امروز 25 اردیبهشت روز بزرگداشت «حکیم ابوالقاسم فردوسی» است. بزرگ‌مردی که با نگارش شاهنامه روایتی عظیم از اساطیر، افسانه‌ها و تاریخ ایران را عرضه کرد، اما حالا آرامگاهش در دروازه «رَزَن» و بافت تاریخی اطرافش پس از بارها تخریب در طول تاریخ، باز هم به چنگ زورگویان و کاسب‌کاران افتاده...
هر چند مسئولان میراث فرهنگی در دولت تدبیر و امید با احیای شورای احیای توس در شهریور سال گذشته و برگزاری نخستین جلسه آن و قول برگزاری جلسات بعدی چراغ امید را برای بهتر شدن وضعیت گذشته توس روشن کردند و حتی قبل‌تر از آن یعنی سال 80 گرفتن مشاوری برای تهیه‌ی طرح آمایش توس و در نهایت تهیه طرح تفصیلی این روستای تاریخی، هر چند هنوز به دلیل وجود برخی افراد کاسب‌کار و پولدار نتوانسته به نتیجه‌ای که باید برسد، اما مسئولان میراث فرهنگی حالا امید دارند تا با قدم‌هایی که برای احیای توس کهن برداشته‌اند همه چیز را سروسامان دهند.
محمد حسن محب‌علی- عضو هیأت راهبردی پیشین توس- به اهمیت این شهر به لحاظ تاریخی و ضرورت حفاظت این گنجینه و به دنبال آن حفظ عرصه و حریم مصوب شهر، آرامگاه، تپه، بارو، برج و دروازه تاریخی آن اشاره می‌کند ومی‌گوید: با وجود تعیین عرصه و داشتن حریم مصوب متأسفانه این شهر مورد حفاظت قرار نگرفت. این در حالی است که عکس‌های هوایی شهر هم تا سال ۱۳۳۸ به عنوان یک سند نشان می‌دهد که تا این تاریخ هیچ‌گونه سکونتی در این شهر وجود نداشته و فقط مقبره فردوسی آنجا بوده است. اما اکنون توس با قدمتی پیش از اسلام و با آثار به جا مانده از دوره اسلامی و داشتن تنها باره سالم باقی مانده در شهرهای دوره اسلامی، به چنین حال و روزی افتاده است.
توس فقط مورد توجه باستان‌شناسان، کارشناسان، مرمتگران و معماران نیست، بلکه رهبر معظم انقلاب هم بر ارزش‌های والای منطقه، حفظ و زدودن آن از هر گونه تعدی و تجاوز تأکید داشتند.
پس از بازدید معظمُ له از توس در نوزدهمین روز از تیرماه سال 75، دستخطی از مقام معظم رهبری درباره توس منتشر شد. در بخشی از این متن آمده بود:
«خدا را شکر که در حاشیه زیارت تابستانی مشهد مقدس رضوی علیه آلاف التحیه توفیق بازدید از مقبره ی فردوسی بزرگ و نامدار در شهر تاریخی و پر قصه توس نیز دست داد. اگرچه در گذشته آن مقبره و برخی یادگارهای تاریخی دیگر موجود در آنجا را دیده بودم، اما این بار هم به خاطر اهتمام به جانب مهم فرهنگی و تاریخی آن و هم به خاطر کارهای خوب آبادانی و زیبا سازی که در آن انجام شده است و هم نیز به خاطر خبرهای اسف انگیزی که از غارت ذخیره کم نظیر موجود در این منطقه به من رسیده بود، آن را با دقتی بیش تر و انگیزه و میل و شوری مضاعف نگاه کردم و اکنون احساس من آن است که دولت موظف است با همّت به کار در این بخش بپردازد و آنچه تا کنون شده بسی کم تر از اندازه ی بایسته است . به امید دنبال گیری و با سپاس از مسئولان و پژوهشگران. »
4 ماه پس از این بازدید، مجموعه 360 هکتاری توس شامل ارگ، برج و بارو در 35 کلیومتری شمال مشهد در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. پس از آن بود که شورای عالی انقلاب فرهنگی آیین‌نامه شورای احیای مجموعه فرهنگی تاریخی توس را در شهریور سال 78 با هدف بررسی و تعیین سیاست‌های کلی در زمینه‌ی احیای مجموعه فرهنگی تاریخی توس و آرامگاه فردوسی و البته بررسی، تصویب و تعیین اولویت‌ها و پیشنهادهای ارائه شده از سوی ستاد برنامه‌ریزی و هماهنگی این مجموعه همچنین نظارت بر حُسن اجرای برنامه‌های مصوب تصویب کرد و در این آیین نامه قید شد اعضای این شورا هفت نفره شامل وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان رئیس شورا، رئیس سازمان برنامه و بودجه، وزیر مسکن و شهرسازی، استاندار خراسان، قائم مقام تولیت آستان قدس رضوی، نماینده مجمع نمایندگان استان خراسان در مجلس شورای اسلامی و رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دبیر شورا باشد.
