پوشاك زنان در عصر قاجار

   موضوع پژوهش حاضر، بررسي ويژگي پوشاك زنان عصر قاجار و تغييرات آن است. در اين مقاله سعي شده تا بيشتر از ديد سفرنامه نويسان غيرايراني به اين مقوله نگريسته شود. همچنين به جهت تفاوت پوشش زن در خانه و جامعه، آن را در دو بخش لباس اندروني و بيروني مطرح كرده و از جهت تفاوتي كه در ميزان مشاركت زنان طبقات مختلف در اقتصاد و فعاليت هاي اجتماعي وجود داشته پوشش زنان شهري و روستايي و ايلاتي را جداگانه به بررسي نشسته ايم. از آنجاكه عصر قاجار آغاز تاريخ معاصر ايران و ورود ايران به عرصه جهاني است، تغييرات عمده اي در سطح آگاهي جامعه قاجاري به وجود مي آيد؛ جنگ هاي ايران و روس، سفر هيات هاي اروپايي به ايران، وقوع جنبش هاي سياسي، اجتماعي مختلف مانند باب و تنباكو و مشروطه و رشد مطبوعات و مدارس و موج نوگرايي حاصل از آن و متعاقب آن افزايش سطح آگاهي جامعه به خصوص زنان و مشاركت مستقيم آنها در جنبش هاي اجتماعي اين عصر. اين فاكتورها در انديشه و تفكر و مطالبات آنها تغييراتي پديد آورد و نتايج آن را مي توان در مشهودترين بخش آن يعني پوشش جست وجو كرد. در برخي از اين جنبش ها همزمان با درخواست هاي اجتماعي معمول، مطالباتي درخصوص حقوق زنان و پوشش آنها نيز مشهود است كه البته با وجود طرفداري زنان از آن با مخالفت شديد علما و سنت گرايان جامه عمل پوشيده نشد و حالت فراگير به خود نگرفت و در دوره هاي بعدي همزمان با انقلاب مشروطه و دگرگوني در ساختار سنت تغييرات بيشتري صورت گرفت كه البته ابتدا از دربار آغاز و به ساير طبقات اجتماعي سرايت كرد. اين تغيير پوشش را به روشني مي توان در سفرنامه ها و خاطرات به جاي مانده از آن دوره ديد. هرچه دوره هاي اوليه قاجار در پوشش مقيد تر و سنتي ترند، به اواخر آنكه نزديك مي شويم در اثر تحولاتي كه ذكر شد پوشش هاي جديد تري ديده مي شود. برخي منابع به پوشيدن لباس هاي اروپايي در محافل خصوصي زنان درباري و شيك پوش و حتي در خيابان هاي معروف تهران مانند لاله زار اشاره دارند. به طوري كه تاج السلطنه دختر ناصرالدين شاه با ظاهري اروپايي در تصاوير ديده مي شود. از آنجاكه موضوع پوشاك موجب دگرگوني در ساختار سنت شد يكي از عمده مسايل مورد توجه در دوره هاي بعدي نيز به شمار مي رود و نقش عمده اي در تحولات فرهنگي ايران معاصر داشته است.
    
    
    پوشاك زنان دوره اول قاجار تا عهد ناصرالدين شاه
     در دوره اول قاجار پوشاك زنان تفاوت چنداني با دوره قبلي خود نداشت و در واقع ادامه عهد زنديه بود. در اين دوره لباس زنان تا حدي ساده بود و با لباس مردان چندان اختلافي نداشت. عموما زنان پيراهن تنگي بر تن مي كردند كه پارچه آن اغلب از نخ و ابريشم بود و چاك پيراهن از جلو باز مي شد و در زير گلو به وسيله روبان يا دكمه اي محكم مي شد. زنان آن دوران در مواقع احتياج اغلب ارخالق آستين سنبوسه يا كليجه آستين كوتاه كه بلندي آن بر حسب مقتضيات تغيير مي كرد، روي پيراهن مي پوشيدند. زنان در آن زمان، همانند مردان، شلوار گشاد و بلندي به پا مي كردند و روي آن دامن گشاد و نسبتا بلندي مي پوشيدند كه طول آن تا وسط ساق پا مي رسيد و مقداري از شلوار و لبه آن پيدا بود. شلوار زنان گشاد و پارچه هاي راه راه بود. در دوره اول قاجار، طرز لباس زنان، دنباله همان لباس هاي عهد زنديه بود با اين تفاوت كه دامن يا پاچين زنان بسيار بلندتر از زمان زنديه بود، به گونه اي كه لبه دامن روي زمين كشيده مي شد و چون بلندي دامن مانع از ظاهر شدن شلوار مي شد از اين رو در اين زمان شلوار اهميت خود را از دست داد و بنابراين دهانه اش تنگ تر و زينتش نيز كمتر شده بود. بر اين اساس لباس زنان اين دوره را مانند سابق پيراهن و دامن بلند و شلوار تشكيل مي داد. اوليويه كه در دوره مورد بحث به ايران سفر كرده است در مورد پوشاك زنان در زمان آغامحمدخان چنين نوشته است: «البسه زنان با لباس مردان، تفاوت دارد. شلوار گشادتر اما آكنده از آستر است و تا پاي ساقين، هيچ نمايان نباشد و معلوم نگردد.» «پيراهن كه از پيش تا وسط شكم، گشاد است و از بالاتكمه شود، از ابريشم و غيره باشد.» «لباسي كه از روي پيراهن در بركنند، از پيش گشاد شود و به وسيله تكمه هاي ابريشمي يا فلزي بسته شود و تا به زانو برسد.» اوليويه در ادامه مي نويسد: «كمربند مفتول، گاه از طلايا نقره ساده يا مرصع به جواهرات است يا با سنگ هاي قيمتي تزيين شود. همچنان به عوض كمربند، شال كشميري يا پارچه پشمي استعمال كنند كه با آستري از همان پوست يا سفيد يا خاكستري رنگ و نوك آن با ماهوت يا ترمه كشميري يا پوست ساده سفيد، قبه دوزي شده كه بر سنگيني و گرمي آن مي افزايد. «... عصابه [سربند] و كرزَن [نيم تاجي كه از ديبا باشد] و اكاليل [سربندها و تاج ها] بر حسب شان و شوكت و ثروت متفاوت باشد.» در مورد پوشش سر نيز مي نويسد: «مانند مملكت اروپا، چهارقدي كه براي پوشاندن سر است، استعمال نمايند كه به چندين صورت مختلف و گوناگون به كار برند و به پشت و شانه افكنند يا در زير گلو سنجاق كنند يا به دور حلق بپيچند يا دور سر بگردانند. از انواع چارقد، چارقد قالبي و آفتاب گرداني را مي توان نام برد.» در بيرون از خانه، خانم ها سراپاي خود را در چادر بزرگ مشكي يا بنفش حاشيه دار مي پوشاندند و چاقچور در پا مي كردند و روبنده سفيدي كه در مقابل صورت داراي دو سوراخ به شكل چشم يا توري مسدس بود، روي صورت مي كشيدند. كفش خانم ها در اين دوره نيز همانند دوره پيشين، راحتي و نعلين و ساغري نوك برگشته بود كه در انواع رنگ ها دوخته مي شد. اين طرز لباس پوشيدن كمابيش و تا هنگام سفر ناصرالدين شاه به اروپا ادامه داشت.
    
    
    
 روزنامه شرق