مرگ تدریجی قنات‌های کشور

ایرانیان در سراسر جهان به عنوان مبدعین قنات شناخته شده‌اند با این حال زنگ خطر نابودی قنات ها در ایران به صدا درآمده است و روز به روز تعدادی از آن ها از حیز انتفاع خارج می شوند.

به گزارش ایسنا، برداشت‌های بی رویه توسط چاه‌های کشاورزی عامل اصلی خشکیدن آب قنات‌هاست؛ توجه نکردن به اجرای عمل لای‌روبی، اجرای پروژه‌های عمرانی مانند احداث شهرک‌ها، فرودگاه‌ها و ... بدون توجه به وجود قنات‌ها و خشکسالی و آلوده شدن آب قنات‌ها از جمله عوامل دیگری است که قنات‌ها را به ورطه نابودی کشانده است؛ تا جایی که به گفته مدیر کل دفتر مطالعات پایه منابع آب ایران طی سال‌های اخیر میزان آبدهی قنات‌ها به چهار میلیارد متر مکعب کاهش یافته است.

تعداد رشته قنات‌های موجود در کشور بر اساس آمار برداری‌های سال 90 معادل41 هزار رشته اعلام شده است و که از این تعداد قنات، چهار میلیارد متر مکعب آب برداشت می‌شود این در حالیست که بر اساس آماربرداری‌های سال 85، معادل 36 هزار رشته قنات در کشور شناسایی شده بود که از آن هشت میلیارد متر مکعب آب برداشت می‌شد یعنی اگرچه در سال 90، پنج هزار رشته قنات بیشتر شناسایی شده‌ است اما به گفته راعی مدیر کل دفتر مطالعات پایه منابع آب ایران میزان آبدهی قنات‌ها به چهار میلیارد متر مکعب کاهش یافته است.

وی خشکسالی را یکی از دلایل خشکی قنات‌ها عنوان و اظهار کرد: عدم لایروبی و بازسازی قنات‌ها و حفر چاه‌های عمیق در حریم آنها، زمینه کاهش آبدهی قنات را فراهم می‌کند.

به‌طور کلی می‌توان گفت که ایران یکی از کهن‌ترین کشورهای جهان در احداث قنات است. هر چند گفته می‌شود که فرهنگ احداث قنات‌ نخستین‌بار توسط معدن‌چیان در 800 قبل از میلاد در محل فعلی ترکیه تجربه شده است، اما با فاصله اندکی این فرهنگ وارد کشاورزی ایران و از دوران هخامنشیان ساخت قنات در ایران به شکل جدی دنبال می‌شود. از سال 2004 زنگ خطر برای قنات‌ها به صدا درآمد. اکثر قنات‌های جهان به خصوص ایران به دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های کشاورزی در حال خشک شدن هستند و کشاورزان برای دسترسی به آب‌های زیرزمینی بدون آنکه به خود زحمت بدهند و همچون نیاکان شان قنات‌ها را احیا کنند، پمپ‌های آب را داخل چاه‌های عمودی کردند و با تخلیه سفره‌های زیرزمینی قنات‌ها را خشک کردند.

در حال حاضر 32 هزار قنات در کشور فعال هستند و 6 میلیارد متر مکعب، آب را تامین می‌کنند که البته گفتنی است که دو دهه اول و دوم پس از انقلاب، کشاورزان اقدام به حفر چاه‌های عمیق کردند و به این ترتیب آب‌های زیرزمینی را بالا کشیده و سفره‌های آبی را خالی کردند. با این عمل بخشی از قنات‌های کشور خشک شدند. اما امروز با نظارت جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای جلوی حفر بی‌رویه چاه گرفته شده و به این ترتیب دوباره آب به بخشی از قنات‌ها بازگشته است.

طی چندسال گذشته پس از آنکه مسئولان به اهمیت احیای نگهداری قنات‌ها پی‌ بردند، سالانه بودجه‌ای در اختیار جهاد کشاورزی گذاشته شده تا برای احیا ، حفظ و حتی ایجاد قنات‌های جدید هزینه شود. این بودجه به صورت سالانه در ردیف بودجه‌های جهاد کشاورزی دیده شده است.

حفر بی‌رویه چاه، عدم توجه به اجرا شدن عمل لایه‌روبی، اجرای برنامه‌های عمرانی از قبیل احداث شهرک‌ها، فرودگاه و ... بدون توجه به وجود قنات‌ها و خشک‌سالی از جمله اتفاقاتی هستند که باعث خشک شدن یا مرگ قنات‌ها می‌شوند اما این تنها تهدیدی نیست که قنات‌ها را به کام مرگ می‌کشاند.

برخی اتفاقات از جمله ورود فاضلاب شهری و بیمارستانی به داخل قنات‌ها نیز باعث تخریب کیفی می‌شوند. در حال حاضر بخش قابل توجهی از قنات‌های کشور با این معضل دست به گریبانند در این بین می‌توان به قنات زارچ که اهمیت جهانی دارد اشاره کرد که امروز به خاطر ورود پسمانده‌های بیمارستانی و فاضلاب شهری به داخل آن، کیفیت آب خود را از دست داده و فصل تابستان به خاطر شدت آلودگی آب نمی‌توان از آن برای مصارف کشاورزی استفاده کرد.

