آموزش کودکان برای مقابله با سوءاستفاده جنسی

زمستان پارسال از طرف یکی از مدارس دعوت شده بودم تا درباره‌ی آموزش جنسی برای والدین صحبت کنم. اصولاً وقتی قرار است درباره‌ی موضوع‌های ممنوعی مثل مسائل جنسی صحبت شود، مردم حالت دفاعی می‌گیرند، به‌ویژه وقتی قرار باشد درباره‌ی آموزش جنسی برای کودکان صحبت شود.

 

من برای شش گروه از والدین صحبت کردم و در تمام این شش گروه، والدین تصور عجیب و ناپخته‌ای از درک کودکان از مسائل جنسی داشتند و بزرگ‌ترین دغدغه‌ی آن‌ها این بود که احتمالاً گفت‌وگو با کودکان درباره‌ی مسائل جنسی و مراقبت‌های ویژه‌ی آن، نه تنها لزومی ندارد، بلکه احتمالاً بلوغ آن‌ها را زودرس می‌کند! این به‌واقع تأسف‌بر‌انگیزترین تصوری است که والدین از گفت‌وگو درباره‌ی مسائل جنسی با کودکان‌شان دارند. بعضی از آن‌ها آن‌قدر گارد می‌گرفتند که می‌‌گفتند اصولاً نیازی به گفت‌وگو در این‌باره نیست و مثل خودشان که بدون هیچ آموزشی چنین مسائلی را یاد گرفته‌اند، فرزندان‌شان نیز یاد خواهند گرفت. بعضی از آن‌ها تصور می‌کردند که کودکان‌شان هیچ سؤال یا دغدغه‌ای در این‌باره ندارد، چون هیچ‌وقت از آن‌ها چنین سؤال‌هایی نپرسیده است و در همان جلسه با خرسندی نفسی به آسودگی می‌کشیدند، ولی به‌واقع آن‌ها اشتباه می‌کردند! کودکان حتماً درباره‌ی این موضوع‌ها سؤال دارند و دلیل نپرسیدن‌شان را حتماً باید در تعامل والدین با آن‌ها جست‌وجو کرد.

 مطالعات نشان می‌دهند که عموماً کودکان کمترین اطلاعات را درباره‌ی مسائل جنسی و حریم‌های خصوصی از والدین‌شان دریافت می‌کنند و بیشترین اطلاعات خود را درباره‌ی این موضوعات از همسالان شان می‌گیرند. پرواضح است که اطلاعاتی که والدین در این‌باره دارند، واقعی‌تر و دقیق‌تر است، درحالی‌که اطلاعاتی که دوستان و همسالان کودکان و نوجوانان به آن‌ها می‌دهند، غیرواقعی و تحریف‌شده است. از ارائه‌ی دانش واقعی درباره‌ی یکی از مسائل عادی زندگی انسان‌ها، شرمگین نباشید، چون اگر شما این اطلاعات را در اختیار کودکان‌تان قرار ندهید، آن‌ها از منابع غیرواقعی و تحریف‌شده این اطلاعات را به دست می‌آورند. وقتی کودک‌تان سؤال‌های جنسی می‌پرسد، هول نکنید، استرس نگیرید و با آرامش از او بخواهید تا اطلاعاتی که خودش دارد را در اختیار شما قرار دهد، برای اینکه متوجه شوید خودش تا چه حدّ می‌داند. بعد به او جواب واقعی (و نه تخیلی) متناسب دانسته‌ها و سن‌اش را بدهید.

برای درمانگران حوزه‌ی سلامت روان، شنیدن خاطراتی از تعرض جنسی (چه به صورت تجاوز جنسی کامل، چه به صورت‌های دیگری همچون لمس یا تعرض کلامی) در مراجعان‌شان داستان غریبی نیست. غم‌انگیزتر اینکه عموماً تعرض‌های جنسی به کودکان از سوی یکی از نزدیکان است. کسی که عموماً کودکان او را می‌شناسند. قصد ندارم نگران‌تان کنم یا شما را نسبت به نزدیکان‌تان بی‌اعتماد کنم. این بسته به قضاوت شما دارد که چگونه با نزدیکان‌تان ارتباط برقرار می‌کنید. با توجه به اینکه ما اصولاً کنترلی روی رفتار دیگران نداریم، پس بهتر است که کودکان‌مان را درباره‌ی موضوع‌های جنسی واکسینه کنیم. امیدوارم توانسته باشم شما را مجاب کنم که در این‌باره با فرزندان‌تان حرف بزنید، به‌ویژه درباره‌ی حفظ حریم خصوصی.