بنابراین در سال‌های 81 و 82 تصمیم گرفته شد که اعتباراتی برای حفظ این مجموعه تاریخی لحاظ و اعتباری برای این زمینه درنظر گرفته شود. از سال 84 تا سال 92 هم اعتباراتی در این مجموعه برای حفظ و سازماندهی وضعیت و مرمت آثار کل مجموعه به رقم 12 میلیارد تومان در سطح ملی و 8 میلیارد تومان در سطح استانی در نظر گرفته شد.
اما با این وجود این روزها حال توس خوب نیست، توسعه چنان بلایی بر سر توس آورده که نه تنها باید از طرح ثبت جهانی آن برای مدت زیادی چشم پوشید، بلکه امیدی هم نیست که با ساخت و ساز روی عرصه و کشیدن لوله گاز و آب و نصب دکل برق از این شهر تاریخی بقایایی در دل خاک مانده باشد.
یکی از مهمترین اقدامات بنیادی و اساسی که در سازمان میراث فرهنگی پس از تشکیل شورای احیا دنبال شد، طرح جامع مطالعاتی توس بود که توسط مدیریت وقت پایگاه پژوهشی توس سیاووش صابری و به کمک شرکت «مهندسین مشاور آمود» به عنوان مشاور پیگیری شد و مطالعات آن یک سال به طول انجامید. طرحی راهبردی، اجرایی، کاربردی، پژوهشی و کامل که با حضور اعضای هیأت راهبردی و با حضور رییس وقت سازمان میراث فرهنگی تصویب و به همه مقامات ذی ربط ابلاغ شد.
در این طرح تکلیف عرصه و حریم، ضوابط و ممنوعیت‌ها مشخص شد. جانمایی دانشگاه، ورزش‌های باستانی، سازه‌های مربوط به آرامگاه فردوسی هم انجام شده بود، حتی در قسمتی که عرصه و حریم نبود، مقرر شد با ضوابط، ساخت و سازی برای سکونت انجام گیرد و افق 20 ساله طرح با محور حفاظت کاملاً مشخص بود تا احیای آن منطقه وسیع را در برگیرد.
یکی از طرح‌های مطرح‌شده بحث جابجایی روستاهای موجود روی عرصه بود. با انتقال این روستاها به مکان دیگر قرار بود برای ساکنین بازار و کارگاه صنایع دستی راه‌اندازی شود تا این افراد به مرور به بیرون باره منتقل شوند. بنابراین درون باره را برای فعالیت‌های گردشگری، تفریحی، فرهنگی مانند شاهنامه‌خوانی، ورزش‌های باستانی و فعالیت‌های ادبی و هنری به کار گیرند.
ابوالفضل مکرمی‌فر، رئیس سابق اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی و عضو هیأت راهبردی توس هم توضیح می‌دهد: «طرح امکان‌سنجی و جانمایی با تأیید طرح مطالعاتی آن توسط مسکن و شهرسازی برای کمترین آسیب به توس و همچنین مردم ساکن درنظر قرار گرفت. سه پیشنهاد در این طرح عنوان شد نخست آنکه خانه‌های ساکنین خریداری شود. دوم آنکه زمین بدهیم و خانههایشان را بسازیم و یا این که زمین و پول در اختیارشان بگذاریم تا خودشان خانههایشان را بسازند. حتی مدیر پروژه هم تعیین شد تا در روستای چهار برج که 8 کیلومتری با این روستاها فاصله داشت، ساخت و ساز صورت بگیرد و عرصه‌ی تاریخی از هجمه ساخت و سازهای غیر ضروری نجات پیدا کند. به تبع آن دیگر لوله‌کشی آب و گاز و نصب دکل برق هم روی عرصه معنا پیدا نمی‌کرد.»
