درسیصد و نودو هفتمین جلسه بنیاد قم پژوهی قم که با حضور اعضای بنیاد در موسسه طلوع مهر برگزارشد برلزوم همایشی ملی و تدوین کتابی برای استاد حسن معمار قمی مشهور به معمار باشی تاکید شد.
به گزارش خبرنگار ما سید محسن محسنی پژوهشگر تاريخ قم، که درباره این شخصیت فاخر ولی فراموش شده قم مقاله ای با عنوان «استاد حسن معمار قمی هنرمند برجسته روزگار قاجار» در مجله میراث شهاب نگاشته و کتابی نیز در این خصوص دردست نگارش دارد با اشاره به آثار این معمارسنتی عهد قاجار گفت: استاد حسن معمار قمي متعلق به خانداني بوده كه معماري و هنر نسل به نسل در اين خانواده جريان داشته است. پدر و جد و فرزندان وي معماران برجسته اي در قم بوده اند و جد استاد حسن به نام ميرزا محمود قمي، در تعمير گنبد حرم حضرت معصومه(س) نقش داشته است.
وی در خصوص تولد استاد حسن معمار باشی گفت: ناصرالدین شاه درهفتمین سفرش به قم در سال 1309 قمری از این معمار اینگونه یاد می کند : معمار قمی معمر معممی که همین صحن جدید و سایر ابینه امین السطان مرحوم(میرزا ابراهیم خان) و این امین السلطان( میرزا علی اصغر خان) درقم با معماری او ساخته شده است و از طرفی کیوان قزوینی در کتابش می گوید: کیوان مکرر اورا دیده و هشتاد و چند سال داشت و پای منبر کیوان می آمده است. لذا با توجه به سال فوت وی که 1312قمری درج شده بنابر بر محاسبات انجام شده می شود حدس زد که وی در حوالی 1227قمری متولد شده است.
محسنی در خصوص فرزندان و آثار این معمار قمی تصریح کرد: مرحوم لرزاده سازنده مسجد اعظم، از دو تن از فرزندان استاد حسن یاد کرده است یکی استاد محمود قمی که چهار مقرنس زیر گنبد کاخ مرمرو سر در بیماستان نجمیه و زیر گنبد مسجد سپهسالار از آثار اوست و دیگری استاد اسماعیل قمی که گلدسته های حضرت عبدالعظیم و هشتی ورودی مسجد سپسالار از یادگاری های وی است. همچنین حاج ملامحمد که در خیابان خراسان تهران سکونت داشت و مسجدی نیز در همان خیابان ساخته بود و استاد میرزا علی خان که کاخ کلاه پهلوی را برای رضا شاه ساخته است، از فرزندان او هستند. درباره دیگر فرزندان او نیاز به اطلاعات و تحقیق بیشتری است.
این پژوهشگربا تقسیم بندی آثار استاد حسن معمارقمی در چهاربخش آثار موجود، آثار از بین رفته و آثار مشارکتی و آثار احتمالی گفت: صحن نو یا اتابکی، امینیه ویا بزرگ از آثار وی است. همچنین تمیچه بزرگ که معماری آن در کل دنیا بی نظیراست و از شاهکارهای معماری ایران محسوب می شود از دیگر آثار وی محسوب می شود، سرای صدر اعظم و گنبد شاه حمزه ساخت این معمار زبر دست است. گنبد شاه حمزه از نظر شکل و ترکیب در تمام ایران بی نظیر است چرا که ترکیبی از گلدسته و گنبد است. پل رودخانه ساوه و پل رودخانه شور و گنبد شاه عبدالعظیم و طاق مسجد سپهسالار از آثاردیگر استاد حسن معمار قمی است. او در ساختن ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی و مسجد سپهسالار نیز مشارکت داشته است.
وی در خصوص آثار از بین رفته معمار قمی بیان کرد: طبق نوشته علی اکبر فیض پل علیخانی است که تا سال 1358 برپا بوده اما در اثر سیل پایه شمالی یکی از چشمه ها خراب شد و چون عرض پل کم بود به همین بهانه تمامی پل را تخریب کردند و به جای آن پل کنونی را ساختند. همچنین خانه ابوالقاسم بیگ و تیمچه اعتضادالدوله و تیمچه صدراعظم و کاروانسرایی در قم از دیگر آثار او محسوب می شوند.
محسنی گفت:ابنیه راه جدید تهران- قم که متولی آن میرزا علی اصغر خان امین السلطان بود و حمامی در شاهرود ممکن است از آثار احتمالی وی باشند.
این پژوهشگر تاریخی قم درباره سواد استاد حسن معمار باشی بیان کرد: ميرزا حسن خان ممتحن الدوله، نخستين آرشيتكت( معمار) ايراني كه در فرانسه تحصيل كرده، از ديگر مشاهيري است كه در كتاب خاطرات خود از اين معمار قمي ياد كرده است او در خاطراتش می گوید وی در حال سنگ نگاری بود که استاد حسن به وی ایراد می گیرد و اشکال او را رفع می کند. ممحتن الدوله می پرسد آیا سواد داری واو پاسخ منفی می دهد این پاسخ ممکن است از سر فروتنی بوده باشد چرا که او یک مثنوی به نام معماریه سروده است و محتوای آن نشان می دهد سواد استاد حسن بسیار فراتر از سواد عرفی و معمولی بوده است. همچنین نبیره استاد حسن، آقای حاج عباس ستاریان می گوید جدم سواد داشت چون غلطهای قران خواندن مادر بزرگم(دخترش) را رفع می کرده است.
