از زمانی که عضوی از انسان با موفقیت به انسانی دیگر پیوند زده شد نزدیک به دو قرن می‌گذرد. برای نخستین باردر سال ۱۸۲۳ اولین پیوند بافت پوست با موفقیت در آلمان انجام شد.
از آن زمان تا به امروز با پیشرفت دانش پزشکی، از اهدای میتوکندری در قالب سلول‌های تخمک گرفته تا امکان اهدا و پیوند بیشتر اندام‌های داخلی و بافت‌های بدن، در شرایطی که در بدن قابلیت ادامه کار نداشته باشند انجام می‌شود. این در حالی است استفاده از محصولات درمانی که منشا انسانی دارند جایگاه ویژه‌ای را در توسعه خدمات درمانی به خود اختصاص داده است.
استفاده از اعضا ء، نسوج و سلول‌های انسان و پیوند آن به بیماران نیازمند برای نجات آنان و یا بهبود کیفیت زندگی روش موثر و مفیدی شناخته شده است. خوشبختانه در ایران پیوند اعضا و همچنین استفاده از بافت و سلول از جمله پیوند مغز استخوان به خوبی توسعه یافته و امکان استفاده از اعضای مبتلایان مرگ مغزی رشد پیوند اعضا را افزایش داده است. بررسی‌های انجام شده توسط انجمن پیوند اعضای ایران حاکی از این است که ازابتدا تا کنون حدود ۵۳۸۸۰ مورد پیوند عضو در کشور با موفقیت انجام شده است.
کارشناسان معتقدند، در حال حاضر ایران جزو کشورهای سرآمد در پیوند اعضا است به طوری که در منطقه از نظر فراهم‌آوری اعضا و پیوند عضو از پیشرفته‌ترین کشورها محسوب می‌شویم.
آنان می‌گویند، امروزه بسیاری از انواع پیوندهای عضو در کشور ما انجام می‌پذیرد. با این حال سطح پایین اطلاعات جامعه از فرآیند پیوند اعضا بویژه در مورد بیماران مرگ مغزی موجب شده تا در بسیاری از موارد فرصت برای نجات جان بیماران نیازمند عضو از دست برود.
تاریخچه پیوند اعضاء در ایران
پیوند اعضای بدن به مفهوم مدرن و کنونی آن یعنی جایگزینی یک عضو با عضو مشابه درطب ایران، درسال ۱۳۱۴ با انجام پیوند قرنیه توسط شادروان دکتر شمس پایه‌گذار چشم پزشکی مدرن در ایران در تهران انجام شد و با آموزش دستیاران و جراحان چشم دراین بخش ادامه یافت و به دنبال آن و با کمی فاصله دکتر خدا دوست، استاد جراحی چشم دانشگاه شیراز این کار را دنبال کرد و پیوند قرنیه را که مورد نیاز بسیاری از بیماران بود، انجام داد.
اولین پیوند کلیه در ایران به سال ۱۳۴۷ در بیمارستان نمازی دانشگاه شیراز توسط دکتر سنادی زاده انجام شد که به عنوان یک واقعه مهم بازتاب وسیعی در رسانه‌های درون مرزی پیدا کرد، این پیوند در بیمارستان‌های دانشگاه تهران هم انجام گرفت و از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۷ نزدیک به ۸۰ مورد پیوند کلیه انجام شد.
اولین پیوند موفق روده باریک در سال ۱۳۷۱ توسط دکتر ایرج فاضل در بیمارستان آیت‌الله طالقانی انجام شد. همچنین اولین پیوند موفق کبد در ایران روز چهاردهم خرداد ماه ۱۳۷۲ توسط دکتر ملک حسینی انجام شد و از آن زمان دانشگاه شیراز به‌عنوان یک مرکز موفق پیوند کبد به فعالیت‌های گسترده خود ادامه داده است.
اولین پیوند موفق قلب در تیرماه ۱۳۷۲ توسط دکتر حسین ماندگار در بیمارستان شریعتی دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شد و درحال حاضر این عمل در ۵ مرکز پزشکی انجام می‌شود. درسال ۱۳۷۹ اولین پیوند موفق ریه توسط دکتر احمدی در بیمارستان امام خمینی(ره) دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام گرفت و ادامه پیدا کرد. اولین پیوند پانکراس هم توسط دکتر نیک اقبالیان در سال ۱۳۸۵ در دانشگاه شیراز انجام شد و با موفقیت ادامه یافت.
