عصر يک روز گرم تابستان وقتي از جاده آسيايي حد فاصل گناباد- سه راهي مهنه در جنوب خراسان رضوي عبور مي کنم حرکت شن هاي روان و غبار هوا به حدي است که علاوه بر کاهش سرعت خودرو بايد چراغ هاي آن را هم روشن کنم.
به گزارش انتخاب به نقل از خراسان، قصه چيست؟ چرا با وجود جنگل هاي وسيع در منطقه باز هم شن هاي روان به حرکت درآمده اند و ماسه هاي بادي فضا را تيره و تار کرده اند؟مشکل به تداوم خشکسالي هاي چند ساله و نبود کوچک ترين بوته و گياه در دشت هاي خشک برمي گردد، وقتي باران نبارد، گياه نرويد و خاک سيراب نشود فرسايش شروع مي شود و امروزه دشت هاي وسيعي در کشور درگير فرسايش بادي هستند و هرساله خسارت هاي سنگيني هم به مزارع، مراتع و تاسيسات زيربنايي، راه، راه آهن و شهرها و روستاها وارد مي شود.آري فرسايش بادي که در برخي نقاط کشور به ميزان ۱۵ تن در هکتار طي هر سال گزارش شده بسياري از روستاها را زير خاک فرو برده و کوچ اجباري روستاييان را سبب شده است.
با وجود جنگل هاي ۴۰ ساله در بخش وسيعي از بخش سه قلعه در جنوب شهرستان سرايان حرکت شن هاي روان عرصه را بر زندگي روستاييان تنگ کرده و اغلب روستاهاي در معرض باد و فرسايش خاک، تخليه شده است.روستاي «کامرود» از جمله روستاهايي است که ۵۰خانوار جمعيت آن امروز به يک خانوار رسيده است و سرپرست اين خانوار هم قرقبان منطقه است. سرعت توفان و انبوه ماسه و شن ها به حدي است که نمي توان چشم باز کرد. اين جا از زراعت خبري نيست و تعداد دام ها هم به تعداد انگشتان دو دست نمي رسد.«الهيار وطن خواه» که قرقبان افتخاري و مجري نمونه طرح هاي بيابان زدايي است مي گويد: احداث جنگل در اين دشت علاوه بر کاهش حرکت شن هاي روان و رشد وسعت بيابان ها سبب شده خسارت کانون هاي بحراني کمتر شود ولي براي مهار فرسايش بادي مسئولان بايد با مطالعه و اجراي طرح هاي اصولي اقدامات موثري انجام دهند.وي با ابراز نگراني از برخي بي توجهي ها و تخريب ۸۰درصد جنگل ها و مراتع منطقه مي گويد: خشکسالي بيابان زايي را تقويت کرده و شاهد هجوم شن هاي روان به محدوده روستاهاي منطقه هستيم.وقتي در جاده آسفالته به شهر سه قلعه نزديک مي شوم حرکت ماسه بادي و شن ها به حدي است که تابلوي ورودي و نماي شهر قابل رويت نيست.شرايط موجود و تداوم بادهاي ۱۲۰ روزه سيستان که اين شهر را در مي نوردد علاوه بر آلودگي محيط، درختان مقاوم در برابر خشکي را نيز تحت تاثير قرار داده است.يکي از ساکنان اين شهر کويري مي گويد: کانون بحراني سه قلعه زندگي و معيشت مردم را به طور مستقيم تحت تاثير قرار داده است. «نژادرحيم» مي افزايد: مجاورت کانون بحراني با شهر و مرکز ثقل جمعيت از معضلاتي است که با وقوع خشکسالي هاي پياپي شدت فاجعه را هر سال گسترده تر و عميق تر مي کند. به گفته او انباشت خاک در منازل و معابر باعث تداوم معضل زيستي و اجتماعي در منطقه شده است.يک کارشناس منابع طبيعي نيز بروز مشکلات بهداشتي و خطرات تهديدکننده در موقع توفان براي بيماران تنفسي، کودکان و سالمندان، خسارات زياد و غيرقابل جبراني را به بار مي آورد.«عبداللهي» گفت: حرکت شن هاي روان به محصولات و تاسيسات کشاورزي، مدفون شدن مراتع دامداري زير شن ها و از بين رفتن دام و کم شدن دامداري از مهم ترين اثرات حرکت شن هاي روان در کانون هاي بحراني است.کارشناس دفتر امور بيابان سازمان جنگل ها و مراتع کشور مي افزايد: شرايط بسياري از کانون هاي فرسايش بادي به ويژه در استان هاي خراسان جنوبي و کرمان بحراني است و اگر در ۳ سال آينده اين بحران رفع نشود عواقب بسيار مخربي دامن گير مردم مناطق تحت نفوذ اين فرسايش ها خواهد شد.بندسار سه قلعه امروز ديگر محل کشت و کار نيست، شن هاي روان که حتي با وجود جنگل هاي وسيع هر صبح سطح جاده آسفالته را مي پوشاند کشتزارها را ماسه اي کرده است و قنات ها را مسدود، کانال هاي آبياري مملو از شن هستند و نمي توان کاري براي مهار آن انجام داد.
