وداع با زادگاه زرتشت

اعتماد نوشت: محيط زيست ايران هر روز با ابعاد تازه يي از سوء مديريت ها و بي توجهي عمومي روبروست. بي ترديد از اصلي ترين دلايل نقش كم رنگ جايگاه حفاظت محيط زيست در ميان مردم و مسوولان ضعف مفرط آموزش همگاني ناشي از عدم تبليغات مناسب و درخور رسانه ملي و بي توجهي آموزش و پرورش در آموزش اهميت حفاظت محيط زيست در مدارس بوده است.

نابودي درياچه اروميه بي ترديد ناشي از ضعف مديريت منابع آب، توسط همه متوليان بويژه وزارت جهاد كشاورزي، وزارت نيرو، وزارت راه و شهرسازي و سازمان محيط زيست است.بستن مسير گذر هزاران ساله رودخانه هاي تامين كننده آب درياچه اروميه با ساختن سد و عدم رعايت حقآبه مربوط اصلي ترين نقش را در نابودي آن ايفا كرده است.اين درحالي است كه مجلس شوراي اسلامي طرح دوفوريتي انتقال آب از رودخانه هاي اطراف درياچه اروميه را به رغم مخالفت هاي كارشناسان محيط زيست رد كرد و موضوع بحران درياچه اروميه را به صورت عادي بررسي خواهد شد.

    تالاب بين المللي درياچه اروميه كه در ايران باستان به «چي چست» مشهور و به قولي كرانه هاي آن زادگاه زرتشت پيامبر باستاني ايران زمين بوده در سال هاي اخير با انواع بلاهاي طبيعي و انساني دست و پنجه نرم كرده و با سرعت به سوي نابودي پيش مي رود. درياچه اروميه با وسعت بيش از 570 هزار هكتار داراي حوزه آبريزي با حدود 60 هزار كيلومتر مربع (تقريبا سه درصد مساحت ايران) را در برمي گيرد.
    اين درياچه به دليل اهميت محيط زيستي به عنوان ذخيره گاه زيست كره در مجامع جهاني به ثبت رسيده و مورد حمايت بين المللي قرار گرفته است. درياچه اروميه در سال 1352 خورشيدي با مصوبه شوراي عالي محيط زيست به عنوان پارك ملي و در سال 1354 خورشيدي از سوي كنوانسيون جهاني تالاب ها (كنوانسيون رامسر) به عنوان يكي از مهم ترين تالاب هاي بين المللي جهان به ثبت رسيده است.
    اين در حالي است كه امروزه سير قهقرايي نابودي و پاك شدن از روي نقشه جغرافيايي جهان را با سرعت طي مي كند.
    پارك ملي درياچه اروميه با 30تالاب وابسته و اقماري آب شور و شيرين بزرگ ترين زيستگاه حيات وحش خاورميانه بوده كه در ساليان گذشته صدها هزار پرنده بومي و مهاجر در آنها لانه سازي و زادآوري مي كرده اند.
    
    رودهاي كردستان عامل حيات درياچه
    رودخانه زرينه رود مهم ترين رود تامين كننده آب درياچه اروميه محسوب مي شود. شاخه اصلي اين رودخانه چم سقز است كه از كوه هاي گردنه خان در شرق بانه سرچشمه مي گيرد. رودخانه «خرخره» اصلي ترين شاخه اين رود است كه از كنار شهر سقز مي گذرد و سرانجام به رودخانه زرينه مي پيوندد. شاخه هاي ديگر آن ساروك و موردي است كه از منطقه تكاب و سهند سرچشمه مي گيرند. در سقز زرينه رود را با اسم «جاكتو» مي شناسند. اين رودخانه بزرگ يكي از جذاب ترين مناطق طبيعي استان است و همچنين در اين رودخانه امكان ورزش هاي آبي و نيز در تمام طول رودخانه امكان قايقراني وجود دارد.
    
    سدسازي هاي بي رويه
    در حالي كه 21 رودخانه دايمي و هفت رودخانه فصلي از اصلي ترين منابع تغذيه كننده آب درياچه اروميه محسوب مي شوند، سدسازي بي رويه روي اين رودها به عنوان عامل اصلي خشك شدن درياچه اروميه محسوب مي شوند كه با گسترش روزافزون بهره برداري از اين سدها روند خشك شدن درياچه نيز تشديد شده است.
    در حال حاضر نزديك به 40 سد و بند در مسير رودخانه هاي تغذيه كننده درياچه اروميه احداث شده يا در دست اجراست كه حجم قابل توجهي از آب هاي برداشتي از آنها به مصرف كشاورزي مي رسد و اين در صورتي است كه حداكثر راندمان آبياري كشاورزي توسط نهادهاي مربوط 34درصد برآورد شده است و اين يعني 66درصد از آب برداشتي رودخانه ها و چاه ها كه به مصرف بخش كشاورزي مي رسد هدر رفته و تبخير مي شود.
    
    پروژه ضد محيط زيستي راه ميان گذر
    احداث راه ميان گذر شهيد كلانتري از دل درياچه اروميه در سال هاي نخستين بعد از انقلاب با طرح اين شهيد براي فراهم آوردن شرايط مناسب تر جهت تداركات جنگي به جبهه ها پيشنهاد شد. اين راه كه كوتاه زماني پس از افتتاح نخست در سال 1368 فرونشست ديگر بار باز هم با اشكالات محيط زيستي فراوان احداث شد. ساخت اين ميان گذر پيامدهاي محيط زيستي بسياري را به دنبال داشته است.
    
