بوی جان می آید اینک از نفس های بهار

بهاران از راه رسید، هنگامه شکوفایی طبیعت و نوید بخش پویایی و سرزندگی، فصلی دل انگیز که با خود عید نوروز، سنت کهن ایرانیان را به ارمغان می آورد و در دل خویش، گنجینه ای غنی از تاریخ این آیین باستانی را نهان دارد.

آیین نوروز، تاریخ غنی این دیار کهن را در خود نهان دارد، سنتی که ایرانیان باستان با آغاز بهار و نو شدن طبیعت برپا می داشتند و بیانگر اهمیت آن نزد پیشینیان بود و ارتباط فراوانی با سرشت دادگری، گرایش به راستی و مهربانی آنها دارد. 

واژه نوروز از دو واژه فارسی «نو» و «روز» به وجود آمده است و این نام در دو مفهوم به کار برده می شد، یکی نوروز عام به معنای روز آغاز اعتدال بهاری و آغاز سال نو و دیگری نوروز خاص به معنی ششم فروردین به نام «روز خرداد» بود. این واژه در پهلوی نیز «نوگ روز» گفته می شد و بعدها به شکل نوک روز درآمد و در گذر زمان به عنوان نوروز در میان همگان گسترش یافت. 

ایرانیان باستان از نوروز به عنوان «ناوا سرِدا» یعنی «سال نو» یاد می کردند. پیشینه پیدایش این عید باستانی به جمشید پادشاه پیشدادی نسبت داده شده است که البته پیشینیان این جشن را به دلیل آغاز سال نو و شروع بهار برگزار می کردند. جشن کهن نوروز در روزگاران قدیم از 26 اسفند آغاز می شد و ششم فروردین، نوروز بزرگ بود که مردم این روز را عید می نامیدند و آن را پاس می داشتند.

حکیم عمرخیام در کتاب نوروزنامه درباره چگونگی آغاز نوروز نوشته است: «انگیزه نام نهادن نوروز آن بوده است که چون بدانستند، آفتاب را دو دور بوده، یکی آن که در هر 305 روز یک چهارم روز از شبانه روز به یکمین دقیقه حمل بازآید به همان هنگام و روز که رفته بود، بدین دقیقه نتوان آمد که هر سال از مدت همی کم شود و چون جمشید آن روز را دریافت، نوروز نام نهاد و جشن و آیین آورد و پس از آن پادشاهان و مردم دیگر از او پیروی کردند...»

ابوریحان بیرونی نیز در کتاب التفهیم درباره نوروز چنین نوشت: «نوروز نخستین روز است از فروردین ماه و از این جهت روز نو، نام کردند زیـرا که پیـشـانی سال نو است و آنـچه از پس اوست از این پنج روز، همه جشنهاست و ششم فروردین ماه نوروز را بزرگ دارند، زیرا که خسروان بدان پنج روز حق های خشم و گروهـان بگزاردندی و حاجت ها روا کـردنـدی، آنـگاه بدین روز ششم خلـوت کردندی، خاصگان را و اعتقاد پارسـایان اندر نـوروز نخستین آنست که اول روزی است از زمانه و بدو فلک آغازید گشتن.»

این آیین در هنگامه حکومت کوروش کبیر در ۵۳۸ پیش از میلاد، جشنی ملی اعلام شد. سنگ نوشته های به جا مانده از دوره هخامنشیان نشان می دهد که مردم در آن زمان با نوروز آشنا بوده اند و این خاندان عید نوروز را با شکوه بسیاری در تخت جمشید برپا می کرده است. از برگزاری این جشن در دوره اشکانیان اطلاع دقیقی در دست نیست، اما این عید باستانی به وسیله ساسانیان نیز بسیار باشکوه و با آداب و رسوم ویژه ای به عنوان آغاز سال برپا می شد. به گونه ای که آنان مراسم نوروز را میان شش تا 30 روز برگزار می کردند.

پس از ورود اسلام به ایران نیز حکومت های مستقلی چون صفاریان و سامانیان به دلیل علاقه به اجرای رسم های ایرانی، سبب احیای نوروز و برگزاری باشکوه آن شدند. آیین نوروز در دوره صفویان نیز برگزار می شد. شاه عباس صفوی این جشن را در عمارت نقش جهان اصفهان برپا می کرد. پس از روی کار آمدن سلسله قاجار، یک روز پیش از عید نوروز به وسیله رئیس تشریفات دربار، از سران طبقه های مختلف دعوت به عمل می آمد تا یک ساعت پیش از تحویل سال در آن مکان حضور به هم رسانند و در آیین باشکوه عید نوروز شرکت کنند. 