همزمان با مشخص شدن قراردادها و مدیر پروژه، مکرمی‌فر از کار برکنار می‌شد. این درحالی است که در طول مدیریت سیاوش صابری بر پایگاه پژوهشی توس بین سال‌های 1382 تا 1388 و در دوره ریاست مکرمی‌فر بر میراث فرهنگی خراسان رضوی با طرح‌های ژئو فیزیک و ژئو الکترومغناطیس برای افزایش ضریب اطمینان، عرصه کاملاً مشخص و حتی گمانه‌زنی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی روبروی هارونیه منجر به کشف یک مسجد و مدرسه از دل زمین می‌شود که نشانه‌ی غنی‌بودن عرصه توس بود.
یکی دیگر از اقداماتی که در دوره مدیریت صابری بر پایگاه توس رخ داد، تملک نزدیک به 8 هکتار زمین برای سازمان میراث فرهنگی به ارزش 830 میلیون تومان و به منظور آزاد سازی عرصه‌ای در حریم بلافصل کهن‌دژ توس بود.
مکرمی‌فر در این زمینه می‌گوید: «مذاکراتی هم با آستان قدس انجام شد و آنها هم همکاری کردند. برخی مالکان هم زمین‌های خود را واگذار کردند. حتی قرار بود بنیاد مسکن مجری جابه‌جایی روستاها و تملک و آزاد سازی آنها باشد. طبق آن قرارداد در همان دوره 10میلیارد تومان در اختیار سازمان مسکن قرار گرفت. اما سیاست‌های طرح توس پس از ما به دلیل محدودیت بودجه و اعتبار و تغییر نگاه‌ها به سمت و سویی رفت که امروز می‌بینید.»
گازی که عرصه را خفه کرد!
یکی از اتفاقاتی که اعضای شورای راهبردی و صابری مدیر وقت پایگاه میراث فرهنگی توس از آن ممانعت می‌کردند موضوع گازکشی روی عرصه بود که دستور صریح رییس سازمان میراث فرهنگی را نیز در تأیید این مخالفت به همراه داشت.
سعید سادات‌نیا مسئول طرح آمایش منطقه تاریخی - فرهنگی توس که در شرکت «مهندسین مشاور آمود» عضو هیأت مدیره است پیش از این درباره‌ی اتفاقات رخ داده در توس به رسانه‌ها گفته بود: « عدم اجرای وعده و وعید‌های بسیار سبب شد نه تنها این ساکنین از منطقه خارج نشوند، بلکه جمعیت به سرعت رو به فزونی گذارد و زمین‌خواران و دارندگان زمین با پشتیبانی برخی قدرت‌های محلی بر تشدد این وضعیت ادامه دهند و حتا نیروهای طرح آمایش را مورد ضرب و شتم قرار دهند. پس از به دست گرفتن شوراها توسط همین مالکان بزرگ و ایجاد رابطه نزدیک با فرمانداری، دهیاری و... افزایش جمعیت تا به آنجا فزونی یافت که پشت دیوار کهن دژ نیز آرایشگاه زنانه، دکان بقالی و قصابی و...ساخته شد و به زشت‌ترین شکل منظری این ساخت و سازها توسعه یافت».
در دوره هشت ساله دولت نهم و دهم امتیازات فراوانی مانند کشیدن معابر، نصب دکل برق و در نهایت عبور لوله گاز را به این منطقه داده شد آن هم درحالی که در دل وجب به وجب این خاک بخش‌های مختلف شهر تاریخی توس مدفون شده است. همزمان جمعیت ظرف همین چند سال از هزار نفر به چندین هزار نفر رسیده بود و قیمت زمین نیز افزایش چشمگیری یافته بود. در حین وقوع این جریانات، عبور لوله گاز به شکل مسأله‌ای جدی درآمد. بر اثر فزون خواهی و سو مدیریت‌های متوالی، گروهی جاده را بستند و اغتشاشات شهری بوجود آوردند. کسانی که پروانه و جواز نداشتند و زمین‌های خرد شده را از مالکان بزرگ خریده بودند و نهادهای قدرت هم مدیرتی روی این مسأله نداشتند، حالا دیگر به مشکلی حاد تبدیل شده بودند. همین امر حمید بقایی معاون رییس جمهور وقت را برآن واداشت تا محدوده سال ۸۰ را ملاک قرار دهد.
