سفرهای نیویورک از رجایی تا روحانی

«گفت و گوی تمدن ها» و «جهان عاری از خشونت» دو پیشنهاد رؤسای جمهوری ایران در سازمان ملل با اقبال جهانی روبرو شد. 

 

در این گزارش که در شماره روز چهارشنبه یکم مهر 1394 خورشیدی منتشر شده، آمده است: حسن روحانی، رئیس جمهوری امروز عازم نیویورک می شود تا در هفتادمین مجمع عمومی سازمان ملل حضور یابد. روحانی که در دو حضور گذشته خود پیشنهاد «جهان عاری از خشونت و افراطی گری» را پیش روی سران کشورهای عضو سازمان ملل متحد قرار داد، امسال در حالی راهی نیویورک می شود که در فرصت دو ساله دولت خود توانسته است پرونده هسته ای ایران را به سرمنزل پایان برساند. 

توافقی که سبب خواهد شد سخن روحانی از تریبون سازمان ملل به عنوان بازگو کننده دیدگاه های اساسی جمهوری اسلامی ایران با دقت و اهمیت بیشتری شنیده شود و دیدارها و رایزنی های هیأت ایرانی با نمایندگان و مقامات دیگر کشورها رونق بیش از پیش یابد. حضور عالی ترین مقامات اجرایی ایران در سازمان ملل فراز و فرودهای مختلفی داشته است و پیش بینی می توان کرد که روحانی این بار یکی از مؤثرترین حاضران مجمع عمومی سازمان ملل باشد. 

عالی ترین مقام های اجرایی جمهوری اسلامی ایران تاکنون 14 بار در سازمان ملل متحد حضور یافته اند. نخستین بار شهید محمدعلی رجایی در مهرماه سال 59 از جایگاه نخست وزیری با همراهی یک وزیر، یک حقوقدان و چهار خبرنگار و فیلمبردار به نیویورک رفت. حضوری مختصر که تحت تأثیر آغاز جنگ تحمیلی قرار داشت و دیدار رجایی با «کورت والدهایم» دبیرکل وقت سازمان ملل و نیز حضور او را در نشست شورای امنیت به فرصتی برای اعتراض علیه تجاوز رژیم بعث عراق به ایران تبدیل کرد. 

سال های جنگ، در هنگامه ای که از پشت خاکریزها تسلیحات بیشتر کشورهای توسعه یافته به سمت مردم ایران نشانه گرفته می شد و کاشانه را بر سرشان آوار می کرد، موازنه حاکم بر مراوده ایران انقلابی و جامعه بین الملل ناموزون تر از آن به نظر می آمد که نخست وزیر یا رئیس جمهوری ایران به سخن گفتن از پشت تریبون سازمان ملل تمایلی داشته باشند. 

با این حال تسری یافتن جنگ تا بمباران نفتکش های ایرانی در سال 66 و جولان ناوگان جنگی امریکا در خلیج فارس سبب شد آیت الله خامنه ای در قامت رئیس جمهوری وقت ایران به همراه هیأتی سه نفره در چهل و دومین مجمع عمومی سازمان ملل حضور یابد و در نطقی 90 دقیقه ای با تمرکز بر لزوم اتحاد دولت های جهان سوم و مقابله آنها با نظام سلطه از عملکرد سازمان ملل و شورای امنیت در حمایت از تجاوز عراق به خاک ایران انتقاد کند و برچیده شدن دو تبعیض ناروا در سازمان ملل یعنی حق وتو و عضویت دائم در شورای امنیت را خواستارشود. 

پس از آن یک بار دیگر و برای یک دوره یازده ساله حضور ایران در مجمع عمومی سازمان ملل به سطح شرکت کردن سفیر و نماینده دائم ایران در این نهاد بین المللی تقلیل یافت. 

آیت الله هاشمی رفسنجانی که در هشت سال نخست پس از پایان جنگ تحمیلی ریاست جمهوری ایران و ریاست مستقیم قوه اجرایی کشور را بر عهده داشت با وجود تأکید بر سیاست خارجی همکاری جویانه و تنش زدایانه در جهت سازندگی و توسعه اقتصادی، هیچ گاه در مجمع عمومی سازمان ملل حضور نیافت. 

یک سال از هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری و یازده سال از آخرین حضور مقام عالی دولت ایران در سازمان ملل گذشته بود که این طلسم با سفر رئیس دولت اصلاحات به نیویورک شکست؛ سفری که در تاب و تب سبوعیت طالبان ها و ترکتازی شان در افغانستان انجام شد و اتمسفر حاکم بر آن بی شباهت به فضای تحت این سال های خاورمیانه مبتلا به داعش نبود. 