يکي از نقاط بحراني در حاشيه کوير مرکزي ايران دشت بشرويه است. شهرستاني که با وجود تلاش هاي فراوان در عرصه بيابان زدايي و توسعه مراتع و جنگل هاي دست کاشت اکنون در محاصره کوير قرار دارد و توفان هاي شن آسايش مردمان آن را گرفته است.فرماندار اين شهرستان با اشاره به وسعت ۷۸۰ هزار هکتاري آن مي گويد: بشرويه ۱۰ درصد وسعت استان و ۸درصد کانون هاي فرسايش بادي را به خود اختصاص داده است.«غلامرضا پورسلطاني» مي گويد: اجراي طرح هاي بيابان زدايي، آبخيزداري و مهار شن هاي روان زمينه ساز جهاد اقتصادي است و اين امر مي تواند امنيت سرمايه گذاري را در مناطق کويري به دنبال داشته باشد.حجت الاسلام «محمد شمس الدين» امام جمعه بشرويه هم نگران آثار مخرب تغيير اقليم است و با اشاره به خشکسالي هاي متوالي و وزش توفان هاي شن در منطقه از مسئولان مي خواهد در اجراي طرح هاي بيابان زدايي با کارهاي کارشناسي و شناسايي گونه هاي گياهي مقاوم تلاش بيشتري داشته باشند. او بارندگي کم، ميزان تبخير سالانه که بيشتر از ميزان ريزش نزولات جوي است، فقر پوشش گياهي و وجود بادهاي فرساينده را از جمله دلايل افزايش مناطق بياباني مي داند.حرکت شن هاي روان در بخشي از کوير راه آهن سراسري مشهد- بافق را نيز از گزند مصون نگذاشته است و همواره خساراتي به اين تاسيسات وارد مي شود. تداوم خشکسالي همان جنگل هاي دست کاشت و مرتع هاي طبيعي را هم به زانو درآورده و ديگر اين روزها در توفان شن و ماسه چشم شترهاي سرگردان در کوير هم جايي را نمي بيند.