به گفته‌ی سادات نیا، «با وجود مخالفت‌ها و ایستادگی‌های میراث دوستان سرانجام قرار شد محدوده سال ۸۰ ملاک قرار بگیرد و در نهایت سال ۸۹ با موافقت جمعی مقامات و کارشناسان، نقشه این محدوده برای عبور لوله گاز به امضا رسید. بر اساس این توافق مقرر شد فقط به منطقه گسترش یافته تا سال ۸۰ گاز داده شود و عبور لوله نیز به شکل هوایی نه از دل زمین باشد و مسیر آن هم از پشت باره عبور کند و به داخل باره صدمه نرسد. تا اگر روزی اهالی از منطقه رفتند، بتوان به کاوش‌ها ادامه داد، اما بعدها بخشی از این لوله‌کشی به صورت زمینی انجام شد و بخشی نیز اجرایی نشد.»
پس از 15 سال، جلسه شورای احیای مجموعه فرهنگی - تاریخی توس با حضور مسعود سلطانی‌فر رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در شهریور 93 تشکیل شد. تخصیص اعتبار دولتی به مطالعات، کاوش‌های باستان‌شناسی و مرمت بقایای معماری و یافته‌های باستان‌شناسی در این جلسه مطرح و مورد تاکید قرار گرفت و مصوبات نخستین جلسه شورای احیای توس شامل مرمت بخشی از دروازه‌های توس، تعیین تکلیف سکونتگاه‌های توس، ساخت پیشخوان ورودی آرامگاه به صورت گودالی با کمک بخش خصوصی و تعیین مکانی برای کاوش‌های باستان‌شناسی و ایجاد سایت‌موزه آرامگاه فردوسی شد، اما در این جلسه که به ریاست معاون رئیس‌جمهور برگزار شد، هرچند ضابطه‌مند کردن ساخت و ساز در عرصه توس به عنوان اولویت سازمان مطرح شد، اما تملک اراضی و املاک توسط سازمان میراث فرهنگی در دستور کار نبود.
محمد حسن طالبیان - معاون میراث فرهنگی- هم با اعلام این خبر که جلسه دوم شورای احیا بزودی در مشهد برگزار خواهد شد، تأکید می‌کند: «با مشاور قبلی طرح صحبت کردیم تا با بررسی‌های لازم طرح و چگونگی مواجه با مسائل آن را به سمت توافقات و گرفتن مصوبات لازم هدایت کند تا پس از مطرح شدن آن در کمیته‌های اجرایی و شورای فنی، به عنوان طرح بالادستی در شورای احیا توس تصویب و مورد اجرا قرار گیرد. البته از آنجا که دستگاه‌های ذی ربط در این شورا حضور دارند، مصوبات برای تمامی آنها لازم‌الاجرا است.»
فرهاد عزیزی – مدیر کل امور پایگاه‌ها – هم درباره‌ی هیأت راهبردی کنونی توس توضیح می‌دهد: «به دلیل اهمیت این پایگاه من و مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی - فرهاد نظری- نیز عضو هیأت راهبردی آن هستیم . ما یک جلسه با برخی از اعضای پیشین آن و مشاور طرح برگزار کردیم. چارت تشکیلاتی پایگاه هم مشخص شد، اما مهمترین اتفاقی که اکنون رخ داده این است از آنجا که توس بخش متصل شهر مشهد شده است در حال حاضر شرح خدمات طرح تفصیلی توس دوباره در حال آماده‌سازی است تا یک تصمیم درست و قاطع بین مسکن و شهرسازی، استانداری، میراث فرهنگی و شهرداری گرفته شود.
در نهایت هر طرح مصوبی با همکاری دستگاه‌ها به اجرا در خواهد آمد، اما نکته قابل تأمل درک ارزش‌های توس توسط مردم و مسوولان است. وقتی ما به ارزش فردوسی و زادگاه او و به بهای گرانقدر تاریخی و فرهنگی شهر توس به عنوان یک شهر مهم دوره اسلامی پی ببریم، بیشتر مشکلات حل می‌شود.»
انتهای پیام
