* طباطبايي: اين اثر تلفيقي از خاطره و تاريخ است
فاطمه طباطبايي عروس حضرت امام(ره) در اين مراسم با قرائت عباراتي از بيهقي، گفت: نوشتن زندگينامه خود‌نوشت از حدود 100سال گذشته رونق گرفته و تا امروز ادامه دارد، هرچند برخي نمونه‌هاي كهن آن مانند سفرنامه ناصر‌خسرو قبادياني از اين مقوله است، ليكن در دوران اخير سفرنامه ناصر‌الدين شاه و روزنامه خاطرات اعتماد‌السلطنه آغازگر اين نوع ادبي است.
وي ادامه داد: اگر زندگينامه‌اي شامل رخداد‌هاي خاصي از تاريخ باشد، قطعاً به ساحت تاريخ وارد مي‌شود و در اينجاست كه شرايط ويژه‌اي را مي‌طلبد از قبيل رعايت امانت، صداقت و شهامت مواجهه با حقيقت، اگر اين عناصر با فرد در سخن همراه شود، آثاري همچون تاريخ بيهقي توليد مي‌شود كه اثري جاودانه است.
به گفته وي، بيهقي خود در اين باره مي‌نويسد: "اخبار گذشته را دو قسم گويند كه آن را سه ديگر نشناسند يا از كسي ببايد شنيد يا از كتابي ببايد خواند و شرط آن است كه گوينده بايد ثقه و راستگوي باشد و نيز خرد گواهي دهد كه آن خبر درست است ".
به گفته وي، در مقدمه كتاب مطالبي را كه ضروري دانستم اشاره كردم، كتاب اقليم خاطرات از سال 47 تا 57 است. با توجه به پيش‌زمينه‌ها و شرح حال افراد عملا سنوات بيشتري را در خود اختصاص داده، قضاياي مهم 100 سال اخير مانند انقلاب مشروطيت، جنگ جهاني اول، حوادث كودتاي رضاخان، جلوس رضاشاه و خلع قاجاريه، جنگ جهاني دوم، حوادث نهضت ملي و مطالبات ضداستبدادي مصدق، كودتاي 28 مرداد و سرانجام انقلاب اسلامي ايران در سال 57 در زندگينامه‌هاي مشهور اين دوره مي‌توان ملاحظه كرد.
* سعي كردم در اين كتاب صداقت را رعايت كنم
طباطبايي ادامه داد: سعي كردم در اين كتاب بدون حب و بغض، امانت و صداقت را رعايت كنم و شهامت مواجهه با واقعيت را تجربه كنم. البته طبعا علاقه و حب افراد نمي‌تواند تاثير نگذارد سعي كردم آنچه را ديدم نقل كنم نه آنچه را دوست دارم باشد و تحليلي بر مسايل نداشته باشم و تحليل آن را به عهده خواننده بگذارم و فقط نقل تاريخ كنم زيرا كه معتقدم به قول بيهقي در تاريخ مهابا نيست.
وي تصريح كرد: اين كتاب نه خاطرات صرف و نه تاريخ صرف است بلكه تلفيقي از هر دو است، برخي موارد را از افرادي شنيدم كه هم براي من ثقه بودند و هم قابل اعتماد چرا كه مي‌دانستم در جاي ديگري نقل نخواهد شد چون من قصد نگارش كتاب تاريخ ندارم و نه افراد چنين كاري را خواهند كرد، نكاتي را كه فكر مي‌كردم ارزشمند هستند ذكر كردم تا در تاريخ بماند.
* شخصيت پررنگ امام(ره) علت اصلي نگارش اين كتاب بود
وي عنوان كرد: يكي از علل اصلي نگارش كتاب شخصيت پررنگ امام بود كه ما چه بخواهيم و نخواهيم و چه دوست داشته باشيم يا نداشته باشيم يك اتفاق مهمي در كشور ما رخ داد و رژيم شاهنشاهي به نظام جمهوري اسلامي تبديل شد و رهبري آن را ابرمردي بهعهده داشت كه مرجع تقليد، عارف و خصوصيات ديگري كه همه شنيده‌ايم، داشت و احساس كردم همه دوست دارند از زواياي پنهان از شخصيتي كه تاريخ ملتي را متحول كرد، بدانند سعي كردم در حد خودم، ان زواياي پنهان ايشان را ارتباط با اعضاي خانواده و خانواده بستگان را ذكر كردم اما كساني كه به نحوي در تاريخ انقلاب نقش داشتند را بيان كردم و گفتم با چه كساني ازدواج كردند و راجع به آنها اگر مطالبي مي‌دانستند مطرح كردم.