وضعیت پیوند اعضا در کشور
دکتر مهدی شادنوش سرپرست مرکز مدیریت پیوند و امور بیماری‌های وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی در گفتگو با رسانه‌های گروهی اظهار داشته است: پیوند اعضا به خصوص پیوند کلیه امری بسیار با اهمیت است که در کشور ما با عنوان قله پزشکی دنیا انجام می‌شود و کشورهایی مانند ترکیه در تلاش هستند تا در بحث پیوند اعضا ما را کم‌توان‌تر و خود را پرتوان‌تر نشان دهند.
وی می‌گوید: علیرغم شرایط سخت و دشواری که کشور ما در طول سالیان به خصوص در دوران دفاع مقدس پشت سر گذاشته؛ جراحی پیوند عضو به همت استادان فداکار و ایثارگر این حوزه پیشرفت کرده است؛ به طوری که در حال حاضر با وجود تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی این امر علمی و مهم در عمق کشور ما ارائه می‌شود.
سرپرست مرکز مدیریت پیوند و امور بیماری‌های وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی می‌افزاید: فعالیت حاشیه‌ای و زرد برخی افراد و بزرگ جلوه دادن موضوعاتی مانند خرید و فروش اعضای بدن نه تنها کمکی به پیشرفت کشور نمی‌کند بلکه باعث ایجاد بار منفی در جامعه می‌شود؛ برای پیشگیری از تبعات منفی این اخبار باید ریشه‌یابی کنیم تا افراد مقصرشناسایی شوند.
وی با بیان این مطلب که بحث خرید و فروش اعضا و تغییر آن در پروتکل داخلی یک بیمارستان نباید به صورت رسانه‌ای مطرح می‌شد زیرا امری است که به ریاست و مدیریت بیمارستان مربوط می‌شود یادآوری می‌کند: خرید و فروش اعضای بدن به حدی که پس از رسانه‌ای شدن فشار روانی و اجتماعی ایجاد کرد، در جامعه وجود ندارد و اتفاق نمی‌افتد. افراد این حوزه، در پی دامن زدن و حاشیه‌سازی بودند، اینکه چه مقدار از پیوندهای انجام شده در کشور باید از بیماران مرگ مغزی و چه مقدار باید از افراد زنده تخصیص یابد، بحثی است که نیاز به بررسی در کمیته‌های تخصصی دارد.
شادنوش اینکه هرازچندگاهی مباحثی مثل خرید و فروش اعضا را مجددا مطرح کنند، کار پسندیده‌ای نیست؛ اغلب افراد سودجو با سوءنیت برای نشان دادن نهایت فقر و نداری اعلام می‌کنند که فردی قصد فروش کلیه خود را دارد و تصویر بدی در جامعه ایجاد شده است؛ بنابر بررسی‌های انجام شده آمار اعلامی از خرید و فروش اعضا با اغراق است و حقیقت ندارند. چندی پیش مطرح شد که فردی پشت تلفن درخواست خرید کبد به ازای مبلغی هنگفت را داشت؛ این در حالی است که در تاریخ این بیمارستان هیچگونه پیوند کبدی انجام نشده است؛ مواردی از این قبیل بسیار دیده می‌شوند در حالی که ما هنوز علت آن را نمی‌دانیم.
وی می‌گوید: یکی از راه‌های تخریب عمل پرخیر و بالامرتبه پیوند، مطرح کردن مباحث این چنینی است، همانطور که امیر‌المؤمنین می‌فرمایند: «چه حرف‌های حقی که هدف‌های باطل را نشانه رفته است».
