش ستاره های بی شمار نوار شبح گون راه شیری است. این نوار زیبا در نیمه شب های بهاری، از شمال شرقی به جنوب غربی در پهنه آسمان شب کشیده شده است.

در چنین آسمانی نه تنها ماه که سیاره درخشانی مانند زهره می تواند سایه ضعیفی از اجسام ایجاد کند. گاهی تاریکی در چنین آسمانی به حدی می رسد که اگر از خودرو پیاده شوید و چند متری از آن دور شوید، ممکن است بدون چراغ قوه در پیدا کردن دوباره آن دچار مشکل شوید. این ها همه در حالی است که امشب اگر به بام منزل بروید و آسمان شهر یا حتی روستایتان را با چنین آسمانی مقایسه کنید، خواهید دید نورهای مزاحم آن قدر زیاد است که بتوانید همین سطور روزنامه را بدون استفاده از چراغ قوه بخوانید.

شدت آلودگی نوری وقتی بیشتر می شود که مشکل غبار و ریزگردهای سال های اخیر را هم به موضوع اضافه کنیم . در این حالت نورهای مصنوعی تابیده به آسمان از غبارها بازتاب می شوند و هر چه شدت غبارها بیشتر باشد، حجم بازتابش نور و آلودگی نوری شدیدتر خواهد بود. البته موضوع آلودگی هوا و افزایش ذرات معلق و در نتیجه سوخت های فسیلی نیز در کم ستاره شدن آسمان شب در سال های اخیر نقش دارد؛ ولی نه به اندازه آلودگی نوری و موضوع ریزگردها.

بحث آلودگی نوری فقط به کم شدن تعداد ستاره های آسمان شب محدود نمی شود که اگر همین بود، نیازمند توجهی جدی به خاطر از دست رفتن بخشی از طبیعت بود. واقعیت این است که ابعاد وخامت عوارض جانبی آلودگی نوری فراتر از مشکل صنفی منجمان است. بر هم خوردن چرخه نوری در طبیعت تاثیرات مهمی بر زندگی و روابط میان موجودات زنده می گذارد.

در واقع شاید بشود با اصلاح زاویه تابش لامپ ها، تا حدی به بازگشت دوباره آسمان تاریک به زندگی روزمره کمک کرد، اما کماکان آثار زیانبار نورهای مصنوعی بر اکولوژی منطقه باقی خواهد ماند. مرگ پرنده های مهاجر به علت روبه رو شدن با ساختمان های بلندِ روشن و گم شدن بچه لاک پشت های دریایی در مسیر راهیابی به دریا از مهم ترین نمونه هایی است که خطر گسترش آلودگی نوری را بیش از پیش برای محیط زیست روشن می کند.

اثر آلودگی نوری بر زندگی جانوران

آلودگی نوری قدرت جهت یابی پرندگان را مختل می کند و گم کردن راه لانه و مسیرهای مهاجرت ساده ترین اتفاقی است که در سرنوشت آنها رقم می خورد. مطالعات نشان می دهد نورهای قرمز و آبی که برای تزئین آسمان خراش ها استفاده می شود، پرندگان را به سوی خود جذب می کند و این اتفاق در نهایت به برخورد دسته های پرندگان با ساختمان های بلند شهری و کشته شدن آنها منجر می شود. نورپردازی نامناسب موجب خیرگی یا کوری موقت در پرندگان در حین پرواز می شود و همین امر موجبات برخورد آنها با یکدیگر و با برج ها را فراهم می کند.

نتایج مطالعات نشان می دهد نورهای مصنوعی در شب موجب اختلال در تمرکز و جفت یابی برخی حیوانات شده و همین موضوع سبب می شود حیوانات شکارگر، بسیاری از پروانه ها و ماهی ها را آسان تر شکار کنند. این اتفاق به تدریج اختلالات شدیدی در چرخه طبیعت و رفتار جانوران ایجاد خواهد کرد که پاره ای از آنها با گذشت زمان تبعات جبران ناپذیری بر محیط زیست خواهد داشت. زندگی بسیاری از سمندرها نیز زیر نورهای مصنوعی مختل شده و ساعت ها بدون حرکت ساکن می مانند. این عدم حرکت موجب مرگ تدریجی و از بین رفتن آنها توسط صیادان شب می شود. قورباغه ها نیز زیر نور مصنوعی تغذیه شان مختل می شود و در صورت تداوم این وضع به مرگ آنها منجر می شود.

عوارض آلودگی نوری بر سلامت انسان

احتمالا از زیست شناسی دوران دبیرستان مفهوم ساعت زیستی (ساعت بیولوژیک) را به یاد دارید؛ ساعت طبیعی فعالیت های بدن که با طلوع و غروب خورشید و روشنایی و تاریکی طبیعی محیط زیست برای هر موجود زنده و از جمله انسان تنظیم می شود. تنظیم چرخه خواب و بیداری، فعالیت قلب، مصرف اکسیژن، دمای بدن و ترشح بسیاری از غدد در بدن انسان وابسته به این است که رفتار فیزیولوژیک موجود زنده با ساعت زیستی او منطبق باشد. از این رو است که بسیاری از پزشکان بر منظم بودن زمان فعالیت خواب و بیداری افراد تأکید می کنند. تغییرات روشنایی طی روز از طریق میزان ترشح هورمونی به نام ملاتونین از غده پینه آل در مغز، ساعت زیستی بدن را تنظیم می کند. میزان ترشح این هورمون در شب ده برابر بیشتر از روز است. 

جالب اینجاست که اگر انسان در محیط روشن حضور داشته باشد، با وجود بستن چشم ها نیز کماکان سطح ترشح این هورمون به مقدار اندکی باقی خواهد ماند. در نتیجه اگر اتاق خوابتان هنگام شب تاریک نباشد و نور چراغ خواب، تلویزیون، مانیتور یا حتی ورود نور مزاحم از چراغ های خیابان تاریکی اتاق تان را بر هم بزند، در این صورت ترشح هورمون ملاتونین در بدن شما مختل می شود و این موضوع به مرور زمان احتمال بروز بیماری های قلبی، افسردگی و سرطان پستان در زنان را افزایش خواهد داد.

این موضوع تا آن حد جدی است که چندی پیش سازمان جهانی بهداشت هشدار داد افرادی که شیفت کاری شان به گونه ای است که شب باید زیر نورهای مصنوعی کار کنند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان هایی مانند سرطان پروستات و پستان قرار می گیرند. امروزه بسیاری از پزشکان ریشه افسردگی و ناهنجاری خلق و خوی عمومی مردم را به فاصله گرفتن از زندگی به روال طبیعی نسبت می دهند و آلودگی نوری را از مهم ترین قاتلان طبیعت و مخل آرامش طبیعی انسان در شب می دانند.

عکسی که در این صفحه می بینید، نمایی از پهنه سرزمین ایران در شب از فضاست. همان طور که می بینید شدت آلودگی نوری تابیده شده از لامپ ها و منابع نوری شهری به وضوح از فضای ماورای جو پیداست. برای تابش این پرتوهای نور مصنوعی هزینه زیادی مصرف شده و حالا هدررفت آنها نه تنها طبیعت را از بین می برد، بلکه بلای جان انسان ها نیز شده است. این موضوعی است که توجه نهادهای متولی دولتی و خصوصی را در نورپردازی شهری و جاده ای و مشارکت همگانی در اصلاح استفاده از منابع نوری می طلبد.

جام جم