ایران و ترکیه؛ کنش‌های منطقه‌ای

محدودیت ظرفیت سیاسی موجب کنش‌های نابخردانه دیپلماتیک می‌شود. این رفتار سیاسی در خیلی موارد به موضعگیری صرف نمی‌انجامد، بلکه گاهی باید براساس باورهای نادرست در رویداد‌های حساس جهانی و به‌ویژه منطقه‌ای مشارکت فعالانه داشت. حمایت مستقیم و غیرمستقیم ترکیه از داعش در چنین مجموعه رفتار سیاسی جای می‌گیرد. حال باید دید چه عواملی در شکل‌گیری ظرفیت سیاسی موثرند.

در میان این عوامل در نگاه نخست هویت تاریخی به چشم می‌آید. ترکیه از پیشینه سیاسی مستحکمی برخوردار نیست. ترکیه نه وارث بلکه باقیمانده امپراتوری عثمانی است. برخلاف نظر ملی‌گرایان افراطی این کشور؛ ترکیه سرزمین مادری آنها نیست. اجداد عثمانی‌ها در قرن یازدهم میلادی از شرق دریای مازندران و ماوراءالنهر به آسیای صغیر و آناتولی کوچ کردند. آنها پیروی از حکومت‌ ترکان سلجوقی و دادن خراج را برنتابیدند و از سرزمين‌های دور شرقی به مرز‌های اروپا کوچیدند. مهاجران آناتولی امپراتوری عثمانی را تا قلب اروپا، کرانه‌های شمالی آفریقا، شبه جزیره عربستان و بین‌النهرین گسترش دادند. اما پایان جنگ اول جهانی موسم فروپاشی امپراتوری عثمانی بود. عثمانی‌ها در جریان جنگ اول جهانی نیز رفتار سیاسی و عملکردی در جهت منافع جبهه‌ای داشتند که امیال تجاوزکارانه بیشتری داشت.   ترکیه امروز کلاف در هم پیچیده‌ای از تمایلات ملی‌گرایانه افراطی و مدرنیزاسیون است. ملی‌گرایان افراطی ترکیه نگاه ویژه‌ای به سوریه دارند.

در دوران عثمانی استان بزرگ سوریه شامل سوریه و لبنان کنونی بود. در ترکیه کنونی گرایشات تند ملی‌گرایی در بستر محدود ظرفیت سیاسی جاری است. در چنین شرایطی همکاری با داعش شکل می‌گیرد. تا چندی پیش این همکاری در پس استراتژی غرب مبنی بر حمایت از تروریست‌های مخالف دولت سوریه پنهان بود. اما امروز این تروریست‌ها امنیت تمامی اروپا را تهدید می‌کنند. در چنین شرایطی کنش‌های غلط سیاسی ترکیه درواقع رویارویی با دولت‌های اروپایی درگیر مبارزه با داعش است. ترکیه به‌عنوان یک «امکان» به عضویت ناتو درآمده است. ناتو هرگز منافع جمعی کشورهای عضو را در گرداب رفتار سیاسی ناشی از احساسات ملی‌گرایان افراطی ترکیه به خطر نخواهد افکند. در مرز‌های شرقی ترکیه سرزمینی است که کنش‌های سیاسی و رفتار دیپلماتیک آن از ظرفیت سیاسی گسترده و ژرف و پیشینه تاریخی بلند آن سرچشمه می‌گیرد. امروز جامعه جهانی به نقطه آغازین مواضع منطقه‌ای ایران رسیده است. دیپلماسی جهانی امروز به ایران نه به‌عنوان «امکان» بلکه به‌صورت «فرصت» می‌نگرد. بین امکان و فرصت اقیانوسی فاصله است. چیزی به بلندای تاریخ چند‌هزار ساله ایران.

*محمود   اشرفی / شهروند