«حبيب ا... شريفي» مديرکل منابع طبيعي و آبخيزداري خراسان جنوبي هم مدعي است بر اساس طرح هاي مطالعاتي انجام شده در اين استان ميزان فرسايش خاک به طور متوسط سالانه حدود 8.8 تن در هکتار است.وي با اشاره به قرارگرفتن خراسان جنوبي بر روي کمربند خشک و نيمه خشک نيمکره شمالي مي افزايد: در خراسان جنوبي ذخاير منابع آبي بسيار ضعيف و نزولات جوي کم و ميزان پوشش گياهي اندک است و با توجه به وجود ۲۲ کانون فرسايش بادي در استان بايد طرح هاي بيابان زدايي به صورت يک بسيج ملي و همگاني نهادينه شود.وي فرسايش زياد و خاک، توفان هاي شن، جابه جايي تپه هاي ماسه اي، زيرشن رفتن کشت مردم، پر شدن کانال هاي آب ازشن را از جمله مشکلات موجود در سطح منطقه بحراني سه قلعه اعلام مي کند و مي افزايد: پروژه بين المللي احياي اراضي جنگلي و تخريب شده با تاکيد بر اراضي تحت فرسايش بادي و اراضي شور با عنوان RFLOL در منطقه سه قلعه از توابع شهرستان سرايان اجرا مي شود.به گفته وي اين پروژه با مشارکت ايران و صندوق تسهيلات جهاني زيست محيطي GF اجرا مي شود و سازمان جهاني خواربار و کشاورزي ملل متحد (فائو) نيز پيمانکار اجرايي آن است.مديرکل منابع طبيعي و آبخيزداري خراسان رضوي هم مدعي است فرسايش خاک در اين استان بحراني است و اين پديده هر ساله خسارت هايي را به استان وارد مي کند.مهندس «حسن تقوايي» با اشاره به وجود ۱۵ کانون فرسايش بادي در اين استان مي افزايد: فرسايش خاک در استان به طور متوسط بين ۹ تا ۲۴ تن در هکتار در هر سال به طور ميانگين ۱۵ تن در هکتار طي سال است.به گفته وي از ۶ ميليون هکتار عرصه بياباني اين استان بيش از يک ميليون و ۷۲۷ هزار هکتار تحت فرسايش بادي است.وي با ابراز نگراني از خسارت سنگين فرسايش بادي به تاسيسات شهري و روستايي مي گويد: متاسفانه اعتبارات مورد نياز طرح هاي بيابان زدايي و مهار کانون هاي بحراني به موقع و به ميزان کافي تامين نمي شود و اين شرايط مناطق بحراني را کنترل ناپذير کرده است.
اما خشکسالي بيش از يک دهه مشکلات فراواني را هم براي استان سيستان و بلوچستان به وجود آورده است و هم اکنون بادهاي مشهور ۱۲۰ روزه سيستان به ۱۶۰ روز افزايش يافته است. به گزارش مهرمنطقه سيستان واقع در شمال اين استان از حدود ۱۱ سال پيش تاکنون به دليل قطع رودخانه هيرمند و خشک شدن بستر درياچه هامون با بحران خشکسالي روبرو شده است و منطقه اي که در گذشته به انبار غله ايران معروف بود اکنون با از بين رفتن کشاورزي، دامپروري و صيد و صيادي دست به گريبان است.جنوب سيستان و بلوچستان با شهرستان هاي خاش، سراوان، ايرانشهر، سرباز، سيب سوران، زابلي، نيکشهر، کنارک و چابهار نيز به علت کاهش نزولات آسماني و خشک شدن رودخانه ها و سدها دوران ناخوشايندي را پشت سر مي گذارند.سيستان و بلوچستان از حدود ۱۱ سال پيش تاکنون به دليل قطع رودخانه هيرمند و خشک شدن بستر درياچه هامون با بحران خشکسالي روبرو شده است و منطقه اي که در گذشته به انبار غله ايران معروف بود اکنون با از بين رفتن کشاورزي، دامپروري و صيد و صيادي دست به گريبان است.