انتقاد زیرپوستی با ریش داعشی؟!

شرق: فیلم بالای ١٨ سال است. مردی با لباسی نارنجی زانو زده و سر بریده می‌شود و او که ایستاده با افتخار چاقو را با ریش خود پاک می‌کند. در فیلمی دیگر زنی را آتش می‌زنند و مرد با دستی به ریش بلندش ذکری را می‌گوید که زیرنویس می‌شود. این فیلمی از وحشی‌‌گری افراد گروهی تروریستی موسوم به داعش است که در کشورهای همسایه ما اتفاق افتاده و در رسانه‌ها منتشر می‌شود، اما چه می‌شود اگر در سطح شهر خودمان افرادی را با همان شکل و شمایل ببینیم؛ افرادی با ریش بلند و به‌هم‌ریخته و موی کوتاه‌شده که چهره‌ای خشن را از خود به نمایش می‌گذارند.  
 
البته در رسانه‌ها تصاویر این نوع ریش بلند مرتب‌نشده را در ظاهر افرادی معروف، نظیر بازیگران هالیوودی و بازیکنان فوتبال و مدل‌های برندهای معتبر جهانی دیده‌ایم. اتفاقا به مدل‌ها و فوتبالیست‌ها و والیبالیست‌های خودمان هم سرایت کرده است. از آنجایی که جامعه ما از مد و برندهای اروپایی عقب نیست و یک‌شبه می‌توان این مدل‌ها را در خیابان‌های تهران دید، بسیاری از جوانان این مدل از مو و ریش را فارغ از شباهت و معنا و مفهومی که به همراه خود دارد، انتخاب کرده‌اند.  
 
انتخاب مدل مو یا ریش مسئله‌ای کاملا شخصی است و سؤال از آن هم اصولا کار معمولی نیست، اما وقتی یک مد با خود عنوان و معنایی را همراه می‌کند، دیگر تنها به شخص مربوط نیست. با تعدادی از آنها صحبت می‌کنم. محل کارش انقلاب است، اما حوالی منیریه زندگی می‌کند. سؤال صریح است و جواب با یک واکنش و سکوت همراه می‌شود. یک نیشخند می‌زند و می‌گوید: «ریشه دیگه، گذاشتم بلند بشه. کاری به اسمش ندارم، داعشی یا هرچی... چند نفر گفتن که بهت میاد، منم گذاشتم بمونه. جذبه داره!»
 
یک آرایشگاه در شرق تهران؛ فضا مردانه است و نمی‌توان زیاد داخل ماند. آرایشگر می‌گوید: «من به این مسائل عادت دارم. هر روز یک چیزی مد می‌شود و من هم نظر مشتری را تأمین می‌کنم» و می‌گوید: «هزینه مرتب‌کردن و روغن‌زدن به ریش فرق دارد». یکی از جوان‌ها می‌گوید: «نمی‌دانسته این مدل ریش در جامعه ما به ریش «داعشی» معروف شده» و اضافه می‌کند: «اگر اشکالی دارد چرا فلان بازیکن والیبال گذاشته، چرا فلان بازیکن فوتبال گذاشته... اصلا پروفایل هنرمندا رو دیدید؟ الان همه مدل‌های اروپایی ریش دارند!»
 
از یکی‌شان می‌پرسم برایش مهم نیست به ‌خاطر این ظاهر، او را به نام افرادی جنایتکار و وحشی می‌خوانند و می‌بینند؟ و می‌گوید: «این نظر شماست! همه این مدل ریش رو داعشی نمی‌دونن. بعد هم من خودم می‌دانم که جنایتکار نیستم. جامعه ما اون‌قدر مشکل داره که این چیزها توش گم شده، چرا مشکلات جوون‌ها رو حل نمی‌کنند و بعد دنبال این چیزها می‌گردن؟ جوون‌های بی‌کار دنبال هر چیزی ممکنه برن! من خودم کارشناسی ارشد دارم و بی‌کارم».
 
جوان دیگری علاوه بر خود از دوستانش که برای جلب نظر، ریش با مدل داعشی گذاشته‌اند، می‌گوید؛ ریش، اونم بلندش با این هیبت، مردونگی رو بیشتر نشون می‌ده و تازه آدم رو مثبت نشون میده. او ساکن ستارخان است و از آرایشگاه‌هایی می‌گوید که پول‌های درخور ‌توجهی برای فلان روغن ریش می‌گیرند.  
 