این بود که رئیس جمهوری وقت ایران که اعلام کرده بود می خواهد «پیام رسان صلح برای ملت های جهان»باشد با طرح «گفت و گوی تمدن ها» در پس تریبون سخنرانی مجمع عمومی سازمان ملل ایستاد و در حالی که حذف حق تبعیض آمیز وتو، به رسمیت شناختن حق حاکمیت فلسطینیان بر سرزمین شان و همراهی همه کشورها در مبارزه با تروریسم را خواهان شد، اعلام کرد که سیاست خارجی دولتش بر اعتمادزایی و تشنج زدایی ابتنا دارد. 

حاصل آن بود که پیشنهاد او مبنی بر نامگذاری سال 2001 از سوی سازمان ملل به نام سال گفت و گوی تمدن ها با اکثریت آرا در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید و پس از آن بسیاری از کشورهای اروپایی با بازگرداندن سفرای شان به تهران زمینه ارتباط بیشتر خود با جمهوری اسلامی ایران را فراهم کردند. کشوری که در سال های پس از انقلاب تاریخ سازش حضور کمرنگی در نهادهای بین المللی داشت حال خود به واضع یک شیوه نوین در روابط بین الملل تبدیل شده بود. 

وی یک بار دیگر در نخستین سال از دومین دوره بر عهده گرفتن مسئولیت قوه اجرایی در نشست سازمان ملل حضور یافت، نشستی که متأثر از حادثه تروریستی 11 سپتامبر در ماه آبان و با تأخیر برگزار شد و لاجرم اعلام تأسف از حادثه 11 سپتامبر، دعوت جهانیان به گفت و گو و دفاع دوباره از ایده گفت و گوی تمدن ها در زمره محورهای مهم آن بود. 

**8 حضور؛ هاله نور، صندلی های خالی و باقی قضایا 

محمود احمدی نژاد، رئیس جمهوری پیشین ایران نخستین رئیس دولتی بود که حضور در مجمع عمومی سازمان ملل را به برنامه معمول و هر ساله عالی ترین مقام اجرایی کشور تبدیل کرد و در دو دوره ریاست جمهوری خود 8 بار به نیویورک سفر کرد، 8 سفر که حاشیه هایش از متن پیشی می گرفت. او که سخنرانی هایش را همواره با قرائت دعای فرج آغاز می کرد، پس از نخستین سفر و در دیدار با یکی از مراجع قم از حس کردن هاله نور و قرار گرفتن در یک حصن هنگام سخنرانی اش در سازمان ملل یاد کرد، «هاله نور»ی که در سال های بعد و تاکنون به استعاره ای برای نقد مواضع گاه غلو آمیز رئیس دولت پیشین تبدیل شده است. اما فارغ از این ماجرا تأکید بر حق ایران در استفاده از انرژی صلح آمیز هسته ای در کنار طرح مباحث جنجال برانگیزی همچون نفی هولوکاست از جمله موضوعاتی بود که در سخنرانی احمدی نژاد تکرار می شد و البته ناگفته پیدا بود که موضعگیری علیه هولوکاست در کنار دکترین مدیریت جهانی احمدی نژاد از جمله مسائلی بود که بر واکنش منفی کشورهای غربی و پیچیدگی پرونده هسته ای ایران می افزود. 

حواشی سخنرانی احمدی نژاد در دانشگاه کلمبیا در سال 86، اعتراض و مخالفت سناتورهای امریکا با بازدید رئیس دولت ایران از محل حادثه تروریستی 11 سپتامبر در سال 87 و در شرایطی که او دولت امریکا را مسبب این حادثه دانسته بود و نیز ترک سالن سخنرانی از سوی مقامات کشورهای مختلف از جمله حواشی این سفر ها بود. اجتناب از حضور در سخنرانی احمدی نژاد که به نوعی موضعگیری کشورها نسبت به ایده های او و مسائل داخلی ایران بود تا به آنجا رسید که در پنجمین سخنرانی او 145 کشور از مجموع 193 عضو سازمان ملل سالن سخنرانی را ترک کردند. 

رئیس دولت پیشین ایران پیشنهادهایی همچون اعلام سال 2011 به عنوان «سال خلع سلاح اتمی و انرژی هسته ای برای همه و سلاح هسته ای برای هیچ کس» و نیز تشکیل کمیته حقیقت یاب برای بررسی حادثه 11 سپتامبر نیز مطرح کرد که در فضای متشنج رابطه دولت ایران با جامعه جهانی در همان حدود سخنرانی باقی ماند و به رأی گذاشته نشد. 

سفرهای احمدی نژاد در دو سال پایانی اما بیش از آنکه در خارج از ایران حاشیه بسازد در داخل کشور حاشیه ساز شد. هیأت همراه رئیس جمهوری که در فهرست بلندبالای آن نام تعداد قابل توجهی از بستگان رئیس جمهوری و معاونان و مشاوران او قرار داشت و افشای آن و طرح سؤال از سوی نمایندگان مانع آن نشد که او در آخرین سفرش به سازمان ملل از به همراه بردن 140 نفر و هزینه یک میلیارد و 225 میلیون تومانی اقامت در یکی از هتل های منهتن خودداری کند. اقدامی که در شرایط بحرانی کشور تحریم شده و گریبانگیر با مشکلات ارزی اعتراض های متعددی به همراه داشت. 