وی افزود: استاد حسن معمار خاص ميرزا علي اصغرخان امين السطان، صدر اعظم مشهر و قدرتمند وقت بود كه همين موضوع موجب شده اجراي بخشي از برنامه هاي صدر اعظم وقت در توسعه شهر قم توسط این معمار انجام شود.امین السلطان برای عمران و توسعه یک صد تن هنرمند از دیگر جاها به قم آورد ولی معمار نیاورد چون با وجود استاد حسن نیازی به آوردن معمار نداشت.
محسنی بیان کرد: از ديگر اشخاصي كه از استاد حسن ياد كرده اند ملاعباسقلی كيوان قزويني واعظ مشهور دوران قاجار است. استاد حسن يكي از مستمعين و پامنبری های وي بوده و اين واعظ از هوش و زكاوت فوق العاده و سختكوشي وي به نيكي ياد مي كند.
این پژوهشگر و نویسنده با اشاره به اهمیت توجه به معمار سنتی ایران افزود: مرحوم لرزاده سازنده مسجد اعظم قم و بسیاری از بناهای فاخر ومذهبی دوران پهلوی اول و دوم از این گروه معماران از جمله استاد حسن قمی و استاد صادق قمی به عنوان استادان ماهردر فن مقرنس نام می برد. این ها نشان می دهد که در سینه معماران و بنایان سنتی قمی چه گنجهای گرانبهایی وجود داشته است که متاسفانه به قید ثبت و ضبط در نیامده است. همچنین نشان می دهد که قم دارای مکتب خاصی در معماری بوده است. محسنی در این خصوص وبرای نمونه از پدر بزرگ مادری اش به نام استاد حسین تقی زاده صانعی معروف به میدان میری که خود از معمارن سنتی قم بود یاد کرد. او گفت علیرغم این که جدم فاقد سواد بود اما در کشیدن نقوش هندسی مهارت داشت و سینه اش مالامال از اصطلاحات محلی معماری بود. از آثار او مسجد و آب انبار قدیمی چهارمردان و مجموعه دخانچی در اول خیابان خاکفرج و مقابر و آب انبار قبرستان نو است.
وی با بیان اینکه تكميل آخرين حلقه توسعه غربي ـ شرقي شهر كار ديگري است كه استاد حسن معمار انجام داد، افزود : استاد حسن معمار در عمرش با سرشناساني برخورد داشته كه درخاطراتشان از وي ياد كرده‌اند. يكي از آنها ناصر الدين شاه قاجار است. اين شاه قاجار در يكي از آخرين سفرهايش به قم بعد از زيارت حضرت معصومه(س) از دربي كه به سوي خيابان ارم باز مي شود وارد ساختمان هايي كه متعلق به ميرزا علي اصغر خان امين السلطان در آن سوي خيابان ارم بوده، مي‌شود و از این ساختمانها که کار استاد حسن بوده است تعریف و تمجید می کند.
محسني معتقد است مجموعه اي كه الان به حرم مطهر الحاق شده از بسياري جهات با ساختمان اصلي حرم مطهر نامتجانس است و اگر در ساخت و سازهاي جديدهم از مكتب معماران قم از جمله استاد حسن پيروي مي شد الان با مجموعه ای زيبا تر و معنوی تری روبه رو بوديم.
وی تصریح کرد:استاد حسن در سال 1312 هجري قمري فوت كرده و در صحن نو يا همان صحن اتابكي به خاك سپرده مي شود و در شرايط فعلي مزار ایشان قابل شناسایی نیست. جا دارد با نشان و علامتی شایسته و هنری محل قبر وی مشخص و نمایان شود.
اين پژوهشگر قمي، با اشاره به اينكه معماران و بنايان قمي براي خود مكتبي داشته اند كه اين مكتب در روزگار حاضر به دست فراموشي سپرده شده است اظهار داشت: نسل ما اين كوتاهي را کرد كه اين مكتب را به قید ثبت و ضبط در نیاورد و اين ميراث معنوي و هنری را به سادگي از دست داد.
محسنی با انتقاد از بی توجهی مدیران به هویت های تاریخ این شهر گفت: متاسفانه مدیریت شهری قم چه در گذشته و چه اکنون کمترین اطلاعی از میراث فرهنگی و تاریخی قم ندارد و همچنین فاقد درک تاریخی است. یکی از دلایل این ادعا نیز تخریب گسترده بافت و بسیاری از ابنیه تاریخی شهر و پیرامون در چند ده گذشته است. او گفت این عدم درک و فقر تاریخی موجب شده است که نتوانند کاری درخور و شایسته برای مفاخر این شهر انجام بدهند، جالب است شخص برجسته ای چون استاد حسن که وجهه ملی و کشوری دارد هنوز یک ساختمان معظم یا خیابان ویا یک بلوار به نامش نیست.
محسنی در پایان ضمن اعلام آمادگی برای نگاشتن کتابی مفصل برای این استاد تاکید کرد استاد حسن معمار باشی، شخصیتی ملی و کشوری است و می باید نه تنها متولیان محلی قم بلکه دست اندرکاران امور فرهنگی و هنری کشور از مقام هنری و خدمات ارزنده وی به نحو شایسته تقدیر کنند و او را به جامعه علمی کشور و مجامع علمی دنیا خاصه کرسی های شرق شناسی دانشگاه های جهان معرفی کندد از این رو برگزاری همایش علمی و تدوین رساله ای به زبانهای فارسی و عربی و انگلیسی کمترین کاری است که باید برای او انجام شود.
