پایگاه خبری تحلیلی انتخاب (Entekhab.ir) : خراسان نوشت: «سونامي سفره هاي زيرزميني در راه است». خبر کوتاه است اما نگران کننده. فرو نشست زمين در چندين شهر کشور به مرحله خطر نزديک شده است اما همچنان برداشت بي رويه از طريق چاه ها ادامه دارد و هنوز هم بهره وري ما در بخش آب کشاورزي پايين ترين در دنياست! تعجب نکنيد؛ «ايران رتبه سوم برداشت آب را از منابع زيرزميني در جهان دارد و نيمي از دشت هاي کشور ممنوعه و نيم ديگر هم با اضافه برداشت مواجه است.»
محققان مي گويند پس از يخچال ها، منابع آب زيرزميني دومين منبع آب شيرين موجود در جهان است و در نقاطي که آب هاي سطحي همانند درياچه ها و رودخانه ها وجود نداشته و يا غيرقابل استفاده باشند نيازهاي آبي توسط منابع زيرزميني برطرف مي شود.
معاون سازمان زمين شناسي و اکتشافات معدني با هشدار نسبت به پيشروي پديده فرو نشست زمين در بيش از ۲۰۰ دشت کشور خشکسالي و استفاده بي رويه از آب هاي زيرزميني را از عوامل ايجاد اين پديده مي داند.
معضل جهاني
حدود يک سوم جمعيت جهان وابسته به آب زيرزميني بوده و بيش از ۷۰ درصد منابع آب زيرزميني به مصرف کشاورزي مي رسد بنابراين توسعه کشاورزي و صنعت باعث افزايش برداشت از اين منابع شده و برداشت بي رويه از مخازن آب زيرزميني موجب شده که ميزان تغذيه آبخوان جواب گوي برداشت نباشد و سطح آب زيرزميني افت کند. افت سطح آب زيرزميني هم مشکلاتي همچون خشک شدن چاه هاي آب، کاهش دبي رودخانه و آب درياچه ها، تنزل کيفيت آب، افزايش هزينه پمپاژ و استحصال آب و نشست زمين را به دنبال دارد.
دکتر «مهدي سبزواري» کارشناس و محقق مسائل آب با اشاره به اين که کسري حجم مخزن آب زيرزميني جهان سالانه تا ۸۰۰ ميليارد مترمکعب است، مي افزايد: کشورهاي هند، چين، آمريکا، آفريقاي شمالي و يمن از جمله کشورهاي داراي کسري مخزن و افت سطح آب هاي زيرزميني هستند و برخي آمار نشان مي دهد که در شيکاگو، پاکستان، چين شمالي، يمن افت سطح آب ۲ تا ۳ متر است با اين حال ايران در شمار بحراني ترين کشورها قرار دارد.
گفته مي شود کل آبخوان کشور ظرفيت برداشت حدود ۷۰ ميليارد متر مکعب آب در سال را دارد که هم اکنون ۸ ميليارد مترمکعب بيش از حد متوسط برداشت مي شود.
علت افت منابع
برداشت بي رويه از سفره هاي زيرزميني دليل اصلي افت سطح آب است و کارشناسان نگران تداوم اين قصه تلخ هستند. هر روز مجوزهاي حفر چاه، تغيير و جابه جايي مکان و حتي کف شکني چاه ها آن هم در دشت هاي ممنوعه و بحراني صادر مي شود و باز هم همه از مدير و مسئول گرفته تا کشاورز و روستايي ابراز تأسف مي کنند و سري به نشانه نگراني تکان مي دهند.
يک مدرس دانشگاه درباره علت بالا بودن ميزان کسري مخزن در دشت هاي آبي کشور به خراسان مي گويد: بر اساس مطالعات انجام شده بيش از ۹۰ درصد از آب هاي زيرزميني در بخش کشاورزي مصرف مي شود و در اين بخش با توجه به خشکسالي هاي پياپي و افزايش سطح زير کشت و توليدات کشاورزي شاهد فشار مضاعف بر اين مخازن هستيم و سطح آب هاي زيرزميني روز به روز پايين تر رفته و تراز دشت ها منفي مي شود.
«حسين ابراهيمي» مي افزايد: صدور مجوزهاي بي رويه طي دهه هاي گذشته براي حفر چاه هاي عميق و نيمه عميق، کاهش نزولات جوي و خشکسالي هاي مداوم که در برخي نقاط کشور وارد چهاردهمين سال شده است از ديگر دلايل افت سطح سفره هاي زيرزميني است.