**حضور روحانی، بازسازی یک تصویر 

پنجمین مقام عالی اجرایی ایران به عنوان رئیس یازدهمین دولت جمهوری اسلامی در دو سال گذشته در مجمع عمومی سازمان ملل شرکت جست، حضوری که متأثر از فضای مثبت داخلی ایجاد شده در انتخابات ریاست جمهوری 24 خرداد 92 و نیز رویکرد اعتدالگرای رئیس جمهوری منتخب آن با استقبال کشورهای عضو سازمان ملل نیز مواجه شد. 

روحانی هم همچون مقامات پیشین مواضع اصولی جمهوری اسلامی ایران را نسبت به موضوعات مختلف از جمله موضوعات مرتبط با سوریه، فلسطین، رژیم اسرائیل و پرونده هسته ای مطرح کرد اما زاویه ورود او به بحث که مؤید سیاست خارجی مبتنی بر رویکرد تنش زدایی و تعامل بود سبب شد بجز اسرائیل مقامات یا نمایندگان همه کشورهای عضو پای شنیدن سخنرانی او نشستند بلکه پس از کلام پایانی او به تشویقی ممتد پرداختند و همچنین پیشنهاد رئیس جمهوری ایران را با عنوان طرح «جهان عاری از خشونت و افراطی گری» با اکثریت آرا به تصویب رساندند. 

حسن روحانی در نخستین حضور خود در سازمان ملل خطاب به کشورهای عضو اعلام کرد که «جمهوری اسلامی ایران ضمن پافشاری بر اعمال حقوق خود و ضرورت احترام و همکاری بین المللی در اعمال این حقوق، آماده گفت و گوهای بدون تأخیر برای اعتمادسازی متقابل و رفع دوسویه ابهامات از طریق شفافیت کامل است» و این موضع نقطه عزیمت او برای ترمیم تصویر رابطه ایران با جامعه جهانی بود و با استقبال سران کشورهای مختلف از دیدار و گفت و گو با رئیس جمهوری ایران پاسخ گرفت. 

روحانی در نخستین سفر خود با مقامات 13 کشور و نیز مسئولان بلند پایه پنج نهاد بین المللی دیدار و گفت و گو کرد. دیدار با «فرانسوا اولاند» رئیس جمهوری فرانسه به عنوان نخستین دیدار دو مقام عالی رتبه ایرانی و فرانسوی از سال 2005 به بعد یکی از مهمترین این دیدارها بود. 

**یک تماس و یک دیدار حاشیه ساز 

دو سفر حسن روحانی به مقر سازمان ملل در نیویورک دو حاشیه داشت که بازتاب گسترده در رسانه های جهان پیدا کرد. نخستین این اتفاق ها با تماس تلفنی کوتاه رؤسای جمهوری ایران و امریکا در آخرین ساعات حضور روحانی در نیویورک بود. 

این در حالی بود که پیش از سفر و در طول آن دوربین رسانه ها و گمانه زنی کارشناسان حتی دیداری کوتاه و غیر منتظره در حاشیه ضیافت دبیرکل سازمان ملل را انتظار می کشید. اما هیأت ایرانی از حضور در این ضیافت صرفنظر کرد و در نهایت باراک اوباما تنها موفق شد با هماهنگی وزیران خارجه ایران و امریکا برای مکالمه ای کوتاه و تاریخی اقدام کند. 

تأکید طرفین بر اراده سیاسی برای حل سریع مسأله هسته ای و نیز برخی مسائل منطقه ای در این گفت و گو مطرح شد و به سرعت آن را به خبر اول رسانه های بین المللی تبدیل کرد زیرا آنها برای ثبت و انتشار چنین خبری بیش از 35 سال انتظار کشیده بودند. 

اتفاق غافلگیر کننده دیگر در دومین سفر روحانی به نیویورک رخ داد. رئیس جمهوری ایران و نخست وزیر انگلیس به عنوان عالی ترین مقامات اجرایی دو کشور پس از 35 سال با یکدیگر دیدار و گفت و گو کردند. 

این دیدار در شرایطی که ایران و 1+5 پس از توافق مقدماتی ژنو در تلاش برای دستیابی به توافق هسته ای نهایی بودند، اهمیتی دو چندان داشت. روند مثبت مذاکرات به نحو چشمگیری بر حضور ایران در سازمان ملل و تعامل هیأت ایرانی با هیأت های حاضر از دیگر کشور ها تأثیر داشت. همان طور که رئیس جمهوری ایران از این فرصت برای گفت و گو با مقامات اغلب کشورهای طرف مذاکره هسته ای و تأثیر گذاری بر دیدگاه آنها نسبت به فعالیت صلح آمیز هسته ای ایران بهره گرفت.

*ایران