این قنات به عنوان بلندترین و طولانی‌ترین قنات جهان در استان یزد واقع شده و طول‌ آن به 70 کیلومتر می‌رسد. گفته می‌شود که این قنات نزدیک به 2000 سال عمر دارد و احتمالا ساخت آن پس از دوره هخامنشی آغاز شده است البته گفتنی است که از این دست قنات‌ها در کشور زیاد هستند و در شهرهای تاریخی از جمله یزد، کاشان و تهران دیده می‌شود. ساخت و ساز خانه‌ها در مسیر قنات‌ها باعث شده تا چاه‌های جذبی به داخل این قنات‌ها ریخته شود و کیفیت آن‌ها را دچار مشکل کنند.

بیشتر قنات‌های ایران در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی،‌ یزد، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی و سمنان هستند و حتی در استان پربارانی چون گیلان‌ هم قنات وجود دارد.

از مشهورترین قنوات قدیمی استان خراسان می‌توان دو قنات در ناحیه گناباد را ذکر کرد‌، یکی قنات بیدخت و دیگری صالح آباد که در حال حاضر نیز دایرند. عمق مادرچاه قنات بیدخت در حدود 350 متر و میزان بده آن در حدود 150 لیتر در ثانیه است که می‌تواند در حدود 150 هکتار زمین را مشروب کند.

پر آب‌ترین قنات استان کرمان، قنات «پای‌کم» واقع در حومه شهرستان بم است که مقدار متوسط بده آن 312 لیتر در ثانیه است. آب این قنات برای آبیاری قسمتی از زمین‌های کشاورزی شهرستان بم به مصرف می‌رسد. طول این قنات 4600 متر است که 4000 متر آن تره کار و 600 متر آن خشکه کار است‌. عمق مادرچاه این قنات 47 متر است.

در بم و نرماشیر، قدمت قنات رشیدی در بروات و فضل آباد را به فرزند خواجه رشید الدین فضل الله و قنات سبحان آباد و قنات گردون را به دوره قبل از مغول نسبت می‌دهند. قدمت قنات جوپار کرمان را با قدمت عصر پرستش آناهیتا(ملکه باران) برابر می‌دانند.

قنات مهدی‌آباد رستاق و قنات مهدی‌آباد حومه جزء مهمترین‌های قنات‌ها در یزد هستند که فاصله مادرچاهشان تا مظهر50 کیلومتر است. طول قنات دولت آباد یزد 50 کیلومتر و میزان بده آن40 لیتر در ثانیه است‌. البته قسمتی از طول این قنات مجرای آب است. یکی دیگر از طویلترین قنوات یزد قنات جلال آباد است که 48 کیلومتر طول دارد و طناب خور (عمق) مادرچاه آن 80 کلاف (متر) است. قنات حسن آباد مهریز با متوسط بده سالانه 150 لیتر در ثانیه، حداکثر بده را در استان یزد داراست. ازبین قنوات قدیمی یزد می توان قنات یعقوبی را نام برد که عمر آن در حدود 900 سالاست .

در استان آذربایجان شرقی قنات‌های بی‌شماری وجود دارد که برخی از آن‌ها به لحاظ طول و عمق مادرچاه‌ از اهمیت زیادی برخوردارند. تبریز، مراغه، مرند، میانه، اهر و سراب از جمله شهرهایی هستند که در آن‌ها قنات‌های مهم و زنده‌ای وجود دارد که هنوز هم مورد استفاده کشاورزان است.

در استان اصفهان قنات‌های معروفی چون یکی قنات ارونه اردستان و قنات دوطبقه مون اردستان دیده می‌شود که نهایت هوشمندی و دقت استادکاران مقنی و آب شناسان آن زمان است.

در سمنان قنات شاهرود از لحاظ مقدار آب حایز اهمیت است. مقدار بده آن 250 لیتر در ثانیه و عمق مادرچاه آن 60 متر است. قنات مذکور تنها منبع آب شهر شاهرود است.

همچنین در تهران دست کم ٣٠٠ رشته قنات شناخته‌شده خفته‌اند که طول بعضی از آنها به ۱۸هزار متر می‌رسد. همچنین نقشه دیجیتال قنات‌های تهران با استفاده از سیستم GIS تهیه شده است.

در استان خراسان ٧٢٣٠ رشته قنات با آبدهی یک میلیارد و ۸۵۰ میلیون سانتیمتر مکعب در ثانیه وجود دارد یعنی ٩ برابر ذخیره‌ سد کرج و ١٤٠ برابر ذخیره‌ سد طرق. این استان بیشترین آمار قنات‌های ایران را در اختیار دارد.

هرچند امروز قنات‌ها مورد توجه قرار گرفته‌اند اما هنوز مجوز‌های ساخت و ساز بدون توجه به محل عبور قنات‌ها داده می‌شود. برای مثال مجوز احداث کارگاه‌های آجرپزی در کویر نوش‌آباد خطری جدی برای سرشاخه قنات‌های مهمی از جمله قنات فخرآباد است. اما هنوز به لطماتی که به این قنات زده می‌شود توجهی نشده است،مانند این قبیل اتفاقات هنوز هم در کشور رخ می‌دهد. خشک شدن قنات‌ها و سرشاخه‌های آن‌ها باعث می‌شود که کشاورزان به احداث چاه‌های عمیق روی آورند که در نهایت منجر به تخلیه بی‌رویه سفره‌های زیرزمین آب می‌شود که طی هزاران سال پر شده‌اند.