زمانی طعم و زلالی آب تهران هم مایه مباهات بود هم حسرت. خیلی‌ها می‌گفتند آب تهران پوست آدم را روشن می‌کند، برای کلیه و مثانه خوب است و... حالا باز هم  آب تهران سر زبان‌ها افتاده؛ یک روز از وجود نیترات بالا در آب خبر می‌دهند و روز بعد تکذیب می‌شود و گاهی از ورود فاضلاب بیمارستانی به آب شرب می‌گویند که باز تکذیب می‌شود و...

به گزارش ایران، پیشتر که دستگاه تصفیه خانگی نیامده بود مردم به سمت خوردن آب معدنی روی آورده بودند و حالا هم بازار انواع دستگاه تصفیه آب با قیمت‌های بالا داغ داغ است. بماند که در هر دو مورد هم اما و اگر زیاد است. آخر سر هم نمی‌دانیم با خیال راحت آب شیر را باز کنیم و یک دل سیر سر بکشیم یا کلی فکر و خیال باید توی ذهن‌مان بریزد که...؟

دستگاه نظارت بر آب یکی دو تا نیست

 چندی پیش یک منبع آگاه از سازمان حفاظت محیط زیست که نخواست نامی از او در گزارش برده شود طی تماسی از نگرانی‌هایش درباره آب شرب تهران گفت.  او مدعی شد «فاضلاب بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها از طریق چاه‌های جذبی فاضلاب وارد آب شرب می‌شود و چون هیچ یک از
500 چاه آب شرب تهران محاسبه حریم کیفی ندارد یعنی فاصله بین چاه شرب از چاه جذبی به صورت علمی تعیین نشده و به دلیل کمبود آب ناچار از رعایت نکردن این موارد هستیم، اطمینان نداریم که آب تهران آلودگی نداشته باشد. چراکه متناسب با وسیع شدن شهر تهران و افزایش جمعیت، خدمات زیربنایی توسعه نیافته و یکی از حساس‌ترین‌ موارد در این زمینه هم شبکه جمع‌آوری فاضلاب است.»
اما علیرضا نوذری‌پور قائم مقام مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران نظر متفاوتی با نظر این کارشناس دارد: «اطمینان می‌دهم که حتی یک لیتر فاضلاب را در آب تهران تحمل نمی‌کنیم. هر روز آب تهران آزمایش می‌شود و ما بر اساس آزمایش‌ها و داده‌های علمی حرف می‌زنیم نه حدسیات.»
وی در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: «به طور اساسی می‌گویم آب تهران سالم است. این را در نظر داشته باشید که ما یک دستگاه نظارتی بالا دستی به نام وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی داریم که اگر خدای نکرده آب از خط سلامت خارج شود حتماً به ما هشدار و تذکر می‌دهد و برای مردم نیز اطلاع‌رسانی می‌کند. بنابراین از این جهت خیالتان راحت باشد.

همچنین در ارتباط با آب ما دو معادله عرضه و تقاضا داریم؛ هر چقدر عرضه آب کمتر و تقاضا زیاد باشد می‌تواند اثرات منفی روی کیفیت بگذارد. یعنی فرض کنید در یک شهری منابع محدود آبی داشته باشیم و سرانه سهم هر نفر محدود باشد. این عدد در کشور ما این روزها به کمتر از 1700 متر مکعب رسیده، یعنی از نظر منابع نسبت به جمعیت در آستانه تنش هستیم. در استان تهران کمتر از یک سوم این مقدار است. یعنی منابع آب تهران نسبت به جمعیت متراکم تهران خیلی کمتر است و باید مراقبت‌های ویژه‌ای داشته باشیم. با این همه آبی را که  تصفیه می‌کنیم خیلی با حساسیت کنترل می‌کنیم.

اخیراً هم علاوه بر وزارت بهداشت دستگاه‌های دیگری موضوع را رصد و کنترل می‌کنند. بر اساس آخرین گزارش‌ها از سوی دستگاه‌های نظارتی هیچ گونه موردی از پایین بودن کیفیت و مشکل کیفیت در آب تهران گزارش نشده و ما هم سهم استفاده از آب‌های سطحی را که کیفیت بهتری دارند بیشتر کرده‌ایم و با اطمینان می‌توانم بگویم که مردم هیچ نگرانی نداشته باشند.»