    شورشدگي بحراني اروميه
    در حالي كه نمك موجود در آب درياچه اروميه در حالت معمولي 180 تا 220 گرم در هر ليتر برآورد شده است، اين ميزان در شرايط بحراني فعلي به 340 گرم در هر ليتر مي رسد كه از ديد متخصصان محيط زيست يك فاجعه اكولوژيك براي اين منطقه تلقي مي شود. بر اساس برآوردهاي انجام شده بر اثر شوري بيش از حد آب، جمعيت آرتميا كه غذاي اصلي فلامينگو هاي مهاجر محسوب مي شوند نسبت به سال هاي 75 و 76 تا 40 برابر كاهش يافته و با ادامه روند فعلي در آينده نزديك اثري از اين آبزي ارزشمند بر جاي نخواهد ماند. جدا از تاثيرات بسيار مخرب شورشدگي بر حيات تنها جاندار آب هاي درياچه يعني آرتميا، تبديل شدن 25 هزار هكتار حواشي درياچه اروميه به شوره زار ديگر پيامد مستقيم مخرب محيط زيستي اين فاجعه تلقي مي شود.
    عمق فاجعه آنجا بيشتر نمايان مي شود كه بدانيم بيش از صد هزار هكتار از مناطق جنوب و شرق و حواشي پست درياچه در معرض تبديل قطعي به شوره زار قرار دارند. آينده متصور براي منطقه نيز اينگونه خواهد بود كه با وزش هر باد ذرات نمك تمام مزارع، باغ هاي سيب و انگور و مراتع را فرا گرفته و حتي تنفس را نيز براي مردم ساكن در شهرهاي اطراف درياچه اروميه با مشكل مواجه خواهد كرد.
    
    پايين آمدن سطح آب درياچه اروميه
    بر اساس برآوردهاي انجام شده از سال آبي 75-74 تاكنون رقوم ارتفاعي سطح تراز آب درياچه اروميه سير نزولي پيدا كرده و در طول سال هاي اخير آب درياچه بيش از شش متر كاهش داشته است بنابر تحقيقات انجام شده از 12 سال پيش تاكنون نمودار تراز آب پارك ملي درياچه اروميه رو به پايين بوده است و بر اثر تبخير ساليانه سه تا چهار ميليارد مترمكعب آب درياچه تبخير مي شود.
    
    پيامدهاي خشك شدن درياچه
    با توجه به اينكه درياچه اروميه و آرال از نظر اقليمي و جغرافيايي تا حدودي از شباهت برخوردارند، گرم شدن كره زمين و همزمان قطع جريان ورود آب هاي دو رود آمودريا و سيردريا به درياچه «آرال» سبب خشك شدن آن شده است، با كمال تاسف در صورت ادامه وضعيت موجود سرنوشت مشابهي هم براي درياچه اروميه قابل پيش بيني است و در صورت خشك شدن درياچه، املاح بر جاي مانده از بادهاي گرم وارد شهرها شده و موجب بروز بيمار ي هاي مختلف از جمله بيماري هاي ريوي و چشمي خواهد شد.
    
    انتقال پساب هاي صنعتي به درياچه اروميه
    با در نظر گرفتن اينكه درياچه اروميه در قلب آذربايجان به عنوان قطب صنعتي- كشاورزي ايران واقع شده است، به دليل عدم وجود سيستم استاندارد دفع پساب هاي كشاورزي و صنعتي و عدم نظارت كافي نهادهاي مسوول، بسياري از كارخانه ها پساب هاي آلوده خود را به سوي درياچه اروميه هدايت و تخليه مي كنند كه اين مساله درياچه را از كرانه هاي شرق و غرب در معرض تهديدهاي بسيار پرمخاطره محيط زيستي قرار داده است. براي نمونه مي توان به يك مورد گويا در اين زمينه اشاره كرد كه 25 كيلومتر لوله گذاري براي انتقال پساب هاي صنعتي يكي از كارخانه ها به سمت درياچه اروميه به انجام رسيده است تا به زعم مجريان آن خطر آلوده سازي محيط شهري رفع شود! (و البته خطر به مراتب بزرگ تر به درياچه اروميه تحميل شود.)
    
    نابودي زيستگاه هاي پرندگان مهاجر
    بسياري از زيستگاه هاي شناخته شده درياچه اروميه به خاطر كم آبي و سدسازي روي رودخانه هاي اطراف اين درياچه تخريب شده اند و همين موضوع باعث شده تا پرندگان از اين زيستگاه ها مهاجرت كنند.
    با مسدود كردن آب رودخانه ها به عنوان محل زندگي پرنده هاي درياچه اروميه و بستن سدهاي متعدد پرندگاني كه براي يافتن آب و غذا به اين مكان ها مي آيند وقتي با كمبود آب و غذا مواجه مي شوند به ناچار برمي گردند و به مكان هاي ديگر مهاجرت مي كنند. وجود پرندگاني همچون فلامينگو و پليكان سفيد يكي از ويژگي هاي تنوع زيستي در درياچه اروميه است كه در جزاير 9 گانه پارك ملي درياچه اروميه جوجه آوري دارند و با توجه به روند خشكسالي در 10 سال اخير و تغييرات اكولوژيك در سطح جزاير 9گانه كه از طريق خشك شدن اطراف جزاير و به هم پيوستن آنها صورت گرفته، تعداد جمعيت تخمگذار اين پرندگان بسيار كاهش يافته و اين امر نشان دهنده تاثير معني دار خشكسالي بر پرندگان ساكن پارك ملي درياچه اروميه است.