چه آموزش‌هایی و در چه سنی؟

در هر سنی، کودکان باید اطلاعات جنسی خاصی را درباره‌ی جنسیت بدانند.

تا ۵ سالگی: نام صحیح اعضای بدن از جمله اعضای تناسلی را بدانند. درک درستی از این که نوزادان از کجا می‌آیند داشته باشند و مفهوم فضای خصوصی را بدانند و نسبت به هویت جنسی خود احساس مثبتی داشته باشند.

بین ۶ تا ۹ سالگی: از تولیدمثل حیوانات و گیاهان به‌عنوان چرخه‌ی حیات درک درستی داشته باشند، از تفاوت بین دو جنس آگاه باشند و از لغات درستی برای نام‌گذاری نواحی جنسی استفاده کنند.

بین ۹ تا ۱۳ سالگی: جنسیت را به‌عنوان بخش طبیعی زندگی درک کرده باشند، با تغییرات جنسی دوران بلوغ آشنا شده باشند، درک درستی از روند تولیدمثل داشته باشند و از موارد سوءاستفاده جنسی آگاه باشند.

کنجکاوی یا سوءاستفاده‌ی جنسی؟

کودکان عموماً در روند عادی روزمره‌شان و در بازی‌های عادی از فرصت استفاده می‌کنند و از نظر جسمی به بچه‌های هم‌جنس و غیرهم‌جنس‌شان نزدیک می‌شوند تا شکل بدن آن‌ها را کشف کنند. در بیشتر اوقات این بازی به شکل «دکتربازی» است. بیشتر بچه‌ها از سر کنجکاوی بازی‌های جنسی می‌کنند و این امری طبیعی است. اگر فرزندتان را در حالتی برهنه یا نیمه‌برهنه در حضور دیگر بچه‌ها دیدید، واکنش هولناکی نشان ندهید، نه او را سرزنش کنید، نه تنبیه، بهترین کار این است که برای رفتار جنسی‌ آن‌ها در آینده حد و مرز تعیین کنید. در این‌باره باید درباره‌ی اندام‌های خصوصی با آن‌ها صحبت کنید، اما اگر فاصله‌ی سنی بین بچه‌هایی که با هم لخت شده‌اند بیش از چهار سال باشد، در این موقعیت امکان دارد که بچه‌ی بزرگ‌تر به بچه‌ی کوچک‌تر آسیب جنسی برساند. یا اگر فرزندتان به زور و برخلاف میل خود وادار به این شرایط شده باشد، باز هم قضیه فرق می‌کند و باید مراقب باشید.

اعضای خصوصی بدن

والدین در مسیر آموزش خود بایستی درباره‌ی خصوصی بودن برخی اعضای بدن با کودکان‌شان گفت‌وگو کنند. عموماً بهترین موقع برای گفت‌وگو درباره‌ی سوءاستفاده‌ی جنسی برای کودکان کوچک‌تر، هنگام حمام‌کردن بچه‌هاست. کودکان می‌توانند بیاموزند که برای اشاره به اعضای جنسی خود از عبارت «اعضای خصوصی بدن» استفاده کنند. برای اینکه در‌باره‌ی اعضای خصوصی صحبت کنید، ابتدا باید مفهوم را برای کودکان‌تان ساده کنید. مثلاً می‌توانید این‌گونه توضیح دهید: «همه‌ی ما مسواک و شانه داریم. ولی هرکس فقط می‌تواند از مسواک و شانه‌ی خودش استفاده کند و نمی‌تواند از مال دیگران استفاده کند. آن‌ها خصوصی هستند. اعضای خصوصی بدن هم چنین وضعیتی دارند. یعنی همه‌ی آدم‌ها در بدن‌شان اعضای خصوصی دارند ولی هرکس فقط می‌تواند به اعضای خصوصی بدن خودش‌ دسترسی داشته باشد و نه دیگران». سپس درباره‌ی اعضای خصوصی بدن انسان با او صحبت کنید. توجه داشته باشید که در بسیاری از خانواده‌ها، به اشتباه صرفاً به کودکان یاد داده می‌شود که اندامی که در مایو هستند خصوصی اوست، ولی لازم است که کودک آموزش ببیند که لب‌ها، گردن و سینه هم بخش‌های خصوصی هستند. به‌ویژه در پسران کمتر به این موضوع پرداخته می‌شود، این در حالی است که برخلاف تصور رایج، پسران بیشتر از دختران در معرض سوءاستفاده‌ی جنسی قرار دارند.