وي افزود: سعي كردم در آنها از بزرگنمايي و خرده‌نمايي پرهيز كنم و خاطرات مهم در تاريخ انقلاب را اگرچه خود نديده‌ام ولي مسموعاتم را آورده‌ام اما شنيده‌هايي كه كاملا يقين داشتم به صحت آنها را بيان كردم و از ويراستار اثر صميمانه تشكر مي‌كنم كه با صبوري و متانت خاصي در تمام كتاب با من همراه بود و از وسواس و تغيير و تحولات من ابراز خستگي نكرد.
به گفته وي، با كلامي از بيهقي سخن خود را ادامه مي‌دهم: " احتياط بايد كرد نويسندگان را در هرچه نويسند كه از گفتار باز توان ايستاد و از نوشتن باز نتوان ايستاد و نوشته باز نتوان گردانيد ".
وي درباره نحوه تدوين اثر، ابراز داشت: ابتدا به صورت مصاحبه بود كه مصاحبه جدي بوده و كنكاش مي‌كردند، ابهامات را پيدا مي‌كردند دوباره سوالات را پاسخ مي‌گفتم كه بخش اعظمي از كار اينگونه بود و علت اينكه در مقدمه از تاريخ شفاهي نام بردم، وقتي مجموعه نوار را پياده كردند و در اختيار بنده گذاشتند كه احساس كردم براي نشر كافي نيست مدتي ماند كه دست‌نوشته‌ها، اسناد و عكس‌هايي داشتم كه مي‌شد آنها را با اين مطالب تلفيق كنم اما فرصت نگارش آن را نمي‌يافتم. اينكه خواسته شد از من و دوباره نگاشتم و مطالب را اضافه كردم و بخش‌هايي كه به ياد داشتم با افراد مطلع مطابقت دادم سپس بيان كردم و مطالبي را كه از صحت آنها مطلع نبودم، بيان نكردم.
* احساس مي‌كردم امام با كار نواب صفوي موافق نبودند
طباطبايي درباره مظفر و وفا اظهار داشت: وفا نام مستعار فردي است كه تمايلي به شناخته شدن نداشت و دلايلي دارد كه الان نمي‌توانم بيان كنم كه او مظفر را فردي ايراني ساكن عراق معرفي كرد، همچنين درباره عدم ذكر سند براي شنيده‌ها به دليل آن است كه از چند نفر شنيده‌ام و تكميل كرده‌ام، همچنين آنچه به ياد دارم شايد امام با كار نواب صفوي موافق نبودند اما با اعدام و زندان ايشان هم راضي نبودند و از آيت‌الله بروجردي مي‌خواستند كه اقدام كند اعدام نشود و منظور من تاييد امام از كار نواب صفوي نيست و گله‌مند بودند حتي پدرم مدتي منزل آيت‌الله بروجردي رفت و آمد نمي‌كردند.
* هرچه از حاج آقا مصطفي مي‌دانستم بيان كردم
وي ادامه داد: احساس مي‌كنم هر آنچه از حاج آقا مصطفي مي‌دانستم بيان كردم، درباره وقايع پاريس اطلاعات مختصري داشتم شايد مي‌توانستم كتاب‌هاي تاريخي و اسناد را ببينم اما من مي‌دانستم كتاب تاريخ نمي‌نويسم به همين خاطر مسئله‌اي كه كمرنگ بوده و خودم خيلي نقش نداشتم دنبال آن نرفتم؛ شايد مي‌شد هم مراجعه كنم اسنادش را هم بياورم اما احساس كردم خيلي دور از من است همچنين درباره اختلاف فارسي با امام موسي صدر كه مختصر نوشتم بايد دقت داشت در آن زمان مباحث خيلي باز نبوده اكنون پس از گذشت ساليان دراز مشخص شده است.
