اگر بر روی نقشه‌ها و جغرافیا یک نام است و گذری برای رفت و آمد‌ها، در تاریخ پایتخت یک میراث است، جریانی سیال از زندگی مردم که خاطراتش با یادگار‌هایش گره خورده است.

 

خیابان ۱۸ کیلومتری ولیعصر تهران که تاریخ و فرهنگ پایتخت را از میدان راه‌آهن تا میدان تجریش در آن می‌توان مرور کرد طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه است، ویژگی انحصاری که بالاخره پس از گذشت یک قرن، بهانه‌ای برای قرار دادن نام آن در فهرست آثار میراث فرهنگی کشور شد.

 

خیابان ولیعصر(عج) که در دوره قاجار یکی از دل‌انگیز‌ترین تفرجگاه‌های مردم دارالخلافه به حساب می‌آمد و نخستین کالسکه‌ها برای اشراف ساکن این خیابان‌ از جمله انیس‌الدوله، همسر ناصرالدین شاه ساخته شد، سال‌هاست که با زوزه ارابه‌های آهنین بلدیه و خس خس نفس‌های تنگ آمده چنار‌هایش خو گرفته است و همزیستی به ناچار مسالمت‌آمیزی را با جانوران موذی در پیش دارد.

 

خیابانی که در نیم قرن پیش ۶۰ هزار اصله چنار در دو سوی آن کاشته شد و زیبایی شگفت‌انگیز آن «پیرو دلاواله»، جهانگرد ایتالیایی سده هفدهم میلادی را بر آن داشت تا در تعریف تهران بنویسد «اگر استانبول شهر سروهاست تهران را باید شهر چنار‌ها خواند» امروز چنار‌هایش جای اینکه سایه‌ساری باشد برای رهگذران، در سایه برج‌های سر به فلک کشیده، رخت زردی بر تن کرده و مویه موش‌ها بر ریشه‌های جویده شده و بافت‌های پاره پاره کالبدشان از سموم آسفالت، فاضلاب، سیمان و... را به نظاره نشسته‌ است.

 

این خیابان تاریخی شهر که هویتش وامدار مراکز مهم اجتماعی، اقتصادی و آموزشی از جمله تئا‌تر شهر، سینماهای قدیمی، خانه‌های تاریخی، پارک‌های ملت، ساعی، دانشجو، مراکز خرید، رستوران‌ها و...است سال‌هاست که تبدیل به دفترچه چرک‌نویس و پاک‌نویس آزمون و خطاهای مدیریت شهری شده است، از ده میلیارد تومانی که از سال ۱۳۸۵ برای بازسازی و بهسازی پیاده راه‌های آن هزینه شد تا یک طرفه کردن آن در ۲۳ مرداد ۱۳۸۸ از خیابان شهید بهشتی تا پل پارک وی، از سیمانی که کود چنارهای خیابان شد تا به حرکت در آوردن اسب‌های تندروی نامأنوس با کالبد تاریخی این شاهراه.

 

کار‌شناسان میراث فرهنگی و گردشگری بر این باورند که اگر پاریس به شانزه‌لیزه می‌نازد و استانبول به سانتا صوفیا می‌بالد، تهران هم می‌‌تواند تمام هویت و زیبایی‌اش را به پای خیابان ولیعصر بریزد تا به آن فخر بفروشد. اما عده‌ای ظاهر زیبای این خیابان را تمام شده می‌پندارند به طوری که معصومه ابتکار، رییس اسبق سازمان محیط زیست و رییس فعلی کمیته محیط زیست شورای شهر تهران معتقد است که دیگر عمر درختان چنار خیابان ولیعصر تمام شده است. یا از سوی دیگر کار‌شناسان محیط زیست که اعلام می‌کنند هر روز لایه‌ای از آلودگی و چرک روی برگ چنارهای این خیابان را می‌گیرد و عمر آن‌ها را به یک سوم کاهش می‌دهد.

 

 

ثبت، فرشته نجات آثار تاریخی نیست

 

ثبت ملی خیابان ولیعصر (عج) که ۷ دی‌ماه امسال در چهارمین همایش ثبت آثار میراث فرهنگی کشور انجام شد در نگاه اول روزنه امیدی است برای پایان بخشیدن به تصمیمات آنی شهرداری از صدور مجوز برج‌های سر به فلک کشیده در حاشیه این خیابان گرفته تا ترمیم‌ها و بازسازی‌های غیراصولی پر هزینه پیاده‌راه‌ها اما آنچه بیشتر اهمیت دارد این است که عنوان ثبت ملی فرشته نجات یک اثر نیست.