حریم چاه جذبی از چاه شرب

وقتی حرف آن مسئول و منبع آگاه محیط زیست را مبنی بر رعایت نشدن محدوده و حریم چاه‌های جذبی فاضلاب و چاه‌های آب با علیرضا نوذری‌پور در میان می‌گذاریم لبخند می‌زند و می‌گوید: «بدون اطلاعات نمی‌توانید وارد یک بحث علمی شوید.» و بعد اشاره می‌کند که آن مسئول یا کارشناس اگر به حرف خود اعتقادی دارد تشریف بیاورد اینجا تا از نزدیک باهم بحث کنیم و نحوه گردش کار را از نزدیک ببینیم و بررسی کنیم:

«محاسبه حریم بستگی به جنس زمین هم دارد. یعنی وقتی جایی از زمین ریزدانه و رسی است اشکالی ندارد فاصله کم باشد. چون اصلاً قدرت نفوذی نیست. رس با آب متورم می‌شود و هیچ نفوذی نمی‌دهد. فاصله حداقل 50 متر کمتر نباید باشد و در مورد زمین‌های رسی 10 متر هم فاصله کافی است. اما این اعدادی نیست که بتوانم در موردش قضاوت کنم. چون عمق چاه سرعت جریان آب و جنس خاک مهم است و این‌ها باید همه محاسبه شود. مثلاً عمق چاه جذبی چقدر است و حجم فاضلابی که به آن وارد می‌شود اگر دانه درشت است چقدر است یا موارد دیگر. الان هم در کل شهر پروژه فاضلاب در حال اجراست تا فاضلاب‌ها به چاه نریزند و مستقیماً وارد تصفیه خانه شوند. در حال حاضر 60 درصد شبکه ما آماده است. اگر مردم همکاری کنند  و اتصالات را برقرار کنند اصل موضوع حل می‌شود. با این همه ما روزانه چاه‌ها را چک می‌کنیم و نگران چیزی نیستیم.»

به گفته قائم مقام مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران چاه‌های آب شرب با رعایت حریم خارج از بافت‌های مسکونی و در عمق خیلی زیاد و بیش از 250 متر است. در صورتی که هیچ چاه فاضلابی بیشتر از 10 یا 12 متر نیست و این اختلاف شدید در عمق، تقریباً ارتباط را غیرممکن می‌سازد. بر این اساس و بنابر محاسبه‌های انجام شده برای نفوذ فاضلاب در چاه آب چند صد سال وقت لازم است:
«ما کادر متخصص در سطح بالای علمی کشور و تجهیزات مدرن دنیا را در اختیار داریم و آزمایشگاه مرجع سلامت ما که گواهینامه بین‌المللی دارد 47 آزمایشگاه تابعه در سطح شهر را مدیریت می‌کند. در هر تصفیه خانه هم به طور مرتب آب چاه‌ها آزمایش می‌شود.»

حالا او به صراحت اعلام می‌کند که به هیچ عنوان فاضلاب شهری وارد چاه شرب نشده و اگر جایی این اتفاق بیفتد آن چاه را بسرعت از حلقه مدار خارج می‌کنند: «ما قطعاً کنترل می‌کنیم. آمار چاه‌هایی که سالانه آلوده بوده‌اند و بسرعت از مدار خارج شده‌اند موجود است.  ما حاضریم با کسانی که ادعا می‌کنند فاضلاب وارد چاه شرب شده جلسه کارشناسی بگذاریم.»

بار دیگر به میزان فاصله‌ای که چاه‌ها از هم دارند تأکید می‌کنم. می‌خواهم بدانم علاوه بر اختلاف در عمق فاصله این چاه‌ها چقدر است: «ما چند صد متر فاصله را حتماً رعایت می‌کنیم با این همه با عمق 250 متری چاه‌های آب هیچ ارتباطی با هم پیدا نمی‌کنند.»