آمار نگران کننده
آمارها حکايت از وجود بيش از صد هزار حلقه چاه غيرمجاز با برداشت سالانه ۵ ميليارد متر مکعب آب در دشت هاي کشور دارد. از طرفي کسري مخزن در سطح سفره هاي کشور نيز سالانه ۸ ميليارد مترمکعب است. آن هم درست در شرايطي که مقدار متوسط بارش کشور در سال آبي گذشته (مهر۸۹ تا پايان شهريور۹۰) ۱۹۶ ميلي متر گزارش شده که نسبت به ميانگين دوره مشابه ۴۰ ساله ۲۱درصد کاهش دارد.
در همين سال با وجود اين همه دغدغه باز هم برابر اعلام معاونت حفاظت و بهره برداري شرکت مديريت منابع آب ايران ۳ هزار و ۸۴۱ مجوز حفر چاه براي آب شرب، جابه جايي چاه هاي کشاورزي و کف شکني آن ها صادر و از اين محل ۳۱۳ ميليون مترمکعب آب استحصال شده است.
خراسان رضوي؛ بحراني ترين استان
کارشناسان ادعا مي کنند که اگر چه افت سطح آب زيرزميني يک معضل جهاني است ولي ايران در بحراني ترين شرايط قرار دارد.
مهندس «محمدزاده لاري» معاون حفاظت و بهره برداري منابع آب شرکت آب منطقه اي خراسان رضوي با تاييد اين موضوع به خراسان مي گويد: در کشورهاي در حال توسعه ايران سرآمد همه کشورها در کسري مخزن و بحران آب هاي زيرزميني است و حتي با هيچ يک از کشورهاي در حال توسعه قابل مقايسه نيست!
وي مي افزايد: ايران بحراني ترين نقطه در تمام دنياست و استان خراسان رضوي هم با ۳۰ درصد اضافه تر از دومين استان داراي کسري مخزن، رتبه اول در اضافه برداشت از سفره هاي زيرزميني را دارد.
وي با اشاره به اين که از حدود ۶ ميليارد مترمکعب بهره برداري آب از سفره هاي زيرزميني اين استان يک ميليارد مترمکعب کسري مخزن است مي افزايد: اين مهم به معناي آن است که ما هر ساله يک ميليارد مترمکعب اضافه تر از مخازن برداشت مي کنيم و همين اضافه برداشت سبب تخليه آب بين ذرات خاک و آبرفت ها شده و به مرور با نشست آبرفت و تراکم لايه هاي زيرزميني شاهد نشست زمين هستيم.
«محمدزاده لاري» مي افزايد: نشست که در سطح زمين با ترک نمايان مي شود مي تواند عواقب خطرناکي را براي خطوط انتقال گاز و آب، سازه هاي مختلف و حساس و نيروگاه ها داشته باشد.
معاون حفاظت و بهره برداري آب منطقه اي خراسان رضوي مي گويد: دشت هاي مشهد، فيض آباد، رخ، کاشمر، بردسکن، جوين، تربت جام و فريمان از جمله بحراني ترين دشت هاي استان هستند که در سال بيش از يک متر افت سطح آب دارند.
اين کارشناس پيامد تداوم برداشت بي رويه از مخازن زيرزميني را تبديل آبخوان دشت ها به آبخوان مرده و شور شدن آب مي داند و مي افزايد: با اين شرايط طي ۲۰ سال آينده ديگر آبي براي برداشت در دشت هاي استان نخواهيم داشت.
«محمدزاده لاري» با اعلام اين که خيلي از نشست ها به دليل متقارن بودن با سطح زمين ديده نمي شود، مي افزايد: نشست زمين در دشت هاي «نيشابور، مشهد، فيض آباد، کاشمر و رخ» مشاهده شده و در اين دشت ها چون نشست نامتقارن روي سطح زمين اتفاق افتاده به وضوح قابل مشاهده است.
افت سطح آب در دشت ها
با اين حال معاون حفاظت و بهره برداري آب منطقه اي استان فارس از افت ۱۰متري آب در ۴۲ دشت اين استان خبر مي دهد و مي افزايد: پايش آب در ۹۳ دشت اصلي استان فارس در سال آبي گذشته نشان مي دهد ميانگين افت آب در ۵۱ دشت يک متر بوده است.
مديرکل منابع طبيعي و آبخيزداري چهار محال و بختياري نيز افت آب سفره هاي زيرزميني در دشت سفيد دشت اين استان را ۲۰متر و در دشت هاي خان ميرزا و مال خليفه به ترتيب ۱۲ و ۱۱متر اعلام کرده است.