 

اگر خیابان ولیعصر(عج) خاطره مشترک عهد قجر تا نسل امروز است به خاطر جزئیات کالبد آن است. خیابان ولیعصر بدون خانه‌های تاریخی و سایه‌سار چنار‌هایش مفهومی ندارد. حسن نوستالوژیک آن از نمادهای کهنه‌اش جان می‌گیرد و اگر قرار باشد نمادهای مدرنیته در آن بتازد دیگر نشانی از هویت تاریخی در آن باقی نمی‌ماند. ثبت ملی آن فقط در حد اختصاص یک شماره ثبت نباید باقی بماند و ورود جدی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری را در عرصه تصمیم‌سازی برای ادامه مسیر تاریخی این خیابان می‌طلبد.

 

 

از ریختن سم پای چنار‌ها تا میانبرهای دور زدن قانون برای فرار از حفظ تاریخ

 

اگر چه هیچ‌گاه نظر مردم در تصمیم‌گیری‌های مدیریت شهری برای تغییر و تحولات این خیابان لحاظ نشده است چه در روزهایی که با ساخت پیاده‌راه، خیابان محل پیاده‌روی آن‌ها بود و چه در زمانی که شبکه‌های زرد رنگ شهرداری سد راه‌شان برای ادامه مسیر با اتومبیل شخصی شد. اما این روز‌ها که بحث ثبت ملی این خیابان به عنوان یک اثر تاریخی مطرح است دانستن آنچه در ذهن ولیعصرنشینان می‌گذرد جالب توجه خواهد بود.

 

یکی از کارکنان بنگاه معاملات ملکی در منطقه شمال این خیابان می‌گوید پس از اجرای طرح یک طرفه شدن خیابان ولیعصر مالکان ساختمان‌های این منطقه به فکر فروش منازل خود افتادند تا حداقلی در محلی زندگی کنند که هم خودشان و هم اقوامشان بتوانند به راحتی در آنجا با خودروی شخصی تردد کنند، خیلی‌ها فروختند و رفتند حالا هم با ثبت شدن این خیابان، لابد دیگر شهرداری به زور می‌خواهد مجوز ساخت و ساز و تخریب بدهد.

 

پیرمرد سالخورده‌ای که با همسرش به خیابان آمده تا به قول خودش در این هوای آلوده یک نفسی بکشد می‌گوید که بیشتر از ۷۰ سال است با همسرش شاهد تغییرات این خیابان است از آن زمانی که در هر یک متر حاشیه آن ۲ چنار سرسبز وجود داشت تا همین الان که می‌گویند تعداد چنار‌هایش از ۲۴ هزار اصله به ۸ هزار اصله رسیده و موش‌ها پشت تنه بازماند‌ه‌های این چنار‌ها قایم‌باشک بازی می‌کنند.

 

از ثبت ملی این خیابان در فهرست آثار تاریخی که با خبر می‌شود می‌گوید: ‌ای کاش اگر کالسکه و ماشین دودی دیگر به این خیابان بر نمی‌گردد حداقل ظاهر این اتوبوس‌های تندرو کمی هویت تاریخی پیدا کند یا ایستگاه‌های وسط آن شبیه بافت تاریخی یک خیابان تاریخی شود.

 

مظفری صاحب یکی از مغازه‌های لوکس‌فروشی حاشیه این خیابان که معتقد است برای در رفتن از هر قانونی یک میانبری وجود دارد ثبت ملی این خیابان را هم مانعی برای جلوگیری از مرگ چنار‌ها و برج‌سازی‌های حریم این خیابان نمی‌داند. به گفته وی متقاضی ساخت و ساز در این خیابان وقتی انواع سموم را پای درختان چنار می‌ریزد تا خشک شود و مجوز ساخت و ساز بگیرد حتما راهی هم برای دور زدن قانون ثبت ملی پیدا می‌کند تا به منافع اقتصادی‌اش برسد، تاریخ و خاطره مشترک برایشان مفهومی ندارد.

 

شاید گفته‌های این شهروند تنها یک ادعا باشد اما یادآوری تجربه صدور احکام دیوان عدالت اداری برای خروج آثار ثبت شده ملی از فهرست ثبت جای تأمل دارد. احکامی که با شکایت شهروندان برای خروج یک بنای تاریخی از فهرست ثبت شده ملی صادر شده تا به راحتی حکم تخریب و برج‌سازی از شهرداری تهران بگیرد. کار‌شناسان میراث فرهنگی همواره تأکید دارند که تنها ثبت ملی یک اثر تاریخی ضامن حفظ آن نیست تنها یک گام اولیه برای حفظ اثر توسط مردم و مسوولان است.