اما یکی از جوان‌ها هم که خالکوبی روی گردن خود دارد می‌گوید: من با بروبچ جنوب تهران زیاد سروکله می‌زنم و بهتون می‌گم که اگر کسی از این مدل ریش‌ها گذاشته واسه ترسوندن مردمه، می‌دونن که این ریش چه چیزهایی رو برای مردم یادآوری می‌کنه و واسه همین این کار رو می‌کنند تا خشن‌تر به نظر بیان، وگرنه بچه‌های جنوب تهران از اون مدل پسرای سوسول شمال تهران نیستن که موهای پاهاشون رو بزنن و شلوار پاچه کوتاه پاشون کنن! امروز ریش می‌گذارن و فردا هم ممکنه کار دیگه‌ای کنن، مهم اینه که چطوری جواب می‌گیرن!  
 
فارغ از حرف‌های این جوانان، نظرات کارشناسان درباره این رفتار پسران جوان متفاوت است، اما بیشتر آنها نوعی اعتراض به شرایط اجتماعی را عنوان می‌کنند و اینکه تعداد کمی از آنها به دنبال مد و تبعیت از دیگران، این مدل از ریش را انتخاب کرده‌اند. مصطفی اقلیما، جامعه‌شناس، تأکید دارد نباید به این رفتار جوانان خرده گرفت؛ چرا‌که این رفتار هم همانند بسیاری از رفتارهای اجتماعی و مدگرایی آنان در دوره‌ای از زمان وجود دارد و خیلی زود تغییر می‌کند. او معتقد است کمبودهای جوانان در جامعه بسیار زیاد و متنوع است و آنها برای جبران بسیاری از آنها ترجیح می‌دهند این رفتارها را داشته باشند تا انتقادشان را نشان دهند. او در‌عین‌حال می‌گوید: ممکن است بسیاری از جوانان در مناطق جنوبی تهران یا حتی از میان اراذل و اوباش با گذاشتن این نوع ریش قصد همسان‌سازی خود با گروه‌هایی در جامعه را داشته باشند یا ‌بخواهند نوعی ترس و رعب را در مخاطب خود ایجاد کنند. اقلیما می‌گوید این مدل ریش همراه با رفتارهای خشن بیشتر در محله‌های پرآسیب جنوب تهران دیده می‌شود و دلایل و مدل رفتار جوانان مرفه جامعه که از این مدل ریش استفاده می‌کنند، کاملا متفاوت است. این مدل ریش برای جوانان مرفه نوعی آرایش صورت مثل ابرو‌برداشتن است و به دنبال جذب مخاطب هستند.  
 
این جامعه‌شناس تأکید دارد در دوره‌ای از دهه‌های قبل، گذاشتن ریش در جامعه تعبیری را به همراه داشت و هر فردی که ریش داشت هم با آن مفاهیم شناخته می‌شد، اما در‌حال‌حاضر این روند تغییر کرده و دیگر نمی‌توان گفت این نوع رفتارهای ظاهری بنا بر یک دلیل مشخص انجام می‌شوند. بیشترین دلیل در این مورد فرار جوانان از فشارهای اجتماعی نظیر بی‌کاری و بی‌پولی است که این‌بار خود را به این نحو نشان داده است. اصغر مهاجری، استاد دانشگاه و جامعه‌شناس، عوامل مختلفی را در هم‌زمانی این مدل از ریش برای جوانان مؤثر می‌داند و می‌گوید: گروهی خاص از جوانان در اقشار مختلف آگاهانه یا ناآگاهانه سراغ این مدل می‌روند و حتی ممکن است از دلیل و ریشه این مدل آگاهی نداشته باشند. معمولا جوانان با یک دیدگاه و فضایی آشنا شده و وارد جریانی می‌شوند که به آنها نزدیک‌تر است، این مسئله با عطش درونی آنها برای مورد توجه قرارگرفتن همراه می‌شود و خود را این‌گونه بروز می‌دهد.  
 