«جمشيد چراغچي» کارشناس آب هاي زيرزميني نيز به خبرگزاري مهر مي گويد: سال ۶۳ براي رسيدن به آب در منطقه يافت آباد تهران بايد ۳۲متر زمين را حفر مي کرديم امسال در حال حاضر براي رسيدن به آب در همان منطقه بايد ۹۰متر زمين را بکنيم، يعني سفره آب زيرزميني در اين منطقه در طول ۲۵ سال حدود ۶۰متر افت کرده است.
او با اشاره به گزارش کار منفي آب هاي زيرزميني کشور مي گويد: امروز ميزان برداشت آب از سفره هاي آب زيرزميني در اکثر دشت هاي کشور بيش از مقدار تزريق آب به آن هاست که اين امر معضلات بسياري براي منابع ملي کشور به وجود مي آورد.
فرونشست چيست؟
نشست يا فرونشستن زمين پديده اي است که در اثر خالي شدن آب بافت هاي متراکم و لايه هاي زيرين سطح زمين رخ مي دهد و در اثر آن سطح زمين به صورت تدريجي و در برخي موارد به طور ناگهاني فرو مي نشيند. به گفته کارشناسان اين نشست باعث ايجاد ترک و شکاف هايي در زمين شده و باعث تاثير روي الگوي جريان هاي زيرزميني و سطحي، تغيير کيفيت آب هاي زيرزميني، تغيير شکل سطح زمين، سيل خيزي مناطق و... مي شود.
«غفوري» مدرس گروه زمين شناسي دانشگاه فردوسي مشهد يکي از مشکلات مهم در ارتباط با برداشت بي رويه آب از سفره هاي آب زيرزميني را افت سطح آب و متراکم شدن لايه ها و رسوبات مي داند و مي گويد: اين پديده باعث نشست سطح زمين به صورت ناگهاني در سفره هاي ماسه اي و يا به صورت تدريجي در سفره هاي رسي مي شود. به گفته وي اين امر به صورت بالقوه مي تواند باعث مشکلاتي مانند ايجاد درز و شکاف در سطح زمين، تخريب ابنيه و راه ها، لوله زايي و بالا آمدن لوله هاي آب از سطح زمين، تغيير شيب رودخانه ها و جاده ها، فرو رفتن تدريجي دکل ها و سازه ها، ريزش جداره چاه ها، تغيير شيب زمين و افزايش سيل خيزي مناطق شود.
مهندس «محمد درويش» عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات سازمان جنگل ها و مراتع، فرو نشست زمين را آخرين مرحله از بيابان زايي مي داند که حتي با حذف عامل مخرب و احياي اکو سيستم هم به وضعيت سابق برنمي گردد چرا که ديگر سفره اي وجود ندارد و آب خوان ها توانايي آب گيري را از دست داده است.
زلزله خاموش
با اين حال مي توان از افت آب در سفره هاي زيرزميني و فرونشست زمين به عنوان يک زلزله خاموش ياد کرد.
«جمشيد چراغچي» کارشناس آب هاي زيرزميني هم خسارت ناشي از فرو نشست زمين در اثر افت سطح آب هاي زيرزميني را معادل خسارت زلزله مي داند و اعلام مي کند در اثر برداشت بي رويه آب هاي زيرزميني، دشت تهران سالانه ۱۷سانتي متر فرو نشست دارد که اين مسئله براي تهران يک فاجعه است.
وي در گفت وگو با خبرگزاري مهر يادآور مي شود که در حال حاضر در مکزيکوسيتي فرو نشست زمين از تمام شهرهاي دنيا بيشتر است و عوارض آن که مانند زلزله منجر به ترک خوردن و تخريب بناها مي شود گريبان گير مردم است.
با اين تفاصيل «محمد درويش» کارشناس ارشد محيط زيست و عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع کشور به تازگي اعلام کرده است: در حال حاضر افت سطح آب هاي زيرزميني به حدي رسيده است که ۷شهر کشور با نابودي سفره هاي زيرزميني و فرونشست زمين مواجه شده است.
به گزارش خبرگزاري ميراث فرهنگي توسعه بي رويه کشاورزي به همراه سيستم هاي آبياري سنتي و غيرمتناسب با اقليم کشور باعث شده مناطقي چون معين آباد دشت ورامين در جنوب تهران، دشت شهريار، دشت توس در خراسان رضوي، رفسنجان در کرمان، قهاوند و کبودرآهنگ در همدان، آبيگلو در اردبيل و مناطقي در شرق استان اصفهان و استان فارس با فرونشست زمين مواجه شوند.به گفته وي جداي از اين شهرها، ديگر دشت ها نيز با فرآيند و خطر نشست زمين مواجه هستند و بزرگ ترين فروچاله خاورميانه هم در کبودرآهنگ همدان شکل گرفته است که سازه و نيروگاه شهيد مفتح را تهديد مي کند.