آمار پیوند اعضا ء در کشور
دکتر سید محمد کاظمینی دبیر هیات مدیره انجمن علمی پیوند اعضا در ایران در مورد وضعیت پیوند اعضاء در کشور به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: در سال ۱۳۴۷ اولین عمل پیوند کلیه در کشور انجام شد و امروزه عمل پیوند دارای سابقه ۵۰ ساله است. آخرین آمار‌های نشان می‌دهد که تا پایان سال ۹۶ حدود ۵۳۸۸۰ عمل پیوند انجام شده است که از این تعداد ۴۶۷۷۹ پیوند کلیه، ۵۵۸۴ پیوند کبد، ۱۰۴۸ پیوند قلب، ۱۵۴ پیوند ریه، ۲۶۱ پیوند پانکراس و ۵۴ مورد هم پیوند روده انجام شده است.
بررسی‌های انجام شده با توجه به ۱۰ ماه اول سال ۱۳۹۷ حاکی از این است که تا کنون در دانشگاه علوم پزشکی شیراز حدود ۴۵۸ پیوند کبد، ۲۳۹ پیوند کلیه، ۹ مورد پیوند پانکراس و کلیه، ۳ مورد پیوند پانکراس و ۶ مورد پیوند قلب انجام شده است. دانشگاه علوم پزشکی تهران در بیمارستان امام خمینی هم ۱۵۵ مورد پیوند کبد،۵۰ مورد کلیه، پانکراس ۳ مورد، پیوند قلب ۱۹ مورد و ۱ مورد هم قلب و ریه داشته است. در بیمارستان شریعتی ۸۲ مورد پیوند کلیه و ۶ مورد قلب و در بیمارستان سینا هم ۱۰۵ مورد پیوند کلیه انجام شده است.
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم در بیمارستان مسیح دانشوری ۱۵ مورد پیوند قلب و ۵ مورد پیوند ریه در بیمارستان طالقانی ۳۰ مورد پیوند کبد و ۸ مورد پیوند کلیه در بیمارستان مدرس ۱۴۲ مورد پیوند کلیه و در بیمارستان لبافی نژاد ۱۸۰ پیوند کلیه انجام شده است. در دانشگاه علوم پزشکی ایران هم در بیمارستان شهید رجایی ۱۹ مورد پیوند قلب، ۱ مورد پیوند قلب و کلیه در بیمارستان هاشمی نژاد ۱۱۲ مورد پیوند کلیه و در بیمارستان فیروز گر هم ۲۵ مورد پیوند کلیه انجام شده است.
وی با بیان این مطلب که قبل از انقلاب تعداد پیوندهای انجام شده خیلی محدود بود و بعداز سال ۶۳ دوباره پیوند‌ها با سرعت زیادی در کشور انجام شدند می‌افزاید: مهمترین مسأله‌ای که در مورد پیوند اعضا در ایران اتفاق افتاد فتوای تعیین‌کننده و بسیار مهم امام خمینی(ره) در پاسخ به نامه دکتر ایرج فاضل برای استفاده از اعضای مبتلایان مرگ مغزی در سال ۶۸ بود.
در سال ۷۹ این لایحه در مجلس شورای اسلامی به تصویب می‌رسد و درهمان سال پروتکل مرگ مغزی توسط وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی ابلاغ می‌شود و مرکز مدیریت پیوند در سال ۸۰ شکل گرفت که با پیگیری و تصویب آیین نامه اجرایی در هیات دولت در سال ۸۱ رسمیت پیدا کرد به طور سیستمیک در حال حاضر ۳۰ واحد فراهم آوری مرگ مغزی در کشور وجود دارد که باعث پیوند کلیه در ۶۰ درصد موارد از اهداکنندگان مرگ مغزی و کمتر از دهنده زنده باشد.
دبیر هیات مدیره انجمن علمی پیوند اعضاء ایران در مورد فعالیت بخش‌های پیوند کشور یادآوری می‌کند: در حال حاضر۳۰ بخش کلیه، ۷ بخش کبد، ۹ بخش قلب، ۳ بخش ریه، ۴ بخش پانکراس و۱ بخش پیوند روده در کشور در حال فعالیت هستند و دانشگاه‌های برتر در زمینه پیوند اعضاء در۳ سال گذشته عبارتند از: دانشگاه شیراز با ۸۴۳ مورد عمل پیوند، دانشگاه تهران با ۵۱۶ مورد و دانشگاه شهید بهشتی با ۴۴۵ مورد پیوند رتبه سوم را به خود اختصاص داده است.