قطع آب اين رودخانه و خشک شدن درياچه هامون موجب افزايش بادهاي ۱۲۰ روزه و حرکت شن هاي روان و گرد و غبار شده و تاکنون خسارات زيادي به بخش هاي مختلف وارد کرده است.سرپرست اداره کل حفاظت محيط زيست سيستان و بلوچستان معتقد است که خشکسالي بيش از يک دهه گذشته در منطقه سيستان علاوه بر افزايش سرعت توفان و گرد و غبار ناشي از آن، مدت زمان وزش بادها را نيز افزايش داده است.خسرو افسري بيان داشت: اکنون حدود ۳۳ درصد سطح اين استان را بيابان و شنزار تشکيل مي دهد که همين تعداد، وسعتي معادل شش ميليون و ۳۰ هزار هکتار را شامل مي شود.مدير کل اداره منابع طبيعي و آبخيزداري استان نيز مي گويد: تاکنون با انجام بررسي هاي کارشناسي، ۲۷ کانون بحراني فرسايش خاک در سطح بيش از يک ميليون هکتار از مساحت استان شناسايي شده است. محمدنبي ياري افزود: بادهاي موسمي ۱۲۰ روزه که بعد از وقوع خشکسالي هاي چند سال اخير به حدود ۱۶۰ روز افزايش يافته موجب جاري شدن شن هاي روان در خانه و کاشانه و زندگي مردم و گسترش بيابان شده است.يک کارشناس زيست محيطي مي گويد: برخي بررسي ها نشان مي دهد که منشاء گرد و غبار توفان هاي منطقه سيستان بستر تالاب خشکيده بين المللي هامون است اما بررسي هاي بعدي کارشناسي و تهيه گزارش هاي ميداني توسط بعضي از کارشناسان محيط زيست و منابع طبيعي مشخص کرده که تداوم خشکسالي هاي اخير و افزايش سرعت باد و شدت غلظت گرد و خاک، کانون هاي بحراني جديدي در منطقه به وجود آمده است.کارشناسان اظهار مي دارند که با ادامه اين شرايط، اثري از نيزارهاي تالاب هامون به جاي نخواهد ماند و اين معضل با تبعات زيان بار فراواني اين منطقه را همچنان تهديد مي کند. مديرکل منابع طبيعي سيستان و بلوچستان نيز بيان داشت: حدود ۹۴ درصد مساحت اين استان را عرصه هاي منابع طبيعي شامل يک ميليون هکتار جنگل، ۱۰ ميليون و ۲۵۰ هزار هکتار مرتع و شش ميليون و ۳۰۰ هزار هکتار بيابان در بر مي گيرد که براي حفظ منابع طبيعي و جلوگيري از بيابان زايي نياز به همکاري بيش از پيش تمام سازمان ها، نهادها و گروه هاي مختلف و آحاد مردم است.
اما آيا راهکاري براي کاهش فرسايش خاک وجود دارد؟به گفته کارشناسان بر اساس تکاليف قانون بهره وري منابع طبيعي براي کاهش فرسايش خاک در کشور برنامه ريزي شده و قرار است فرسايش خاک تا پايان برنامه پنجم به يک تن در هکتارکاهش يابد.مدير کل دفتر امور بيابان هاي کشور با اشاره به اين که ۶۱درصد از مساحت کشور داراي اقليم خشک و فراخشک است، مي گويد: ۱۰۰ميليون هکتار از اراضي کشور در معرض بيابان زايي قرار دارد که از اين مساحت ۷۵ميليون هکتار در معرض فرسايش آبي، ۲۰ميليون هکتار در معرض فرسايش بادي و ۵ميليون هکتار در معرض ساير اشکال تخريب اعم از شيميايي و فيزيکي قرار دارد.وي مي گويد: در برنامه چهارم توسعه اعتبارات نسبتا مناسبي براي تثبيت شن و طرح هاي بيابان زدايي اختصاص يافت ولي درصد تحقق اعتبارات ملي و استاني در اغلب استان ها حدود ۴۰درصد بوده است.