در طول این سالیان آیین نوروز همواره پاس داشته شده است و از آن به عنوان میراث ارزشمند باستانی یاد می شود، آیینی بزرگ که همگان در لحظه تحویل سال نو با زمزمه دعای «یا مقلب القلوب و الابصار، یا مدبر اللیل والنهار، یا محول الحول و الاحوال، حول حالنا الی احسن الحال» بهار دوباره طبیعت را به ساکنان این دیار کهن نوید می دهد.

«منیره احمد سلطانی» استاد زبان و ادبیات فارسی در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت آغاز عید نوروز، گفت: درباره پیدایش جشن نوروز افسانه های بسیار زیادی وجود دارد که یکی از آنها مربوط به جمشید از پادشاهان پیشدادی می شود. هنگامی که وی به مقام پادشاهی رسید، سرزمین خود را آباد و برای رفاه و آسایش مردم بسیار تلاش کرد و پس از آن دستور داد تا تخت پادشاهی او را با جواهرهای گوناگون بیارایند و خود بر روی آن نشست. البته روز به قدرت رسیدن این پادشاه پیشدادی را به این دلیل که در نخستین ماه بهار بود، «روز نو» و «نوروز» نامیدند. ریشه این آیین مربوط به شش هزار سال پیش است، عمر خیام شاعر برجسته ایرانی درباره دلیل نامگذاری چنین روزی به نوروز می گوید، روز تحویل آفتاب به هنگام ورود آن در نخستین دقیقه ها به برج حمل، بسیار مبارک است و آغاز خوبی برای طبیعت دانسته می شود، به این دلیل خیام عنوان می کند، تمامی افراد باید لباس های نو برتن کنند. در این روز مردم نخست به دیدار پادشاه می رفتند که هر روزی برای قشرهای مختلف بوده است. 

استاد زبان و ادبیات فارسی بیان داشت: به دلیل هجوم اسکندر مقدونی پادشاه مقدونیه و مغولان به ایران و آتش زدن کتابخانه ها، سندهای بسیار کمی از جشن نوروز وجود دارد. اما باید تاکید کرد که این رخدادها هیچ کدام نتوانستند این آیین را از ما بگیرند و سبب فراموشی آن شوند با توجه به اینکه این رویدادها باعث دگرگونی بسیاری از آیین ها در فرهنگ ایران شد. در واقع علت ماندگاری جشن نوروز به سبب همراهی با طبیعت بوده است. هیچ دلیلی برای از میان بردن این آیین وجود نداشت. در این زمینه امام جعفر صادق(ع) نیز جشن نوروز را یکی از دلیل های تمدن ایرانی ها می داند. زیرا این جشن نشان دهنده سرشت خوب مردم ایران به شمار می رفت.

وی درباره ثبت جهانی جشن نوروز اظهار کرد: آوازه و قدمت این جشن باستانی سبب شد تا سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) آیین نوروز را به عنوان یک جشن کهن ایرانی تایید کند و آن را به ثبت جهانی برساند. جشن نوروز به این معنا است که ایرانیان در هزاران سال پیش رسم شاد زیستن را به مردم خود هدیه کردند. «رابرت چارلز زینر» از استادان ادیان شرق دانشگاه آکسفورد درباره نوروز گفت که این آیین، کهن ترین جشن ملی محسوب می شود و بدون اینکه هیچ گونه ریشه دینی داشته باشد، توانسته است، خود را با دینی و مذهب هماهنگ سازد. 

منیره احمد سلطانی با بیان اینکه ایرانیان در دوران گذشته کوچکترین واحد زمان را گاه می نامیدند، عنوان کرد: واژه ماه در زبان پهلوی به معنای شهر و کشور است. ماه های ایرانی هر کدام 30 روز بودند و به واژه روز نیز «روچه» به معنای فروغ جاودانه می گفتند. هر روز از ماه ایرانی یک اسم به خصوصی داشت و نخستین روز را هرمز می نامیدند و دیگر روزها به نام یکی از فرشته های نگهبان نام گذاری شده بود که این فرشته ها وظیفه های خاصی در ارتباط با آیین راستی و پاکی داشتند. به عنوان نمونه پس از هرمز، نام بهمن و اردیبهشت آمده است که پیام آور اندیشه نیک و راستی بوده اند. ماه های دیگر همچون خرداد به معنی درستی و کمال، مرداد در معنای بی مرگی، شهریور به معنای عدالت، دی، ماه آفریدگار و اسفند به معنی پاکی است. دلیل ناگذاری روزها با نام فرشتگان این بود تا مردم از خدا غافل و از حقیقت و راستی خود خارج نشوند. البته سی ام هر ماهی، روز انیران یا روشنی و فروغ بود.