ابلاغيه رهبري
بند ۸ سياست هاي کلي اصلاح الگوي مصرف که توسط مقام معظم رهبري در سال۸۹ ابلاغ شد نيز تعادل بخشي به منابع و مصارف آب بود.
معظم له در اين ابلاغيه تصريح کرده بودند «تدوين و اجراي برنامه هاي عملياتي مناسب براي ايجاد تعادل بين منابع و مصارف آب به ويژه در سفره هاي زيرزميني داراي تراز منفي».
اما تدابير متوليان در اين راستا چه بود و تا چه حد موفقيت آميز بوده است؟
مهندس «سياري» معاون طرح و توسعه شرکت مديريت منابع آب ايران به خراسان مي گويد: در حال حاضر به علت برداشت بي رويه از منابع آب زيرزميني سطح تراز آب در بسياري از آبخوان هاي کشور دچار افت شديد شده و ترازنامه آب زيرزميني در بسياري از دشت هاي کشور منفي و بحراني است.
به گفته وي در کنار توسعه سدها به عنوان يکي از راه هاي تامين آب همکاران ما در واحدهاي تابعه وزارت نيرو به دنبال کنترل آب هاي مرزي، محدود کردن صدور مجوزهاي حفر چاه حتي در دشت هاي آزاد، اجراي شبکه هاي آبياري و رعايت حقابه ها هستند و نصب کنتورهاي هوشمند بر روي چاه موتورها و جلوگيري از اضافه برداشت آب در سراسر کشور آغاز شده است.
وي با تشريح ۱۲برنامه در رابطه با اصلاح الگوي مصرف و جلوگيري از هدررفت آب و حفظ منابع مهم ترين آن ها را توجه به ارزش ذاتي آب مي داند.
اين مسئول با اشاره به اين که حدود ۹۰درصد آب استحصالي در بخش کشاورزي مصرف مي شود بر اجراي طرح هاي کنترلي اعم از ارائه الگوي کشت، توسعه آبياري تحت فشار و افزايش راندمان آبياري در بخش کشاورزي با همکاري مسئولان حوزه جهاد کشاورزي تاکيد مي کند.
اما «يک دست صدا ندارد» اين امر مهم اقدامي ملي نياز دارد.
رهايي از اين بحران امکان پذير نخواهد بود مگر با برنامه ريزي صحيح و اعمال روش هاي مديريتي در بهره برداري صحيح از آب موجود. در اين راه نه تنها دست اندرکاران صنعت آب کشور بلکه ساير وزارت خانه ها به ويژه جهاد کشاورزي و حتي همه مردم و کشاورزان سخت کوش بايد بسيج شوند تا بتوان افت آب هاي زيرزميني را کنترل و اين هديه الهي را براي نسل هاي آينده نيز حفظ کرد.
چکيده گزارش
افت سطح آب هاي زيرزميني اگرچه يک مشکل جهاني است ولي به دليل بالا بودن اين بحران در کشورمان بسياري از دشت هاي کشور با پديده نشست زمين مواجه شده و فروچاله ها حيات دشت ها را تهديد مي کند. آمارها حکايت از وجود بيش از ۱۰۰ هزار چاه غيرمجاز با برداشت سالانه ۵ ميليارد مترمکعب آب از سفره هاي زيرزميني در کشور دارد و از طرفي متوازن نبودن تغذيه و برداشت و خشکسالي هاي متوالي نيز فشار مضاعفي را بر مخازن وارد مي کند و اکنون با تراز منفي آب در اکثر دشت هاي کشور روبه رو هستيم. اگرچه بر اساس بند ۸ سياست هاي کلي اصلاح الگوي مصرف که از سوي رهبر معظم انقلاب اعلام شد بايد فکري به حال تعادل بخشي سفره ها مي شد اما هنوز برنامه هاي عملياتي به نتيجه مطلوب نرسيده است.از آن جا که تداوم اين بحران و شدت گرفتن افت آب هاي زيرزميني به فرو نشست دشت ها منجر مي شود کارشناسان اين تهديد را جدي و خسارت آن را معادل «زمين لرزه» مي دانند پس براي کاهش خسارت ها و پيامدهاي آن بايد چاره اي انديشيد چرا که فردا دير است!
