۸سال تخریب محیط زیست، ۱۰سال سیل‌های پی‌درپی/ تغییر اقلیم در ایران چه بلایی‌ سرمان می‌آورد؟

 ۲۸تیر ۹۴، نقطه آغاز بلایای طبیعی امسال شد. روزی که سیل و طوفان، پیش بینی شده و پیش بینی نشده به سمت شهرهای مختلف هجوم بردند. خانه ها را از سد راه برداشتند و انسان ها را با خود بردند. بعد از ماه ها کشمکش بر سر علت و معلول حادثه، و جستن ردپایی از مقصر، انگشت اتهام به سمت تخریبگران محیط زیست،زمینخواران و کوهخواران برگشت. پیش بینی ها نیز از وقوع سیل در آینده های نزدیک خبر می دادند.

در مواردی حتی اعلام شده در ۱۰سال آینده باید شاهد سیلاب های بیشتری باشیم. حالا سازمان هواشناسی در جدیدترین پیش بینی خود در اطلاعیه روز جمعه این سازمان آورده است: به سبب تقویت جریان های خنک شمالی و تداوم فعالیت سامانه بارشی و تشدید بارش در مناطقی از سواحل دریای خزر و شمال شرق کشور، آب گرفتگی معابر عمومی، سیلابی شدن مسیل ها و طغیان رودخانه ها و اختلال در تردد جاده های کوهستانی وجود دارد.

صبح امروز نیز رئیس سازمان امداد و نجات جمعیت هلال‌احمر با اعلام گزارش عملیات سیل و آب‌گرفتگی ، اعلام کرد: چهار استان گیلان، اردبیل، گلستان و کرمان تحت تاثیر سیل و آب‌گرفتگی قرار گرفتند. تیم های امدادی هلال احمر استان گیلان نیز در حالت آماده باش قرار گرفتند. سیل و بلایای طبیعی قابل پیش بینی هستند اگر علت آنها کشف شود. علت های مختلفی بر وقوع این بلایا به خصوص سیل تاثیر می گذارد که تغییر اقلیم یکی از مهم ترین این علت هاست.

تغییر اقلیم بر اثر به هم خوردن توازن انرژی ورودی و خروجی از جو زمین در اثر افزایش انتشار گازهای گلخانه ای و اثرات آن اتفاق می افتد. پیامدهای طبیعی این تغییرات خود را به صورت افزایش متوسط دمای زمین، کاهش بارش در مناطق خشک، افزایش سطح آب های آزاد در اثر انبساط حرارتی آب اقیانوس ها و ذوب شدن یخ های قطبی نشان می دهد. این تغییرات وقتی بیشتر به چشم آمد که ۸سال تمام بسترها برای فعالیت قدرتمند سیل و طوفان مهیا شده است.

سیل بلا نیست بلکه نتیجه تخریب محیط زیست و واکنش به دستکاری های انسانی است. همانطور که ترابی مجری طرح های محیط زیستی در زمینه آب و محیط زیست می گوید: نمی توان گفت که سیل تخریبی بر محیط زیست داشته است چون این خود فعالیت طبیعی محیط زیست است، عکس العمل محیط زیست به دستکاری های بشر است برعکس تصوری اشتباهی که داشته اند سیل یک بلا است اینطور نیست بلکه یک فعالیت دینامیک محیط زیست است مانند خشکسالی که باید باشد.»سیل نتیجه تغییر کاربری اراضی طبیعی، تخریب جنگل ها و پوشش گیاهی بومی است. به گونه ای که کاهش پوشش گیاهی و تغییر کاربری اراضی باعث می شود که رواناب ناشی از بارش بعضا در برخی نقاط تا بیش از ۳۰برابر افزایش یابد.

قدم اول، فرسایش خاک

طی سال های 1392-1383 اراضی کشور و منابع خاک تحت تاثیر دو عامل بسیار مهم فرسایش و آلودگی همچنان دچار آسیب های شدید شده اند. که باعث بروز پدیده هایی ناگوار از جمله سیلاب های سهمگین، شور شدن و غیر قابل کشت شدن اراضی، آلودگی محصولات غذایی به سموم و فرسایش است. فرسایش خاک در ایران از روند افزایشی برخوردار بوده است. بر اساس تخمین های پژوهشگران سالانه میزان هدررفت خاک ۴.۳ میلیارد تن از سطح اراضی کشور است. در حالی که متوسط ۷۰۰سال زمان لازم است تا یک سانتی متر خاک زراعی و یا خاکی که توانایی پرورش گیاهان را داشته باشد به وجود آید.

تخریب و از بین بردن پوشش گیاهی

پوشش گیاهی سطح خاک به هر صورتی که باشد سبب افزایش قدرت نفوذپذیری خاک و کاهش جریان روانآب سطحی می شود. پوشش گیاهی علاوه بر اینکه از برخورد مستقیم قطرات باران به سطح خاک و جدا شدن ذرات خاک سطحی کمک می کند سبب کاهش سرعت جریان آب روی سطح خاک و در نتیجه افزایش زمان لازم برای نفوذ آب به درون خاک می شود.

