پس‌لرزه‌های یک اشتباه!

شوک خبری حمله به هواپیمای نظامی سوخوی۲۵ روسیه و سرنگونی آن توسط نیروی هوایی ترکیه همچنان در صدر اخبار بین‌المللی قرار دارد. اغلب رسانه‌ها با انتشار جمله پوتین رئیس جمهوری روسیه که گفت: «از پشت خنجر خوردیم» ضمن ارائه گزارش‌های خبری و تفسیری از حادثه، اظهار کردند که یک روز بعد از آنکه پوتین در تهران گفت، «من به دوستانم از پشت خنجر نمی‌زنم» خود بیان کرد که «روسیه از پشت خنجر خورد!» تلاطم سیاسی مسکو ـ‌آنکارا همچنان ادامه دارد و پس‌لرزه‌های سیاسی و اقتصادی این حادثه را می‌توان چنین شمارش کرد.

۱ـ هیچ دولتی بصورت مستقیم اقدام ترکیه را تأیید نکرده است. برخی از اردوغان گلایه کرده‌اند که دست به اقدام عجولانه، غیرسیاسی و خطرناک زده است و گروهی آن را اقدام غیرضروری خوانده‌اند. صدراعظم آلمان حمله به هواپیمای نظامی روسیه آن هم در خاک سوریه را محکوم کرده است. در حالی که در ساعات اولیه بعد از ساقط کردن هواپیمای نظامی روسیه، اردوغان آن را دفاع از حریم هوایی و خاک ترکیه خواند و گفت، «ترکیه عضو ناتو است و هر مقابله‌ای را علیه ترکیه، ناتو پاسخ خواهد داد.» اطلاعیه‌ای که ناتو بعد از نشست اضطراری خود داد، انتظار اردوغان را برآورده نکرد. ناتو در این اطلاعیه ضمن تأکید به خویشتنداری هر دو طرف و اجتناب از بحرانی‌تر کردن شرایط خطرناک، هیچ جمله‌ای در تأیید رفتار نظامی ترکیه بصورت مستقیم و در این مورد خاص نداشت. تنها اعلام کرد، ترکیه عضو ناتو است و مانند هر کشور دیگر از حقوق دفاع از خاک خود براساس معاهده‌های بین‌المللی برخوردار است!» مشابه همین جمله را «اوباما» رئیس جمهوری آمریکا اظهار کرد. در مجموع هیچ دولتی بصورت قوی از اقدام اردوغان حمایت مستقیم نکرده است. اردوغان بعد از گذشت چند روز از اقدام اشتباه خود دریافته است که دو جبهه تأیید و رد در سطح بین‌المللی از این اقدام شکل نگرفته است. موقعیت سیاسی او در روابط بین‌المللی صدمه دیده و او را سیاستمداری عجول و پرخاشگر می‌شمارند.

۲ـ هواپیمای نظامی روسیه در داخل خاک سوریه و در فاصله ۵ تا ۷ کیلومتری مرز ترکیه سقوط کرده است. دولت ترکیه ابتدا اعلام کرد که ۱۰ بار به خلبان هواپیما هشدار داده است و این هواپیما وارد حریم هوایی ترکیه شده بود.

پوتین در همان ساعت اولیه ضمن رد اظهارات دولت ترکیه گفت، در نزدیک‌ترین فاصله هواپیمای‌ نظامی‌ما، حداقل یک کیلومتر با مرزهای رسمی ترکیه فاصله هوایی داشت و هواپیمای نظامی ترکیه در داخل خاک سوریه آن را مورد هدف قرار داده و در داخل خاک سوریه با فاصله ۵ کیلومتر به مرزهای ترکیه ساقط شده است. خلبان و کمک‌خلبان روسی با چتر نجات از هواپیمای نظامی سوخوی ۲۵ جدا شدند تا خود را به زمین برسانند. خلبان هواپیما توسط افراد مسلح شورشی مورد اصابت گلوله قرار گرفت و جان باخت. نفر دوم (کمک خلبان) یک روز بعد توسط کماندوهای مقاومت و ارتش سوریه در همان منطقه نجات پیدا کرد. این فرد اظهار کرد که هیچگونه اخطاری از فرماندهی ترکیه در پرواز دریافت نکرده است.