 

 

نبرد میراث فرهنگی و شهرداری برای حفظ طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه

 

در حالی که عباسی، رییس کمیته گردشگری مجلس بر حفظ زیبایی‌های خیابان ولیعصر به عنوان یک محور فرهنگی تاریخی در جهت حفظ حس نوستالوژیک نسل‌های مختلف جامعه و جذب توریست تأکید دارد، محمدحسین فراهانی، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران با ثبت ملی این خیابان، آینده کار شهرداری و میراث فرهنگی را سخت‌تر می‌کند.

 

وی به عنوان متولی حفظ میراث فرهنگی پایتخت به دنبال تعیین حریم و عرصه برای این محور و سپس اجرایی کردن ضوابط حفاظت از آن است. فراهانی می‌گوید: زمانی که اثری ثبت می‌شود هیچ دخل و تصرفی در آن نباید اتفاق بیفتد، همچنین کسانی که قصد ایجاد تغییر در هر یک از بناهای تاریخی ثبت شده در این فهرست را دارند ملزم به گرفتن استعلام از میراث فرهنگی استان تهران هستند.

 

مدیرکل میراث فرهنگی تهران پیش‌بینی می‌کند که اگر خیابان ولیعصر(عج) ثبت ملی نمی‌شد، امکان قطع شدن درخت‌های این خیابان وجود داشت اما اکنون شهرداری برای انجام هر کاری در این محور ملزم به انجام هماهنگی با سازمان میراث فرهنگی است. فراهانی با اشاره به قرار داشتن درخت‌ها، جداره‌های خیابان و بناهایی که در محور خیابان ولیعصر وجود دارد، می‌گوید: با ثبت این خیابان شهرداری احساس وظیفه بیشتری می‌کند با ثبت این خیابان بین بد و بد‌تر، بد را انتخاب کرده‌ایم، وظیفه ما برای حفظ آن سنگین‌تر شده است.

 

 

در خیابان‌های تاریخی دنیا چه می‌گذرد؟

 

خیابان شانزه‌لیزه در پاریس که مشهور‌ترین خیابان دنیاست مرکز کافی‌شاپ‌ها و تریاهاست و برج ایفل، دروازه پیروزی و میدان کنکور در این خیابان قرار دارند، پاریس شهر تردد مترو است در تمام نقاط شهر هر ۲۰۰ متر یک ایستگاه مترو وجود دارد.

 

خیابان نانجینگ از خیابان معروف شانگهای چین است که مراکز خرید بسیاری در اطراف آن قرار دارد و یک قطار تفریحی از وسط آن عبور می‌کند در واقع این خیابان یک پیاده راه بزرگ و طولانی محسوب می‌شود و برای گردشگران بسیار جذاب است اکثر ساختمان‌های خیابان در شب با چراغ‌های نئون روشن می‌شود. داونینگ استریت در وست مینیستر لندن نیز امروز نه به خاطر فروشگاه‌ها و رستوران‌هایش بلکه به دلیل اینکه در گذشته مرکز سیاست استعمار پیر بوده و جنبه تاریخی دارد مورد توجه است.

 

خیابان استقلال از معروف‌ترین خیابان‌های استانبول و پوشیده از سنگفرش است که عرض چندانی ندارد و روزانه حدود ۳ میلیون نفر از آن عبور می‌کنند وسیله نقلیه در این خیابان تراموا با شکل و شمایل تاریخی است.

 

و اما خیابان ولیعصر (عج) در تهران، طولانی‌ترین خیابان پایتخت که معماری ناهمگونی در دو سوی آن به چشم می‌خورد از خانه‌های قدیمی یک طبقه و تاریخی گرفته تا برج‌های سر به فلک کشیده امروزی. بخشی از این خیابان دو طرفه است و بخشی دیگر یک طرفه با اتوبوس‌های قرمز رنگ تندروی چینی و ایستگاه‌های شیشه‌ای. پیاده‌راه‌هایی که از یک طرح واحد تبعیت نمی‌کنند و در هر قسمتی به یک شکل و شمایل است، چنارهای قدیمی هویت‌بخش خیابان که با هر شمارشی از تعداد آن‌ها کاسته می‌شود، جانوران موذی که در مسیر آبراه‌های حاشیه خیابان هر روز مراسم رژه برپا می‌کنند و...

 

خیابان ولیعصر(عج) تهران به عنوان مهم‌ترین محور تاریخی شهر تهران از این پس با ثبت ملی نیازمند گام‌های هماهنگ مدیریت شهری و فرهنگی است تا با حفظ نمادهای هویت تاریخی‌اش در فهرست خیابان‌های خاطره‌انگیز دنیا جا بگیرد.