شبکه آبرسانی فرسوده نیست

کارشناسان حفاظت محیط زیست می‌گویند از 9 هزار کیلومتر شبکه آب تهران نزدیک به 3 هزار کیلومتر  فرسوده و از هر 100 لیتر آب 35 لیتر پرت می‌رود. اگر این شبکه نوسازی شود نیاز به چاه‌ آب هم کم می‌شود و آب رودخانه‌ برای تأمین آب شرب تهران کافی است. اما قائم مقام مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران نظر دیگری دارد:
«من اعتقاد ندارم شبکه فرسوده است، شبکه آب شبکه خوب و روپایی است. این شبکه برای 5/3 میلیون جمعیت در نظر گرفته شده و جمعیت تهران نباید بیشتر از 5/3 میلیون باشد اما حالا همین شبکه 5/8 میلیون جمعیت را جواب می‌دهد و هیچ مشکلی هم ندارد. شهری که اختلاف شیبش 800 متر است به این معنی است که ما آب را تا ارتفاع 800 متر بالا می‌بریم و این کار پمپاژهای سنگینی می‌خواهد. بنابراین شبکه آب بخوبی دارد جواب می‌دهد. ما حدود 700 دستگاه فشار شکن در داخل شهر تهران داریم. اگر این فشار را نشکنیم لوله‌های آب منازل می‌ترکد. البته شبکه آب تهران احتیاج به بازسازی و نوسازی دارد در این حرفی نیست. اما چرا این اتفاق نمی‌افتد به خاطر اقتصاد آب است چون ما آب را به حداقل قیمت می‌فروشیم. شما هزینه آب را با هزینه گاز و برق و حتی پیامک مقایسه کنید؛ متوسط قبضی که در تهران می‌گیریم در هر دوره 8 هزار تومان است. در صورتی‌که قبض‌های چند صد هزار تومانی برق را براحتی پرداخت می‌کنیم. بنزین لیتری هزار تومان است. اما هر لیتر آبی که ما به خانه‌های مردم می‌دهیم 5/3 ریال است. یعنی هزار لیتر آن می‌شود 350 تومان.

بنابراین چرا شرکت آب و فاضلاب می‌گوید آب به صورت رایگان در اختیار مردم قرار می‌گیرد؟ چون حتی پول نوسازی‌اش را هم نمی‌گیرد. ما ارگان دولت نیستیم که پول از دولت بگیریم تا شبکه‌ها را بازسازی کنیم ما باید از منابع‌مان استفاده کنیم و چون منبعی در اختیارمان قرار نمی‌گیرد نمی‌توانیم بازسازی کنیم.

مسأله اصلی ما قیمت آب است برای بازسازی و نوسازی تأسیسات و ارتقای آنها و مدیریت مصرف که مؤلفه مهمی است. وقتی منابع محدودند باید مصارف هم محدود باشد. ما در تهران به ازای هر نفر روزی 230 لیتر مصرف آب داریم.کجای دنیا با این منابع محدود حتی بارندگی چند برابر ما این مقدار مصرف وجود دارد؟ چرا؟ چون آنها قیمت آب‌شان واقعی است. در کشورهای اروپایی که این همه بارندگی دارند، گاه تا 3 دلار قیمت هر متر مکعب آب است. من معتقدم قیمت آب باید واقعی شود نه اینکه بالا برود. این مسأله در کشورهای دنیا جواب داده و تا 50 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی شده. وقتی قیمت آب پایین باشد، مردم هم هزینه نمی‌کنند و شیر چشمی نصب نمی‌کنند یا فلاش‌تانک قدیمی منزلشان را عوض نمی‌کنند و آب هدر می‌رود. حتی سازندگان ساختمان‌ها هم مقرراتی را که تصویب شده اجرایی نمی‌کنند.»