وی با بیان اینکه جامعه ما با چرخش‌ها و تغییر رویکردهای عمیقی در سبک زندگی روبه‌رو است، می‌گوید: تغییرات اجتماعی از شهرهای بزرگ به شهرهای کوچک می‌رسد و ما زمانی با آنها مواجه می‌شویم که در شکلی ظاهری مثل همین ریش داعشی خود را نشان می‌دهد و باید سؤال کنیم که جوانان ما در واکنش به چه مسئله‌ای در جامعه این مدل ریش را انتخاب کرده‌اند.   
مهاجری تأکید دارد که این موضوعات باید مورد پژوهش و پیگیری تحلیلگران و حتی رسانه‌ها قرار گیرد و در ادامه می‌افزاید: بسیاری از سؤالات جوانان امروز بی‌پاسخ است و جواب‌هایی کلیشه‌ای که به آنها داده می‌شود، آنها را قانع نمی‌کند، بنابراین ترجیح می‌دهند خودشان بسیاری از مسائل را تجربه کنند. بسیاری از جوانان به‌دنبال دیده‌شدن خود هستند؛ همان‌طور که یک زن با آرایش غلیظ و متفاوت می‌خواهد خود را نشان دهد، این جوانان هم به‌دنبال نشان‌دادن خود هستند و دیگر برایشان اهمیت ندارد که آنها را با عنوان داعشی خطاب می‌کنند یا نه!  
 
وی به شباهت رفتاری عناصر داعش با خواسته جوانان ما اشاره کرد و گفت: داعش با تکنولوژی مخالف است، اما فیلم‌های جنایات خود را با جدیدترین روش‌ها روی اینترنت می‌گذارد تا دیده شود و در تصاویر خود هم علاوه بر خشونتی خاص از رنگ نارنجی غلیظ استفاده می‌کند. این تلاش برای دیده‌شدن و هیجان در ظاهر همان چیزهایی است که جوانان ما هم دنبال می‌کنند. این نقاط اشتراک در کنار تأییدی که از طریق جریان مدلینگ در اروپا به راه افتاده آنها را به سمت استفاده از این مدل برده است.  
 
این استاد دانشگاه تأکید دارد که قطعا جوانان این اقدام را با هدفی سیاسی و اعتقادی انجام نمی‌دهند و بسیاری از آنها حتی نام این مدل ریش را نمی‌دانند و فقط به‌دنبال تبعیت از یک مد هستند و می‌توان ریشه‌های آن را در رفتارها و خواسته‌های اجتماعی پیدا کرد. وی در پاسخ به این سؤال که آیا گرایش جوانان به این مدل ریش می‌تواند نگران‌کننده باشد؟ گفت: جای نگرانی ندارد، اما اهمیت بالایی دارد و باید به‌عنوان یک نشانه و هشدار اجتماعی آن را دنبال کنیم. قطعا این گرایش به‌دنبال یک مشکل ایجاد شده است، اگر رسیدگی نشود می‌تواند به یک آسیب منتهی شود. رسانه‌ها که معمولا زودتر از مسئولان با این مسائل آشنا می‌شوند نقش مؤثری در ریشه‌یابی دارند.  
 
یکی دیگر از جامعه‌شناسان هم می‌گوید هویت ایرانی جوانان از بین‌ رفته و متأسفانه جوانان می‌خواهند این‌گونه مردانگی خود را نشان دهند. حریرچی اضافه می‌کند: این افراد با اطلاع از سابقه این مدل از ریش به دنبال نوعی ابهت و ترس در مردم هستند و به هیچ عنوان نگران برخورد و واکنش مردم و خانواده خود نیستند و اتفاقا به نظر می‌رسد آنها دقیقا به دنبال همین برخوردها هستند. بسیاری از افرادی که این مدل ریش را انتخاب می‌کنند محرومیت‌های اجتماعی دارند و دچار معضل بیکاری هستند و با این جنبه منفی در ظاهر می‌خواهند نوعی دهن‌کجی داشته باشند.  
 
حریرچی گفت: جوانان را در این سال‌ها باور نکرده‌ایم و اگر یادمان نرفته باشد در دورانی جوان‌ستیزی هم وجود داشت و دارد.  
 
وی با بیان اینکه جذاب‌بودن و مورد توجه قرار گرفتن در هر جامعه‌ای یک ارزش است، گفت: وقتی بازیگران و بازیکنان مطرح فوتبال و والیبال و هنرپیشه‌ها چنین مدل ریشی دارند، چطور به یک جوان می‌خواهید بگویید این کار را نکند؟  
 
این جامعه‌شناس تأکید دارد که بهتر است برای شناخت بیشتر دلایل جوانان برای انجام چنین رفتارهایی با آنها حرف بزنیم و آگاهی آنها را بالا ببریم؛ چرا که در حال حاضر کانال‌هایی که جوانان به آنها اعتماد دارند و از آنها کسب اطلاع می‌کنند معمولا ایرادات دارد و به‌همین‌دلیل دچار آسیب می‌شوند.