وی می‌گوید: در سال ۱۳۹۶ حدود ۱۴۶ عمل پیوند قلب در مراکزبیمارستان شهید رجایی، بیمارستان امام خمینی و بیمارستان مسیح دانشوری انجام شده است. ۱۹ پیوند پانکراس انجام شده است که بیشترین آن در شیراز و بقیه در مراکز بیمارستان امام خمینی تهران، منتصریه مشهد و لبافی‌نژاد بوده است. تعداد ۱۴ پیوند ریه انجام شده است که بیشترین تعداد آن در بیمارستان مسیح دانشوری و بقیه در مراکز بیمارستان امام خمینی تهران و منتصریه مشهد بوده است. تعداد ۲ مورد پیوند روده هم در شیراز انجام شده است.
دکتر کاظمینی در پاسخ به این پرسش که وضعیت اهدا از طریق مرگ مغزی چگونه است می‌افزاید: وضعیت اهدا خیلی خوب شده است به طوری که هر سال این آمار افزایش می‌یابد و مردم استقبال خوبی دارند. البته امسال یک مقدار آمار اهدا عضو کم شده است که باید علت آن را بررسی کرد. پیوند اعضا در ایران در منطقه سر آمد است خصوصاً از اعضا مرگ مغزی که در بسیاری از کشورها ی دنیا آمارشان تقریبا با ما یکی است البته بعضی از کشورها مانند اسپانیا میزان استفاده از اهدا عضوشان از جسد از ما جلوتر هستند.
وی در پاسخ به این پرسش با توجه به تحریم‌ها با چه مشکلاتی روبرو هستیم خاطر نشان می‌کند: تحریم‌ها اثرات غیر مستقیم زیادی می‌تواند روی تامین داروی بیماران پیوندی بگذارد.
اگرچه عمل پیوند بیشتر متکی به نیروهای آموزش دیده است که خوشبختانه در کشور وجود دارند اما از نظر دارویی و تجهیزات می‌تواند مشکلات زیادی را بوجود بیاورد و همه چیز به طور غیر مستقیم می‌تواند تحت تاثیر تحریم‌ها قرار بگیرد. یکی از مشکلات پیوند اعضا در کشور این است که پیوند بسیار پر هزینه است و چون عمدتا با هزینه دولت انجام می‌شود بار مالی زیادی دارد و این در حالی است که بیماران هم قادر به تامین هزینه‌های دارو نیستند و بار مالی زیادی را به آنان تحمیل می‌کند.
واقعیت‌های پیوند اعضاء
دکتر بهروز برومند پدرعلم نفرولوژی ایران هم در مورد پیوند اعضا به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: وقتی کلیه‌های انسان به هر علتی ناتوان می‌شوند نیاز به درمان جانشین پیدا می‌کنند. معمولا ناتوانی کلیه یک تظاهر و یک نشانه است که بیماری‌های گوناگون باعث بوجود آمدن آن می‌شود که می‌توان به انسداد مجرای ادرار، بیماری دیابت، پرفشاری خون و بیماری‌های ارثی کلیه اشاره کرد.
وی با بیان این مطلب که بعضی از بیماران نیاز به درمان جایگزینی کلیه پیدا می‌کنند می‌افزاید: درمان جایگزینی کلیه دیالیزو پیوند کلیه است که در دیالیز به جای کلیه از دستگاه استفاده می‌شود و شامل انواع دیالیز خونی وصفاقی است. جایگزین دیگر هم پیوند کلیه است.
از ۶۰ سال قبل که دانش پزشکی پیشرفت کرد و پزشکان متوجه شدند که می‌توانند اعضا بدن را پیوند کنند عمل پیوند کلیه هم انجام شد. این در حالی است که این عمل پیوند باید دارای ویژگی‌های خاصی باشد تا دستاورد مطلوبی را به همراه داشته باشد. اولین ویژگی یکسانی آنتی‌ژن‌ها است یعنی پروتئین‌های بیماران بهم شباهت داشته باشد.