* به شبهه فوت حاج احمدآقا در جلد دوم پاسخ مي‌دهم
طباطبايي در ادامه در پاسخ به سؤال فردي مبني بر مبهم بودن فوت حاج احمد آقا و به يكباره مريض شدن و شايعات آن اظهار داشت: پاسخ به اين سوال به جلد دوم اين كتاب بازمي‌گردد، ما نيز مانند جامعه اين سخن‌ها را شنيده‌ايم اما دليل نمي‌شود فردي سالم باشد و اتفاقي برايش رخ ندهد، دلايل روشن را در جلد دوم خواهم نگاشت.
وي خاتمه داد: جلد دوم، كتاب ازدواج تا رحلت حاج احمد است، مقداري از آن پياده شده، اما بايد فرصت كنم با دست‌نوشته‌ها و ديگر مدارك تنظيم كنم اما نمي‌دانم چه زماني شروع مي‌كنم.
** بهشتيسرشت: مسائل تربيتي در اين اثر بسيار موج مي‌زند
محسن بهشتيسرشت، مدير گروه تاريخ پژوهشكده امام خميني(ره) در ابتداي سخنان خود در اين نشست گفت: سخنان خود را در چهار بخش با عنوان اصول نقد خاطره، جزئيات و محتواي كتاب اقليم خاطرات، انتظارات و سؤالات پيش آمده آورده است.
وي ادامه داد: معمولاً خاطره‌نگاري‌ها به چند نوع اداره مي‌شود، نوعي از آن روزانه به ثبت رسيده كه متقن‌تر هستند؛ چرا كه فردي كه خاطرات خود را روزانه ثبت كرده تحت تأثير جو نيست و تنها ديده‌هاي خود را مطرح مِي‌كند، اما فردي كه سال‌هاي بعد خاطره را به نگارش درمي‌آورد علي‌الاصول نوع اول از اطمينان بيشتري برخوردار است اگرچه نوع دوم نيز در حد خود و با توجه به نگارنده آن مي‌توان از اطمينان و صحه بيشتري برخوردار باشد.
به گفته وي، اشكالي كه در نگارش خاطره پس از سال‌ها پيش‌مي‌آيد، نسيان و فراموشي است، ممكن است برخي موارد فراموش شده باشد و اينكه ممكن است آفت متأثر بودن از شرايط موجود نصيب نويسنده شود، فضاي موجود با فضايي كه خاطره اتفاق افتاده كاملاً تفاوت دارد و ممكن است بسياري از مسائلي كه در آن زمان مهم بوده، بعدها اهميت نداشته باشد يا بالعكس.
بهشتي ادامه داد: اين مطلب كه ارتباط خاطره‌نگار با قدرت و نهادها و جريان‌هاي خاصي و اينكه آيا تحت تأثير آنها بوده يا نه را بايد در اثر او مورد توجه قرار داد؛ داده‌هاي او در اثر به چه ميزان ابهامات را برطرف مي‌كند، خطر خودمحوري و خودبزرگ‌بيني در برخي از خاطرات ديده مي‌شود.
به گفته وي، نوع ديگري از خاطره‌نگاري تاريخ شفاهي است كه طبق اطلاعات بنده، نگارنده اين اثر هم كار خود را با اين روش آغاز كرده است و افرادي با او مصاحبه كرده‌اند؛ طبيعتاً مصاحبه‌كننده كه سعي مي‌كند به زواياي تاريخ رود اين نوع خاطره‌نويسي قوي‌تر از نوعي است كه فرد خود مبادرت به نگارش آن كند.
وي ادامه داد: مستند‌سازي ادعاها امر مهمي است؛ ادعاهايي در طول خاطره مطرح مي‌شود كه بايد مستند باشد كه خود مي‌تواند از نقاط قوت يا ضعف خاطره باشد؛ اساساً خود فرد فاصله معرفتي با اصل موضوع دارد؟ نكات زيادي در كتاب نشان از آن دارد كه نگارنده اثر مطالعات فراواني در زمينه تاريخ داشته كه نكته مهمي است و در تقويت خاطره كمك مي‌كند.
بهشتي يادآور شد: تعلقات بسيار مهم است كه به مسائل با تعلقات پرداخته شد يا بدون آن، در پايان پله‌اي به معرفت تاريخي اضافه شده و اگر خاطره اساساً منتشر نمي‌شد آيا تاثيري در فرآيند جريانات و مسائل تاريخي داشت؟ كه اين مسايل نيز بايد مدنظر قرار بگيرد و اينكه مطالب با توجه به اسناد به چه ميزان قابل دفاع است، ديگر اينكه آيا خاطره‌نويس نگاه پيشينه به مسائل داشته است و همچنين اينكه خاطره‌نگار به چه ميزان به موضوع خود انتقالي توجه كرده است.