استاد زبان و ادبیات فارسی در ادامه یادآور شد: ایرانیان به جزء آیین نوروز، جشن های دیگری داشتند که این جشن ها در چهارم شهریور، نهم آذر، دوم بهمن و... برگزار می شدند و با توجه به اینکه هر روز با یک نامی همراه شده بود، در این روزها نیز جشن گرفته و مراسم آتش افروزی برپا می شد، یکی از علت های این موضوع آن بود که ارواح پاک بتوانند مسیرهای خود را پیدا کنند. البته پیشینیان آتش را نمادی از پاکی نیز می دانستند. 

وی درباره پیشینه چیدن سفره نوروزی بیان کرد: چیدن این سفره در نخستین روز فروردین، مراسمی آیینی است. عدد هفت در این سفره، پیمانی به شمار می رود که سالی یک بار تجدید می شده است. در سفره های هفت سین علاوه بر سبزه که نشانه فراوانی محسوب می شد، نارنج را نیز در آب قرار می دادند، به این دلیل که نشان دهند، زمین به صورت گوی در میان آسمان و قدرت خداوند قرار گرفته است. سیب و سنجد از میوه هایی به شمار می روند که از قدیم در سفره هفت سین گذاشته می شد، این دو میوه دارای فایده های فراوانی هستند و به دلیل آنکه مردم کمتر تمایلی به خوردن آنها داشتند، این میوه ها را بر سفره می گذاشتند تا افراد این خوردنی های مفید را فراموش نکنند. سیب نماد آگاهی محسوب می شد و در آیین مهرپرستی به خوردن آن سفارش شده است. 

سنجد نیز به دلیل دارا بودن ویتامین E از پوکی استخوان و بیماری آرتروز جلوگیری می کند. سین دیگر سماغ به شمار می رود که سرشار از ویتامین C و برای ضدعفونی کردن بدن مفید و نماد صبر است. در گذشته پیش از آنکه میوه یا شیرینی در سفره هفت سین میل شود، مقداری از سماغ را باید در دهان خود می گذاشتند تا سال تحویل شود، زیرا بر این باور بودند که ناراحتی های لثه را از میان می برد. در گذشته سیر را به منظور دور کردن شیطان بر در خانه ها می آویختند و اعتقاد داشتند، برای دلتنگی و تنظیم فشار خون بسیار خوب است. سین بعدی، سرکه برشمرده می شود که نمادی برای تولد دوباره به شمار می رود. سبزه و سُنبل نمادی از شکوه ایزدی و برکت بوده که برای پیش بینی وضعیت کشاورزی و خوشامدگویی به بهار بوده است.

استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه ماهی را در دوران گذشته هیچ گاه بر سر سفره هفت سین نمی گذاشتند، عنوان کرد: ماهی که اکنون بر سفره هفت سین می گذارند نشانه زایش است اما در باور پیشینیان استفاده از ماهی در این سفره رسم نبوده زیرا آنها معتقد بودند، نباید به دلیل شادی و سرور خود موجود زنده ای را از میان برد. آیینه نیز در دوره باستان در سفره هفت سین گذاشته می که نشانه پاکی و صداقت است، اینک قرآن نیز زینت بخش سفره هفت سین ایرانیان است.

وی درباره تبلور نوروز در شعر فارسی گفت: شاعران بسیاری شعرهای نوروزی را به زیبایی سروده اند که فردوسی طوسی بیشترین شعرها را در این زمینه به خود اختصاص داده و درباره جمشید پادشاه پیشدادی چنین سرود است که به روز نو شاه گیتی فروز/ بر تخت بنشست پیروز روز/ به جشمید بر گوهر افشاندند/ مر آن روز را روز نو خواندند. 

منیره احمد سلطانی در پایان از چگونگی برگزاری آیین نوروز در ایران و خارج از ایران سخن گفت و بیان داشت: اکنون این مراسم در خارج از ایران نیز به صورت گروهی برگزار می شود. البته برپایی این آیین در ایران بسیار مهم شمرده می شود و ایرانیان این روزهای هنگامه را فرصتی می دانند تا با گرامیداشت این آیین در قالب دید و بازدیدهای خانوادگی، شاد باشند.