هنوز معلوم نیست که هواپیمای نظامی روسیه در آسمان ترکیه مورد حمله قرار گرفته و یا در آسمان سوریه؟ اگرچه رسماً معلوم است که هواپیمای روسیه در خاک سوریه سقوط کرده است. همین مشکل دیگر دولت ترکیه شده است، به‌طوری که دیروز نخست وزیر ترکیه در مجلس این کشور و در گزارش به نمایندگان مجلس گفت: «ترکیه نمی‌دانست هواپیمایی که وارد حریم هوایی کشور شده است، روسی است!» به‌نظر می‌رسد پس لرزه‌های اقدام اشتباه موجب آشفتگی در اظهار نظرهای رئیس جمهوری، نخست‌وزیر و دیگر مقامات دولتی ترکیه شده است و هر روز خطای رفتاری آنها را برجسته‌تر می‌‌سازد.

۳ ـ برخی از محافل سیاسی گمانه‌زنی می‌کنند این اقدام «اردوغان» با نشان دادن چراغ سبز از سوی «اوباما» انجام گرفته است.

آمریکا با چنین اقدامی از سویی به اردوغان که تازه از یک انتخابات سراسری پیروز بیرون آمده و به شدت بر طبل ناسیونالیسم افراطی ترک می‌کوبد، ضربه‌ای زد تا به‌قول معروف «خود را جمع» کند و از بلند پروازی‌های خاص دست بردارد. اردوغان روابط تجاری و سیاسی ‌خوبی با پوتین تنظیم و امضاء کرده بود و می‌رفت تا توازن شرقی و غربی را در رفتار سیاسی خود نشان دهد. دیدار پوتین و اردوغان در محافل سیاسی غرب چنین تفسیر شد که دروازه‌های ترکیه به‌سوی پوتین باز شده است. آمریکا از تیره‌سازی روابط مسکو ـ آنکارا بهره‌گیری می‌کند.

آمریکا و اسرائیل اردوغان قوی و دارای روابط نزدیک با مسکو را تائید نمی‌کنند بلکه همواره اردوغان ضعیف شده و ترکیه در کنترل کامل خود را می‌طلبند! از سوی دیگر این اقدام ضربه‌ای به پوتین و بخصوص موفقیت‌های اخیر او در بحران سوریه بود. بنابراین از نگاه این گروه از محافل سیاسی، آمریکا با نشان دادن چراغ سبز به اردوغان همان شیوه‌ای را به کار گرفت که به صدام در حمله به کویت چراغ سبز نشان داد! و از همین اقدام نابودی صدام کلید خورد!، اقدام ناسنجیده اردوغان موجب ضربه به او و پوتین شد. امری که دولت آمریکا چندان نگران آن نیست!

۴ـ اقدام اشتباه ترکیه در سرنگونی هواپیمای نظامی روسیه نه تنها پوتین را در ادامه مسیر نظامی در بحران سوریه سست نکرد، بلکه انجام عملیات هوایی نظامی به خصوص در فاصله مرزهای سوریه ـ ترکیه را تشدید کرد. مدت‌ها در محافل سیاسی و نظامی این پرسش که چرا روسیه سامانه موشکی اس ۴۰۰ خود را در سوریه مستقر نمی‌سازد، مطرح بود. اما بعد از حادثه سقوط هواپیمای نظامی روسیه توسط هواپیماهای آمریکایی ترکیه، دیروز وزارت دفاع روسیه اعلام کرد، مسکو سامانه موشکی اس ۴۰۰ را بعد از موافقت پوتین در پایگاه نظامی حمیمیم سوریه مستقر کرده است. پوتین مخالفت خود را با هرگونه طرح «پرواز ممنوع» در حاشیه مرزهای ترکیه ـ سوریه اعلام کرد و عملاً هواپیماهای نظامی نیروی هوایی ترکیه مانند گذشته در این منطقه پرواز نمی‌کنند و از این که مورد اصابت موشک قرار گیرند، زمین گیر شده‌اند.

۵ـ شدید‌ترین پس لرزه‌های اقدام اشتباه ترکیه در سرنگونی هواپیمای نظامی روسی، در بخش‌های روابط اقتصادی و تجاری همچنین در صنعت توریست ترکیه است. به روایت خبرگزاری‌های اقتصادی، ترکیه بیش از ۵۰ درصد سوخت گاز خود را از روسیه تأمین می‌کند. اکنون در آستانه فصل زمستان دولت ترکیه نگران قطع گاز از طریق روسیه شده است، اگرچه هنوز مسکو چنین تصمیمی را اتخاذ نکرده است. اما پوتین دستور داده تا بخش‌های مهمی از روابط تجاری دو کشور لغو یا معلق شود. از آن جمله در صنعت توریست است که ترکیه در سال بیش از ۴ میلیون نفر از روسیه توریست داشته و روابط توریستی با روسیه از پررونق‌ترین رابطه درآمدی ترکیه محسوب می‌گردد.