هدر رفت پول آب

یک طرف ماجرا آب با قیمت پایین است و یک طرف ماجرا هم آب بدون درآمد یا آبی که بابت تولید آن هیچ درآمدی وارد شرکت آب و فاضلاب نمی‌شود که این خود تبدیل به یک شاخص شده و در محاسبات تحت عنوان «آب بدون درآمد» در نظر گرفته می‌شود. سال 93 در تهران یک میلیارد و 28 میلیون متر مکعب آب تولید شده که 24 درصد آن به فروش نرفته یا مجانی فروخته شده. نوذری‌پور آب بدون درآمد را به سه بخش تقسیم می‌کند:
«2 درصد از 24 درصد را در فرایند تصفیه استفاده می‌کنیم. 22 درصد دیگر را هم به دو بخش تقسیم کنیم یعنی دو تا 11 درصد که یک بخش آن برای مصرف مردم است و پولش را از مردم نمی‌گیریم. این بخش به دلیل خطای دستگاه‌اندازه‌گیری است. چرا که کنتورهای آب دقت لازم را ندارند. کنتورها یک دبی استارت دارند یعنی باید حداقل آب خارج شود تا چرخ دنده کنتور شروع به گردش کند. فرض کنید شب کولر خانه روشن است و هیچ آب دیگری هم مصرف نمی‌شود. پول آن کولر را ما نمی‌توانیم بگیریم چون کنتورها آن دقت دقیق را ندارند که مصرف کم کولر را اندازه‌گیری کنند. به این هدر رفت ظاهری می‌گویند که هم به دلیل خطای اندازه‌گیری دستگاه است هم خطای دید انسانی. یعنی کسی که کنتور را می‌خواند ممکن است خطای دید داشته باشد.
اما 11 درصد بقیه مصرف نمی‌شود که ناشی از نشت شبکه و تأسیسات و مخازن  ماست ولی  هدر نمی‌رود چرا که اینها به سفره‌های زیرزمینی بازمی‌گردد اگرچه ما زیان  اقتصادی کرده‌ایم. چون برای تولیدش هزینه کرده‌ایم اما کالا در نهایت به فروش نرفته است.»

بخش دیگری از آب به صورت استفاده بی‌رویه در برخی پارک‌ها، پادگان‌ها و سایر نهادها و اماکن عمومی هدر می‌رود که باید فکری هم به حال این بخش کرد.

نوسان کیفیت آب تهران

از فاضلاب هم که بگذریم  به رسوبات آب می‌رسیم که مثل شن و ماسه از شیر آب بیرون می‌آید و در برخی مناطق جنوبی تهران حادتر است. در این مناطق اگر سر لوله توری ببندیم آنقدر رسوب جمع می‌شود که فشار آب را کم می‌کند. تعویض مدام دوش حمام یکی از پدیده‌های رایج در جنوب تهران است. وقتی مردم با این صحنه‌ها مواجه می‌شوند می‌ترسند که آب شرب تهران با بدن آنها چه خواهد کرد و به سمت دستگاه‌های تصفیه آب روی می‌آورند تا لااقل کلیه‌های‌شان آسیب نبیند.

اما نوذری‌پور از نوسان کیفیت آب تهران می‌گوید که تحت تأثیر دو فاکتور مهم یکی‌ افزایش جمعیت شهر تهران و دیگری بارندگی است. او معتقد است هیچ ماده جامدی وارد کلیه نمی‌شود و به کلیه آسیب نمی‌رساند. فقط محلولهایی در آب مثل کلسیم می‌تواند در کلیه رسوب کند که آن‌هم کنترل شده است:
«شبکه‌های ما از مخازنی می‌آید که جنس‌شان از بتن است. از طرفی گاهی شکستگی‌هایی پیش می‌آید که برخی ذرات نادر را وارد شبکه می‌کند که در اصطلاح به آن شن و ماسه می‌گویند. کسانی‌که این مشکل را دارند حتماً منازل‌شان در انتهای شبکه واقع شده و می‌توانند با تماس تلفنی به شماره 122 گزارش دهند تا کل شبکه را شست و شو دهیم و مشکل حل شود. البته شاید برخی چاه‌ها که از عمق زمین می‌آیند ماسه دهی هم داشته باشند ولی ما اینها را فیلتر می‌کنیم و مستقیم وارد شبکه نمی‌کنیم. به هر حال ما مجبوریم به دلیل کاهش بارندگی از آبهای زیر زمینی استفاده کنیم و طبیعی است که این آبها از املاح بیشتری برخوردارند.»

