دعای «ربنا» بسیار استادانه خوانده شده است و علاوه بر آن به خاطر حس و
حالی كه در این قطعه وجود دارد و استاد شجریان به خوبی توانسته از پس آن
برآید، این دعا به این اندازه ماندگار شده است.
به نوشته تجربه؛ ربنا یكی از
آثار محمدرضا شجریان و شامل 4 دعا از آیات قرآن است كه همه با عبارت ربنا
آغاز می‌شوند. این اثر در تیرماه 1358 ظبط شده و برای مدت 30 سال جزء
برنامه‌های اصلی رادیو و تلویزیون ایران بوده است. بنا به گفته محمدرضا
شجریان، انگیزه اصلی وی از خواندن این دعا، تدریس آن به دو هنر جو بوده و
این اثر در یكی از استدیوهای رادیو ضبط شده است.
ربنا طبق سنت اجرایی این دعاها،
روی دستگاه‌های قرآنی خوانده شده و از دستگاه رست یا راست شروع شده و در
خاتمه به دستگاه عجم (شبیه به ماهور) مدلاسیون می‌شود. (نام عجم بر این
دستگاه كه یكی از دستگاه‌های هفتگانه قرآنی‌است، می‌تواند نشان دهنده عدم
وجود چنین دستگاهی در الحان قدیم عربی باشد.
ربنا در نواری كه محمدرضا
شجریان با نام به یاد پدر ضبط كرده، منتشر شده است. در این اثر به خوبی
می‌توان تاثیرات شیخ نصرالدین طوبی و شیخ طه الفشی را مشاهده كرد. این اجرا
تقریبا فاقد تحریر است و بجز چند نت، تماما بوسیله قلط و ویبراسیون اجرا
شده است.
ربنای شجریان از ابتدا، روی
نت‌های سی بمل و سپس دو اوج می‌گیرد (روی خط حامل كلید سل) و در حوالی این
نتها گردش دارد و تا نت می‌بمل به بالاترین نت خود می‌رسد. در حالی كه در
سال 1387، زمزمه‌هایی در مورد ثبت این اثر در فهرست آثار ملی ایران به
گوش می‌رسید،نه نتها این مساله تا كنون نتیجه‌ای در بر نداشته؛ كه در
سال‌های اخیر پخش آن از صدا و سیما قطع نیز شده است.
آقای سراج در ابتدا درباره «ربنا»یی كه آقای شجریان خوانده‌اند، توضیح دهید؟
«ربنا»ی استاد شجریان در ابتدا به پیشنهاد مرحوم «صبحدل» به
عنوان یك كارگاه آموزشی خوانده شد و سرمشق و الگویی بسیار مناسب برای تمام
جوانانی بود كه می‌خواستند به عنوان قاری فعالیت كنند.
بعد از مدتی اما به عنوان دعای
سحر مورد استفاده قرار گرفت كه برای سال‌های متمادی از رسانه‌های مختلف
پخش می‌شود. این دعا بسیار استادانه خوانده شده است و علاوه بر آن به خاطر
حس و حالی كه در این قطعه وجود دارد و استاد شجریان به خوبی توانسته از پس
آن برآید، این دعا به این اندازه ماندگار شده است.
یعنی شما عوامل دیگری را صرف‌نظر از نكات تكنیكی این قطعه در ماندگاری آن موثر می‌دانید؟
قطعا همین‌طور است، البته این مساله به هیچ عنوان نافی آن نیست
كه این دعا از لحاظ تكنیك آوازی بسیار قدرتمند است، اما به هر حال
نمی‌توان این مساله را نیز نادیده گرفت كه پخش آن طی مدت سه دهه سبب شد تا
بسیار یاز مردم خاطره‌های بسیاری از آن داشته باشند.
این دعا كه در روحانی‌ترین ایام
پخش می شد، بدون شك هیچ‌گاه از ذهن مردم پاك نخواهد شد، همان‌طور كه
این اتفاق درباره اذان مرحوم «موذن‌زاده اردبیلی» نیز رخ داده است و هر
شنونده‌ای فارغ از میزان دیانت، لحظه‌هایی عرفانی را با آن می‌گذراند.
شاید بتوان این گونه قلمداد كرد كه زمان پخش این قطعه نیز تاثیر بسیار
زیادی در این ماجرا داشته باشد كه این دعا به بخشی از آیین‌های مذهبی مردم
بدل شده است، یعنی بسیاری در ایام سحر و افطار منتظر شنیدن این قطعه
هستند.
به عنوان آوازخوانی كه در زمینه موسیقی سنتی ایران فعالیت دارید،از لحاظ آوازی این قطعه را چگونه ارزیابی می‌كنید؟
این مساله در تخصص دوستانی است كه بیشتر در زمینه خواندن قرآن
فعالیت دارند و مبانی تجویدی می‌دانند، اما من به عنوان كسی كه آواز
ایرانی می‌خوانم نیز این قطعه را دوست دارم. چرا كه معتقدم بسیار استادانه
خوانده شده است. آقای شجریان این دعا را در اوج خوانده و نحوه خواندنشان
تناسب بسیاری با آیات قرآنی دارند، به‌خصوص اینكه ملودی كلام در آن بسیار
رعایت شده است.
البته همان‌طور كه می‌دانید این دعا یكی- دو سالی است كه دیگر پخش نمی‌شود. در این باره نظرتان چیست؟
طبیعی است كه من هم مانند بسیاری دیگر از مردم علاقه دارم كه این
دعا را بار دیگر در ایام ماه مبارك رمضان بشنویم. شاید عده زیادی از مردم
مبانی آورازی را نشناسند و از این لحاظ این دعا را مورد بررسی قرار
ندهند، اما حس و حالی كه در این قطعه وجود دارد، سبب می‌شود تا حس بسیار
دلنشینی نسبت به این قطعه داشته باشند و خلاصه اینكه آن را دوست داشته
باشند.
از طرفی این مساله را نمی‌توان
نادیده گرفت كه موسیقی ایرانی در سال‌های اخیر بسیار مظلوم واقع شد و به
انزوا كشیده شده است. گاه دیده می‌شود كه از اساتیدی كه در این حوزه وجود
دارند، تقدیرهایی صورت می‌گیرد، اما نمی‌توان این مساله را فراموش كرد كه
این مساله دردی دوا نمی‌كند تا زمانی كه ارزش موسیقی رعایت شده و مورد
توجه قرار گیرد.
و در پایان؟
ببینید در مورد استاد شجریان نمی‌توان به هیچ وجه این مساله را
نادیده گرفت كه او استادی بی‌بدیل در زمینه آواز است و نمونه‌ای استثنایی
كه در هر اثر و یا برنامه‌ای كه اجرا می‌كند، اتفاقی تازه به وجود
می‌آورد. بنابراین امیدوارم كه مسوولان فرهنگی ما را ناامید نكرده و زمینه
استفاده از هنر ایشان را فراهم كنند.
ضمنا خیلی از ماشینها هم موقع افطار با صدای بلند پخشش میکنن
کلام خدارو سیاسی نکنید!