دومین ویژگی سازگاری و سلامت است زیرا دو نفری که ممکن است خیلی بهم شبیه باشند از نظر پزشکی ممکن است ناسازگار باشند. وقتی فردی کلیه‌اش از کار می‌افتاد در حالت عادی می‌تواند با کمک دیالیز نگهدارانه زندگی کند این در حالی است که بیشتر بیماران از اینکه زندگیشان وابسته به دستگاه باشد خوششان نمی‌آید. بیمارانی که دیالیز می‌شوند باید نظم داشته باشند و سر ساعت برای دیالیز بیایند و همین نظم هم اذیتشان می‌کند.
این نفرولوژیست یادآوری می‌کند: در عمل پیوند اگر دهنده کلیه از دو قلوی همتا باشد هیچ مشکلی وجود ندارد به طوری که بیمار حتی داروی مسدود‌کننده سیستم ایمنی هم نیاز ندارد زیرا که شباهت و سازگاری بسیار زیاد است. اگر دهنده کلیه غریبه باشد باید میزان پروتئین، آنتی ژن و گلبول‌های سفید را اندازه گیری کنند تا سازگاری را پیدا کنند.
از اینرو بهتر است بیماران کلیه را از بستگان درجه اول بگیرند. ولی چون بدن ضد بیگانه است می‌خواهد کلیه را پس بزند. خطر پس زدن کلیه در اوایل عمل پیوند بیشتر است اما بتدریج با مصرف دارو خطر کمتر می‌شود و به جایی می‌رسد که کلیه با بدن همزیستی مسالمت‌آمیز پیدا می‌کند. پزشکان سعی می‌کنند در وحله اول کلیه از افراد فامیل و یا پیوند از جسد باشد.
دکتر برومند با اشاره به این مطلب که گرفتن کلیه از شخص زنده نه تنها شخص را ناقص می‌کند بلکه سلامتش را هم به خطر می‌اندازد می‌گوید: اکثر این افراد از روی استیصال تن به فروش کلیه می‌دهند و اگر کلیه دیگرشان دچار مشکل شود خودشان نیازمند پیوند می‌شوند و این در حالی است که از نظرروانی گیرنده کلیه همیشه نسبت به دهنده کلیه حس بدی دارد.
وی با بیان این مطلب که پیوند کلیه راه حل دراز مدتی نیست می‌افزاید: بسیاری از بیمارانی که پیوند شده‌اند دوباره کارشان به دیالیز می‌کشد و این در حالی است که گرفتن کلیه از شخص غریبه نه تنها شخص را ناقص می‌کند بلکه اخلاق جامعه را هم از بین می‌برد. از اینرو بهترین راه استفاده از اعضاء مرگ مغزی است. وقتی که قرار است اندامی زیر خاک برود و بپوسد بهتر است که در بدن شخص دیگری باشد و جانش را نجات دهد. بیمارانی که دچارمرگ مغزی می‌شوند کسانی هستند که امیدی به ماندنشان نیست از اینرو باید کوشش کنیم که کلیه این بیماران را برای پیوند آماده نگه داریم.
پدر علم نفرولوژی ایران خاطر نشان می‌کند: امروزه خوشبختانه خانواده‌های زیادی کارت‌های اهدا عضو را پر کرده‌اند و موافق اهدا عضو هستند اما علیرغم همه این کار‌ها باز باید رضایت اعضا خانواده را هم بگیریم زیرا که همه چیز باید با میل و رضایت انجام شود. از ۸ عضو کسی که دچار مرگ مغزی می‌شود می‌توان استفاده کرد و جان ۸ نفر را نجات داد.
عده‌ای معتقدند، مدل ایرانی گرفتن کلیه از شخص سالم در همه جای دنیا معروف شده است. این در حالی است که این مدل به بدنامی در دنیا معروف شده است به طوری که دربسیاری از کنفرانس‌ها به ما می‌گویند شما فروش اندام را در کشورتان قانونی کرده‌اید و درست می‌گویند زیرا کشور ما تنها جایی در جهان است که فروش اندام در آن آزاد است.
البته قرار است قانونی تصویب شود که جلوی این کار گرفته شود.رئیس بیمارستان شریعتی هم چندی قبل طی بخشنامه‌ای آورده است که در این بیمارستان عمل پیوند کلیه از طریق خرید و فروش انجام نمی‌شود.
روزنامه اطلاعات