فعلاً پوتین دستور داده است تا شهروندان روسی از ترکیه باز گردند و همه دفاتر توریستی آنکارا ـ مسکو بسته شود. خرید کالاهای ترکیه از البسه گرفته تا ورود محصولات کشاورزی و خوراکی به روسیه از طریق ترکیه دچار کنترل شدید و در مسیر قطع قراردادهای تجاری قرار گرفته است. دیروز در مسکو اعلام شد که بخش مهمی از قراردادهای تجاری گذشته روسیه با ترکیه لغو شده است. مشکل دولت ترکیه این است که تغییر در روابط تجاری و اقتصادی از مسکو به سراسر «فدراتیو» روسیه شامل همه کشورهای اقماری مسکو گسترش می‌یابد و در عمل، بخش مهمی از روابط تجاری و اقتصادی ترکیه لطمه شدید خواهد دید. در صدر آن قراردادهای مهم در خرید گاز از روسیه و صنعت توریست است. اردوغان می‌داند در این بخش چنان ضربه‌ای خواهد دید که مورد اعتراض بسیاری از شرکت‌ها و بخش‌های خصوصی در داخل ترکیه قرار خواهد گرفت. به‌خصوص که ارزش لیر ترکیه بعد از این حادثه به‌شدت سقوط کرد.

۶ـ تبعات جدی سیاسی و تجاری برای دولت ترکیه پس از اقدام اشتباه چنان شده است که دیروز رئیس جمهوری ترکیه خواهان گفتگوی تلفنی با پوتین شد اما رئیس جمهوری روسیه به تماس تلفنی او پاسخ نداد. اردوغان ضمن ابراز تأسف از احتمال قطع همکاری‌های اقتصادی ترکیه با روسیه، اعلام کرد همتای روسی وی به تماس تلفنی او پاسخ منفی داده است. پوتین به‌صورت علنی اعلام کرد که «دولت ترکیه هزینه سنگینی برای اقدام خود، خواهد پرداخت.» در روسیه فضای عمومی علیه دولت ترکیه شدت گرفته است، تا آنجا که در مسکو مردم در برابر سفارت ترکیه تجمع کردند و با پرتاب گوجه‌فرنگی و تخم‌مرغ که از ترکیه وارد می‌کنند، اعتراض خود را همراه خشم عیان کردند.

۷ـ اردوغان تمایل بسیار دارد تا هر چه زودتر به عضویت رسمی اتحادیه اروپا در آید. حادثه حمله به هواپیمای نظامی روسیه در عمل سران اتحادیه اروپا را نگران کرده است و شخصیت سیاسی اردوغان در مدیریت معقول سیاسی را مورد پرسش در این اتحادیه قرار داده است. به یقین وقوع این حادثه به مسیر عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا کمک نخواهد کرد. از سوی دیگر اردوغان می‌داند که مسکو دارای سابقه دیرینه با کردهای ترکیه است و تیرگی روابط آنکارا ـ مسکو موجب پیچیده‌تر شدن بحران کرد‌ها در داخل ترکیه خواهد شد. پس‌لرزه‌های اقدام اشتباه اردوغان در سرنگونی هواپیمای نظامی روسیه همچنان ادامه دارد. اگر چه وزیر خارجه روسیه گفته است «ما به ترکیه حمله نظامی نخواهیم کرد.» اما هنوز از پی‌آمدهای خطرناک این حادثه آنچنان که باید کاسته نشده است! شب گذشته در تلویزیون «روسیه ۲۴» مسکو افشاگری علیه اردوغان با صداهای ضبط شده از مکالمات تلفنی او و پسرانش هنگام دستور جابجائی پول‌ها از خانه به نقطه‌ای امن و همچنین تصاویری از دیدارهای نوبتی فرزند اردوغان به‌نام «بلال» با سران داعش نشان داده شد. پسرهای اردوغان چند شرکت نفتی دارند و مامور خرید نفت از داعش‌اند. نفتی که از عراق و سوریه توسط تانکرها به ترکیه منتقل می‌شود و با نصف قیمت به دلالان شرکت‌های بین‌المللی فروخته می‌شود. در این برنامه نشان داده شد که «بلال» پسر اردوغان یک بندر اختصاصی برای معامله‌های نفتی در اختیار دارد!

*ابوالقاسم قاسم زاده