خشونتي كه در پس خشونت هاي اخير حضور دارد و ديده نمي شود!

علیرضا عزیزی در شرق نوشت: چندي است كه فضاي اجتماعي مان به دليل بروز آنچه مي توانيم آن را «شيوع خشونت اجتماعي» بناميم، ملتهب شده است.

حادثه ميدان كاج تهران كه در آن جواني در ملاء عام رقيب عشقي اش را وسط خيابان و در حضور شهرونداني كه با حيرت و ترس به واقعه مي نگريستند، به قتل رساند، سرآغاز دور تازه اي از خشونت هاي عريان اجتماعي بود كه به شكلي سريالي وار در اين چند وقت اخير رخ داده اند.

در حوادثي مشابه دختري در ملاء عام با ضربات چاقوي متعدد خواستگارش به قتل مي رسد؛ دختر ديگري كه زيبايي اش را در اثر اسيد پاشي از دست مي دهد و... چندي بعد، گزارش هايي از تجاوزهاي گروهي منتشر شد كه بيانگر شكل متفاوتي از خشونت اجتماعي بود. حادثه باغ خميني شهر‏، روستايي در كاشمر و ‏... در آخرين رويداد تلخ ديگر قوي ترين مرد ايران نيز با ضربات چاقو از پا درآمد و به شكلي نمادين مي توان گفت خشونت اجتماعي در حال حاضر، در فضاي جامعه مان چنان قدرت گرفته است كه حتي قوي ترين مرد ايران را نيز قرباني خويش مي كند.

    در چنين شرايطي ارايه تبييني جامعه شناختي از مفهوم «خشونت اجتماعي» ضروري است. در اينجا مي كوشيم به پسِ خشونت هاي اجتماعي اي كه اخيرا در جامعه مان رخ داده، نفوذ كنيم و از آن پرده برداريم.
    
    بورديو و فضاي منازعه اجتماعي
    پي ير بورديو جامعه شناس بزرگ فرانسوي جامعه شناسي را به مثابه «معرفت انتقادي درباره جامعه» در نظر مي گرفت. او بينشي بس منازعه آميز از فضاي اجتماعي را ارايه كرد. از نظر او جامعه، جايي است كه در آن نابرابري محسوسي در دستيابي به امكانات جريان دارد و همه چيز در ارتباط با «قدرت» معنا مي يابد؛ قدرتي كه در بستر زندگي روزمره جريان دارد و خود را در «سبك هاي زندگي» نشان مي دهد.

    سبك هاي زندگي مختلف هر چه بيشتر خواهان «سلطه» بر يكديگر هستند. افراد و گروه هاي داراي سبك زندگي مشابه مي كوشند خود را از ديگراني كه سبك هاي زندگي ديگري و عموما از اقشار پايين تر جامعه هستند، متمايز کنند و برتري خود را نشان دهند. ما انسان ها، هركدام مان بسيار بيش از آنچه تصور كنيم، خشن و بي رحم هستيم. ما از طريق شيوه لباس پوشيدن مان، شيوه صحبت كردن، نوع تفريح، اعتقادات و... به طور مستمر و مداوم در حال تحقير ديگراني هستيم كه نوع پوشش، شيوه صحبت و نوع تفريح يا اعتقادات سطح پايين تري نسبت به ما دارند.

اينچنين نيمه آگاهانه يا آگاهانه هر كدام از ما در بازي قدرت قرار داريم و در پي سلطه بر ديگري يا ديگران هستيم. بورديو از اين شيوه خشونتي كه در بطن زندگي روزانه ما به طور پنهاني جريان دارد با عنوان «خشونت نمادين» ياد مي كند. اين شكل از خشونت اغلب خود را در بستر گفتمان هاي مختلفي كه فعلاو در حال حاضر در بستر جامعه در جريان است، پنهان مي كند.
    
    از خشونت نمادين به خشونت مستقيم
    در حال حاضر در جامعه كنوني ما دو گفتمان غيرمتجدد و گفتمان متجدد با يكديگر رقابت دارند. گفتمان متجدد اشاره به سبك هاي جديد زندگي دارد كه تحت تاثير رسانه ها و شيوه زندگي مدرن بروز پيدا كرده اند. هر دو اين گفتمان ها مي كوشند تا ارزش هاي بنيادي جامعه را مشخص کرده و سبك زندگي عمومي جامعه را تعيين کنند. در بستر اين تنازع آنچه در جامعه كنوني بيش از هر چيز نمود يافته، بحران ارزش هاي پذيرفته شده اجتماعي و شيوه هاي متفاوت زندگي است.

هر نظام اجتماعي به منظور تعادل و ثبات خويش نيازمند آن است كه برخي ارزش هاي مطلوب براي زندگي اجتماعي را در جامعه نهادينه کند. ارزش هايي همچون نوع دوستي، احترام به حقوق ديگري و... اما تخاصم و تنازع ميان گفتمان هاي غيرمتجدد و گفتمان متجدد باعث دشواري تحقق اين ارزش هاي انساني شده است.

    بنابراين آنچه مورد نياز است، شكل گيري نوعي گفتمان مبتني بر اخلاق اجتماعي است. اين امر بايد از طريق كارگزاران فرهنگي جامعه به فرهنگ عمومي جامعه تزريق شود تا رقابت هاي گفتماني خصلتي اخلاقي به خود بگيرد.

مي توانيم انتظار داشته باشيم كه با باز شدن فضاي اجتماعي و تسري گفتمان اخلاقي در درون گفتمان هاي رقيب، فضاي اجتماعي را به سمتي سوق دهيم كه رعايت اخلاق و ارزش هاي پذيرفته شده اجتماعي به عنوان بخش مهمي از بازي قدرت همواره لحاظ شود و خشونت اجتماعي كاهش يابد.

    منابع:
    جمشيدي ها و پرستش (١٣٨٦)، ديالكتيك منش و ميدان در نظريه عمل پي يربورديو، نامه علوم اجتماعي، شماره ٣٠.

    توسلي، غلام عباس (١٣٨٣)، تحليلي از انديشه پي ير بورديو درباره فضاي منازعه آميز اجتماعي و نقش جامعه شناسي، نامه علوم اجتماعي، شماره ٢٣.
    *دانشجوي ارشد جامعه شناسي