رفتارهایی که سوءاستفاده جنسی محسوب می‌شوند

با کودکان‌تان صحبت کنید که اگر چنین مواردی را احساس کردند، واکنش نشان دهند:

    وقتی یک نفر اندام خصوصی‌اش را به تو نشان می‌دهد.
    وقتی کسی می‌خواهد بی‌دلیل به بدن تو نگاه کند.
    وقتی کسی می‌خواهد به اندام‌های خصوصی تو دست بزند.
    وقتی کسی می‌خواهد به اندام‌های خصوصی او دست بزنی.
    وقتی یک نفر بزرگ‌تر از خودت، از تو کاری را می‌خواهد که مایل نیستی انجام دهی.
    وقتی در موقعیتی هستی که احساس ناراحتی می‌کنی یا درون خودت احساس عجیبی داری.
    وقتی یک نفر از تو می‌خواهد که رفتاری را به صورت راز نگه داری.
    وقتی یک نفر با تو کاری می‌کند که بعد از آن حس بدی داری.

«نه!» گفتن، ترک‌کردن و اطلاع‌دادن

به فرزندان‌تان یاد بدهید که اگر در چنین موقعیتی بودند، بگویند: «نه»، یا حتی بهتر است به آن‌ها یاد بدهیم که در این مواقع «داد بزنند» و بلند بگویند: «نه!»، و سپس آن محل را «ترک» کنند و در نهایت به مادر یا پدر «بگویند». به کودکان‌تان یاد دهید که از «داد زدن» نترسند، چراکه آن فرد متجاوز است که کار اشتباهی می‌کند و اوست که باید بترسد. عموماً بهتر است برای پیشگیری، با فرزندتان نقش بازی کنید. مثلاً از فرزندتان بپرسید که «اگر در محله یا مدرسه کسی خواست به اندام خصوصی تو دست بزند، یا لباس زیر تو را ببیند، چه کار می‌کنی؟» مطالعات نشان می‌دهند وقتی کودکان آمادگی داشته باشند و پیش‌بینی چنین موقعیت‌هایی را بکنند، در موقعیت‌های این‌چنینی عملکرد بهتری نشان می‌دهند.

نشانه‌های سوءاستفاده

عموماً بچه‌ها بعد از سوءاستفاده جنسی گوشه‌گیر می‌شوند، زیاد گریه می‌کنند یا رفتارشان به طور چشمگیری تغییر می‌کند. مثلاً امکان دارد بچه‌ای که پیش از این بازیگوش بود، رفتارهای اسرارآمیز و خشمگینانه از خود نشان دهد. امکان دارد رفتارهای جنسی از خود نشان دهند که با سن کودک و هنجارهای اجتماعی سازگاری ندارد. اگر فرزندتان دچار سوءاستفاده جنسی شده، آرامش خود را حفظ کنید و مراقب باشید که او را مقصر اعلام نکنید یا توبیخ‌اش نکنید. این اتفاق ناراحت‌کننده است و برای کودکان ناراحت‌کننده‌تر، بنابراین این حس را به او منتقل کنید که او بی‌گناه است و از دیگران (از جمله متخصصان سلامت روان) کمک حرفه‌ای بگیرید.