* برخي اطلاعات تاريخي اين كتاب كم است
وي در ادامه درباره محتواي كتاب «اقليم خاطرات»، ابراز داشت: در اثر بيان شده سال 47 نخستين بار به اتفاق والدين به عراق رفتند و به كار آمدن حزب بعث با كودتا اشاره دارد كه تنها اشاره شده اما مخاطب انتظار اطلاعات بيشتري با توجه به حضور در عراق دارد؛ هرچند سن نويسنده در اين سفر كم بوده است، همچنين، برخي اغلاط موجود در كتاب تنها غلط چاپي است.
به گفته بهشتي، خالق اثر شبكه‌ها و پيوند‌هاي خانوادگي علما را به خوبي توضيح داده است و اين مسائل به روشن شدن وضعيت تاريخي و جريانات تاريخي بسيار كمك مي‌كند، همچنين مسائل تربيتي در اين اثر بسيار موج مي‌زند، و معتقدم بسيار جالب و مفيد است و نگارنده به آنها خوب پرداخته است، همچنين مسايل هنري، نوع معماري، شيوه زندگي ايراني‌ها به زيبايي توصيف شده است و بسياري از مطالب را با صداقت بيان كرده است و ابايي از بيان برخي جزئيات ندارند.
* اغراق‌گويي برخي مورخان در اين اثر مشاهده مي‌شود
مدير گروه تاريخ پژوهشكده امام خميني(ره) در ادامه عنوان كرد: برخي اشارات در اين كتاب وجود دارد كه اغراق‌گويي برخي مورخان است، مانند اينكه تعداد كشته‌هاي جنگ جهاني دوم كه 55 ميليون نبوده بلكه 15 تا 20 ميليون بوده است؛ و عادات و صفات روحي پدر را به خوبي بيان مي‌كند كه بسيار آموزنده است.
وي خاطرنشان كرد: همچنين بيان شده نواب صفوي در خانواده روحاني متولد شده كه اينگونه نيست اما در پاورقي همان صفحه اشاراتي شده كه معتقدم نياز به اصلاح دارد و اين است كه امام(ره) در مسئله فدائيان اسلام با آيت‌الله بروجردي اختلاف‌نظر داشتند و تأكيد امام(ره) و آقاي سلطاني به كمك آيت‌الله بروجردي به آزادي ايشان دارد و اين جاي سوال و تأمل دارد.
وي در ادامه خاطرنشان كرد: نگارنده لحظه احتضار پدر را به خوبي قلم زده، صفحات 51 و 52 اثر مشحون از نكات اخلاقي است، صداقت در بيان اينكه در كودكي به موسيقي علاقه داشته است، در صفحه 70 نقل شده آيت‌الله خوانساري شاگرد شيخ عبدالكريم حائري است كه درست نيست و هم‌دوره ايشان است؛ همچنين كارهاي فرهنگي امام موسي صدر كه نياز داشتيم از ايشان بسيار بدانيم به خوبي اشاره شده است، خوشخلقي امام موسي صدر را نويسنده به خوبي بازگو مي‌كند.
* درباره ميرزا كوچك خان در اين اثر اشتباه وجود دارد
بهشتي درباره ديگر اشتباه تاريخي اين اثر عنوان كرد: جريان جمهوري گيلان در اين اثر به ميرزا كوچك‌خان نسبت داده شده كه درست نيست، همچنين، در سفر دوم به نجف مطالب خوبي بيان شده اما صحبتي از سيد‌مصطفي نشده است و در قسمت‌هايي هم كه آمده بسيار كوتاه است.
به گفته وي، اين اثر افراد را با سيره عملي امام خميني (ره) آشنا مي‌كند كه در بسياري از صفحات كتاب موج مي‌زند و به خوبي از عهده آن بر آمده است؛ ادبيات اين اثر جذاب و زيبا است و خواننده را جذب مي‌كند، نكته‌هاي زيباي تاريخي وجود دارد با عنوان خاطره‌گويي شب‌هاي نجف كه خاطراتي است مستقيم از زبان امام (ره) و همسر ايشان؛ به ويژه جريانات تركيه و تبعيد امام به آنجا، هرچند ابهاماتي دارد كه تقاضا دارم در صورت داشتن اطلاعات بيشتر در چاپ‌هاي بعدي اين اثر به متن اضافه شود.