دستگاه فیلتر خوب است یا نه

بعضی دستگاه‌ها فقط کارشان فیلترینگ است. یعنی ذرات معلق را می‌گیرند. این کار ساده‌ای است که بعضی از یخچال‌ها هم انجام می‌دهند. فروشنده این دستگاه‌ها عمدتاً مردم را نگران می‌کنند و می‌گویند آب تهران آلوده و پر از نیترات و املاح غیر مجاز است و اگر این دستگاه را زیر ظرفشویی نبندید چه بلاهایی که ممکن است سرتان بیاید و... بسیاری از این فروشنده‌ها ادعا می‌کنند دستگاه آنها از سوی شرکت آب و فاضلاب هم تأیید شده و کارشناسان آبفا خودشان هم تأکید بر  استفاده از این دستگاه دارند. نوذری‌پور در واکنش به این حرف‌ها می‌گوید:
«این دروغ است. ما اصلاً این دستگاه‌ها را تأیید نمی‌کنیم که هیچ، بشدت هم با آن مخالفیم. ما سیستمی داریم به اسم «آر او» یا «اسمز معکوس»  کار آن‌ هم این است که در جاهایی که آب از هدایت الکتریکی بالا یا لب شوری برخوردار باشد مقدار آن را کاهش می‌دهد اما این سیستم در فرایندهای دیگری مثل آلودگی اثری ندارد. این دستگاه بسیار حساس است و نصبش تخصص خاصی می‌خواهد. برخی از این شرکت‌ها نه دستگاه‌های‌شان حساس است و نه افرادی که نصب می‌کنند متخصص هستند و مردم  هم به تنظیمات آن آشنا نیستند. اگر میزان تنظیم آن هم به هم بخورد آثار زیانبارش خیلی بیشتر خواهد بود.

یکی از مشترکین چند وقت پیش خبر داد که بر اثر استفاده از آب شرب مشکل پوستی پیدا کرده. وقتی برای بررسی به منزلش رفتیم، دیدم از دستگاه تصفیه استفاده می‌کند و دستگاه کلاً PH  آب را تغییر داده. اگر PH تغییر کند خصوصیت قلیایی یا اسیدی آب را تغییر می‌دهد که می‌تواند روی گوارش، پوست و چشم انسان اثر منفی بگذارد. آب تهران در شرایطی است که نیازی به این دستگاه‌ها ندارد. پیشنهاد من این است که دستگاه‌های واقعی تصفیه آب را در روستاها و باغات به کار ببرند. یعنی جاهایی که وزارت نیرو یا شرکت آب و فاضلاب به صراحت می‌گوید که آب از لب شوری بیشتری برخوردار است.»

وقتی از قائم مقام شرکت آب و فاضلاب می‌پرسم که آیا خود او در خانه از دستگاه تصفیه آب استفاده می‌کند یا خیر می‌گوید:« به هیچ عنوان نه خودم ونه خانواده ام. حتی از آب معدنی هم استفاده نمی‌کنیم.» او مشکل اصلی را در چیز دیگری می‌بیند:
«ما در مرحله‌ای هستیم که کشاورزان جنوب تهران از آبهای زیرزمینی برداشت می‌کنند. به دلیل این استفاده‌های بی‌رویه سطح آب زیرزمینی پایین رفته و زمین فرونشسته. لایه متخلخل زمین متراکم شده و دوباره بازیابی نمی‌شود. ما می‌خواهیم هرچه بیشتر فاضلاب را تصفیه کنیم و پسابش را به دست کشاورزان برسانیم تا دیگر از آبهای زیرزمینی استفاده نکنند.
اما در مورد سلامت آب آشامیدنی، شهروندان نگران نباشند ما در آزمایشگاه‌های مجهز و به روز به طور مدام TVS و EC  آب، نیترات، نیتریت، فسفات،کلسیم، پتاسیم و انواع آلودگی آب و فلزات سنگین را کنترل می‌کنیم و بابت این کنترل هزینه سنگینی می‌دهیم.»

تهران 7 تصفیه خانه برای آب آشامیدنی دارد و یک تصفیه خانه بزرگ در جنوب تهران برای آبیاری دشت‌های ری و ورامین که خروجی آن 8 متر مکعب در ثانیه پساب استاندارد و مورد تأیید سازمان محیط زیست است و به گفته نوذری‌پور اگر 10 هزار میلیارد تومان سرمایه در اختیار آب و فاضلاب تهران قرار گیرد این آمادگی وجود دارد که طی سه تا پنج سال کل پروژه فاضلاب تهران یعنی 55 درصد باقی‌مانده به نتیجه برسد. از طرفی حداقل 800 هزار متر مکعب آب ناشی از تصفیه فاضلاب هم به بخش صنعت و کشاورزی اختصاص پیدا کند تا این بخش مجبور به برداشت از آب‌های زیرزمینی نباشد.