بر اساس بند (ه) ماده (۶۹) قانون برنامه پنج ساله چهارم توسعه، مقرر شده بود در طول برنامه به ميزان حداقل 5.1 ميليون هکتار (سالانه ۳۰۰هزار هکتار عمليات اجرايي) عمليات کنترل کانون هاي بحراني بيابانزا صورت گيرد. يک عضو کميسيون کشاورزي مجلس مي گويد: در مناطق خشک و فراخشک ايران، به دليل شرايط اقليمي، عوامل انساني بيابانزا از قبيل افزايش جمعيت، چراي مفرط دام از پوشش گياهي موجود، توسعه صنعتي و تغيير کاربري اراضي و برداشت بي رويه از سفره هاي آب زيرزميني، پديده بيابانزايي رشد فزاينده اي دارد. سطح اراضي بياباني کشور بالغ بر 57.32 ميليون هکتار است و از اين مقدار 5.19 ميليون هکتار در معرض فرسايش بادي و حدود شش ميليون هکتار آن را کانون هاي بحراني فرسايش بادي و اراضي تحت تاثير از آن تشکيل مي دهد. به گفته وي بررسي عملکردها نشان مي دهد اقدامات انجام شده از روند مناسبي برخوردار نبوده است به طوري که در سال هاي ۱۳۸۴ لغايت ۱۳۸۷ از ۳۰۰هزار هکتار برنامه پيش بيني شده ساليانه به ترتيب 17،22،14و هشت درصد برنامه تحقق يافته است. رجايي مي افزايد: بيشترين عمليات در سال۱۳۸۵ با 5.66 هزار هکتار معادل ۲۲درصد برنامه و کمترين درسال۱۳۸۷ با 9.23 هزار هکتار معادل هشت درصد برنامه به اجرا درآمده است. با احتساب ۴۶هزار هکتار متوسط عملکرد چهارساله ۱۳۸۴ لغايت ۱۳۸۷ و با ادامه روند کنوني تامين و تخصيص اعتبار و شيوه اجرايي استاني طرح، براي اجراي کامل هدف قانون برنامه پنج ساله چهارم توسعه، حدود ۲۹سال از برنامه عقب هستيم از اين رو کارشناسان برنامه راهبردي بيابان زدايي کشور را در نيمه راه مانده مي دانند.
جاي تاسف است بعد از ۳دهه از پيروزي انقلاب هنوز ميزان فرسايش بادي در کشور سنجش نشده و تمام تلاش ها و هزينه کردن اعتبارات ميلياردي در اين حوزه بدون برنامه اصولي انجام مي شود.«کاظم هندآبادي» مدير کل امور بيابان و سازمان جنگل ها و مراتع و آبخيزداري کشور در اين باره مي گويد: از آن جايي که تاکنون ميزان فرسايش بادي در کشور سنجش نشده است معاونت مناطق خشک و نيمه خشک سازمان جنگل ها بر آن است تا در ۳استان يزد، کرمان و سمنان اقدام به راه اندازي مراکز پايش و سنجش ميزان فرسايش بادي کند تا بتواند در برنامه ريزي ها و مطالعات بعدي مورد استفاده قرار گيرد.وي با اعلام اين که هنوز بودجه راه اندازي اين مراکز مشخص نشده است مي افزايد: راه اندازي اين مراکز جزو برنامه است ولي اين بحث تنها کار اجرايي و احداث ساختمان نيست بلکه جنبه هاي مطالعاتي را نيز در بر مي گيرد. وي درباره اين که«آيا با نبود شاخص در ميزان فرسايش بادي تکليفي که براي کاهش ميزان فرسايش بادي در برنامه پنجم براي سازمان جنگل ها در نظر گرفته شده است محقق خواهد شد يا خير؟» مي گويد: در اين زمينه از نظر کاهش ميزان فرسايش بادي آن گونه که براي فرسايش آبي مدنظر است چيزي تکليف نشده است و تنها به موضوع کاستن از اراضي و کانون هاي بحراني و فرسايش بادي در برنامه پنجم پرداخته شده است.به هر حال در برنامه چهارم با وجود تاکيدات و وجود ظرفيت هاي کاري متاسفانه اعتبارات تخصيصي سالانه براي عمليات اجرايي تثبيت شن هاي روان و بيابان زدايي تنها ۳۸درصد اعتبارات مصوب بوده است و لذا اهداف برنامه محقق نشده است و تداوم اين روند در برنامه پنجم با وجود بحراني تر شدن کانون هاي فرسايش بادي کشور به مراتب خطرآفرين و نگران کننده تر است.