بهشتي ادامه داد: خاطرات شهيد چمران، حالات عرفاني و سياسي او بسيار جالب بود، همچنين شرح شهادت حاج‌آقا مصطفي، بي‌تابي مادر ايشان و آرامش امام (ره) از سويي ديگر كه اين مطالب در جايي نخوانده‌ايم و نكات ريزي كه نويسنده در رابطه با اين موضوع اشاره كرده است، همچنين با احترام از افرادي نام برده كه آن زمان در كنار امام بوده اما امروز به دلايلي منزوي هستند و كلمات تند به كار نبرده كه از نكات مثبت اين اثر است.
وي افزود: نويسنده در اين اثر به چند نامه مهم اشاره مِي‌كند كه نكات مهم تاريخي و سياسي در آنها ديده مي‌شد، از بخش پاريس ابتدا نويسنده نيست اما بعد حضور مي‌يابد و گزارشات خوبي از وقايع آنجا ميِ‌دهد؛ آخرين قضاياي پاريس، مطالب بيان شده، رفتار امام (ره) را بيان مي‌كند و امام تمام برنامه‌هاي خود در نجف را با وجود اينكه مبتلا به انقلاب نشده بود در پاريس دارد، از شهيد بهشتي و حضور ايشان در پاريس در اين اثر بيان مي‌شود كه براي بنده بسيار جالب بوده، قانونمداري امام از نكته‌هاي جالب اين اثر است، البته برخي نكته‌ها تناقض دارد، ارتباط سران ارتش با شوراي انقلاب نكته مهمي است كه گذرا بيان كرده است.
وي در ادامه درباره انتظارات از كتاب، اظهار داشت: برخي مطالب اگر كامل‌تر بيان مي‌شد، بهتر بود، جريان تبعيد امام به تركيه هنوز براي ما دانشجويان تاريخ مبهم است كه در كدام دادگاه و چگونه با تركيه هماهنگي شد و اينكه پس از 11 ماه چه كسي تصميم گرفت، امام را به عراق بفرستند، نكاتي است كه در خاطره به آن خيلي پرداخته نشده و اين اسناد مهم است، همچنين اطلاعات از حالات و رفتار حاج آقا مصطفي كم است.
به گفته وي، ديگر اينكه در تاريخ، تاريخ ايام بسيار اهميت دارد و همچنين سال تولد نويسنده بيان نشده كه سن ازدواج، دبيرستان و دبستان مشخص نيست كه با بيان اينها مي‌توان شرايط تاريخي را بهتر بيان كرد.
وي در جمع بندي خود ابراز داشت: حب و بغض در اثر ديده نشده است، و مطالب بر اساس ظرف زماني مدنظر نوشته شده و اينگونه نبود 30 سال پس از آن و تحت تاثير حوادث 30 سال نوشته شود، اخلاقيات و عرفان اين اثر بيسار براي افراد به ويژه نسل جوانان قابل استفاده است، بخشي از سيره عملي امام را در اين اثر مي‌توان ديد، بخشي از آداب و رسوم و فرهنگ ايراني را نيز نويسنده به خوبي قلم زده است، صداقت در اين اثر كاملا آشكار است.
وي خاطرنشان كرد: نگاه كاملا جديد سياسي و تاريخي از گفته‌ها به ويژه نامه‌ها به چشم مي‌خورد، صرف‌نظر از اغلاط تايپي يا اطلاعات غلط تاريخي مستندات تاريخي بيان شده در زيرنويس براي خواننده مفيد است، عكس‌ها و تصاوير اين اثر بي‌نظير است و با خواننده حرف مي‌زند، مهم‌تر از تمام اينها خاطره‌نويسي يك زن و يك بانوي بزرگ ايراني است كه بخشي از فضايل ايشان انتساب به بيت امام است اما خود نيز فردي فرهيخته و فاضله است،مراتب تحصيلي خود را با چه مشقاتي طي كرده‌اند كه نسل جوان بايد از آن عبرت گيرند.