از مهم ترین منابع پوشش گیاهی که نقش اصلی را در حفاظت خاک دارند پوشش گیاهی جنگلی است. در ۱۰ سال ۱۳۹۲-۱۳۸۳ بهره برداری بی رویه از جنگل و جنگل تراشی به منظور تصاحب اراضی و تبدیل آن به اراضی کشاورزی و ویلاسازی، احداث جاده و راه های دسترسی و ... اتفاق افتاده است. به طوری که مساحت جنگل های طبیعی از ۱۴.۲ میلیون هکتار در سال ۱۳۸۳ به ۱۳.۳ میلیون هکتار در سال ۱۳۹۲رسیده است. کاهش ۶تا ۷درصدی پهنه های جنگلی کشور طی سال های۹۲-۸۳ سبب شده سهم هر ایرانی از اراضی جنگلی،۰.۱۷هکتار باشد که با مقایسه این رقم با توجه به سرانه جهانی جنگل که ۰.۶۲هکتار است نشانگر فقر و کمبود شدید ایران در این زمینه است. از دیگر منابع مهم پوشش گیاهی مراتع هستند و از بین بردن آنها منجر به فرسایش خاک می شود.

چرای مفرط دام، ۲برابر بیش از ظرفیت مراتع

ورود دام به مراتع در سال ۱۳۹۲ بیش از دو برابر ظرفیت مراتع بوده که به معنای عدم توازن دام و مرتع است. تعداد واحد دامی در مراتع و جنگل ها از سال ۱۳۸۳تا ۱۳۹۲ از ۸۶میلیون به ۱۱۰میلیون واحد دامی افزایش یافته که تقریبا از رشد ۲۷درصدی برخوردار بوده است. هرچه تعداد دام ها در این اراضی بیشتر باشد باید قید مراتع و جنگل های بیشتر در سال های بعد را هم زد.

روند صعودی ساخت و ساز، ۹۶درصد افزایش

از دیگر موارد تاثیرگذار بر جاری شدن و شدت یافتن سیل، تبدیل و تغییر آبخیزها به مزارع و همچنین تجاوز به حریم رودخانه هاست. از عمده ترین تهدیدات تالاب ها می توان به تغییر اقلیم، تغییر کاربری اراضی تالابی برای امور کشاورزی اشاره کرد. ساخت و ساز و تبدیل اراضی به مراکز مسکونی با سطوح نفوذناپذیر یا با حداقل نفوذپذیری سبب افزایش فرسایش خاک می شود. روند رشد صدور پروانه های ساخت و ساز و مساحت زمین اختصاص یافته طی ۱۰ سال نشان می دهد روند صعودی داشته است.

طی ۳سال ۱۳۸۳تا ۸۶ تعداد پروانه های صادر شده و مساحت زمین اختصاص یافته به ساخت ساختمان به ترتیب۸۵و ۹۶درصد افزایش یافت. سالانه حدود ۱۰تا ۳۰هزار هکتار از زمین های حاصلخیز کشور دستخوش تغییر کاربری و تخریب قرار می گیرند. نکته قابل توجه این است که در سال های اخیر زمین خواری شکل سنتی خود را از دست داده و در مواردی به کوه خواری، دریا خواری، ساخت روستاهای جعلی و جنگل خواری تبدیل شده.

رشد تولید پسماند شهری

حجم روزافزون زباله و ضایعات را می توان از دیگر علل شدت سیل بیان کرد که ایران در زمینه نیز رشد صعودی را تجربه کرده است. ایران با تولید حدود ۷۰۰گرم سرانه تولید روزانه زباله در ردیف کشورهای اول جهان است. میزان تولید روزانه زباله در جهان برای هر نفر حدود ۳۰۰تا ۴۰۰گرم برآورد می شود و این یعنی میانگین تولید زباله در ایران دو برابر نرخ جهانی است. میزان تولید پسماندهای شهری از حدود ۴۵هزار تن در روز در سال ۱۳۸۳ به ۵۴هزار تن در روز در سال ۱۳۹۲افزایش یافته که از رشد ۲۰درصدی برخوردار بوده است. الگوی نامناسب تولید پسماندها، تفکیک غیر بهداشتی زباله، مخلوط بودن زباله های خطرناک مانند زباله های بیمارستانی و آزمایشگاهی با پسماند شهری و درنهایت دفع غیر بهداشتی و غیر اصولی پسماندها د رمحل های دفن که با اصول فنی، مهندسی و زیست محیطی طراحی و اجرا نشده سبب آلودگی خاک به ترکیبات آلی پایدار، ترکیبات خطرناک و فلزات سنگین شده است.

در سال‌هاي اخير سيلاب‌هاي به‌وقوع پيوسته در سطح كشور هم از لحاظ تعداد و هم از لحاظ شدت خسارات افزايش يافته است. همچنين با توسعه مناطق شهري و تجاوز آن‌ها به حريم رودخانه‌ها و آبراهه‌ها، سيلاب‌هاي شهري نيز افزايش يافته است. سيلاب‌ استان‌هاي گلستان، مازندران، گيلان، خوزستان، سيستان و بلوچستان و قم نمونه‌هاي بارزي از خسارات سيلاب در ايران است.

طی سال های ۱۳۸۳-۱۳۹۲ تعداد ۸۰۱۲ مورد حادثه سیل با تلفات ۹۲۶نفر و ۱۰۶۹۵ نفر مصدوم و ۱۰۳۴۶۶باب منزل مسکونی آسیب دیده است.