سایه سنگین بناهای تاریخی مشهور اصفهان بر آثار تاریخی ناشناخته

راضیه کشاورز: اصفهان از شهرهای بسیار قدیمی است و موجودیت تاریخی آن به هزاره سوم قبل از میلاد هم می رسد . مورخین، باستان شناسان و ایران شناسان خارجی یک قرن اخیر اروپا، اصفهان را در ردیف شهرهای مهم دنیا معرفی کرده اند .

 هنوز حفاری هایی در اصفهان به عمل نیامده تا گذشته آن را در دوران ماقبل تاریخ و دوره های تاریخی هخامنشی، اشکانی و ساسانی روشن کند ولی در دوره های اسلامی تاریخ ایران و طی پانزده قرن اخیر، پیوسته از شهرهای مهم ایران محسوب می شده است .
اما بی انصافی است اگر اصفهان را تنها در سی و سه پل و مسجد شیخ لطف ا... و عالی قاپو خلاصه کنیم. شهری که بناهای تاریخی اش، آنقدر زیادند که بخشی از آنها زیر سایه بناهای دیگر گمنام مانده اند. درست مثل عصارخانه شاهی که هم ردیف با 16 عصارخانه تاریخی دیگر، این روزها خاک فراموشی گرفته است.

کارخانه های پربرکت

می گویند عصارخانه ها پر برکت ترین کارخانه های قدیم بوده اند. کارخانه هایی که اگر چه شناسنامه شان با روغن کشی مهر شده است، اما مهم ترین مولدان اقتصادی، صنعتی و کشاورزی شهر محسوب می شدند.معماری بیشتر عصارخانه های اصفهان به دوران قبل از صفویه بر می گردد. درست مثل «عصارخانه شاهی» که در میدان نقش جهان قرار دارد و به دستور شاه عباس اول ساخته شده است. این عصارخانه را باید در بازار مخلص نزدیک چهارسوق شاه و مدرسه ملاعبدا... ببینید. در زیر زمینی که 360 متر مربع مساحت دارد.
ورودی بنا، دری بدون هشتی است که از سمت بازار باز می شود. هر چند که این در، در اصلی عصارخانه نیست اما این روزها تنها ورودی مجموعه محسوب می شود. پا که به درون عصارخانه می گذارید، سقف 11متری آن را می بینید که در سه قسمت شکل گنبدی گرفته و در بخش های کنار آن، کوتاه تر شده است. در قسمت شرق بنا هم فضایی هشت ضلعی دیده می شود که سال ها محل انبار کیسه دانه های روغنی بوده است. فضای شمال عصارخانه هم برای نگهداری خمره های روغن استفاده می شده است و اگر سری به این بخش بزنید می بینید که خمره ها هنوز هم در جایگاه سابق خود هستند. در انبار روغن عصارخانه شاهی، در و پنجره ای نمی بینید. روشنایی این بنا توسط نورگیرهایی که در سقف تعبیه شده، تأمین می شود.
این عصار خانه که تا سال های 49-48 هم فعال بود در سال 1379 توسط شهرداری اصفهان خریداری و به عنوان یکی از آثار باستانی این شهر معرفی شد.

باغ های تاریخی اصفهان
با توجه به موقعیت جغرافیایی اصفهان در مرکز فلات ایران، این شهر از دورترین ازمنه تاریخی تا این زمان به طراوت و سرسبزی و داشتن باغ های گسترده زبانزد بوده است. ایجاد این باغ ها به خصوص در دوره هایی که اصفهان پایتخت بوده است بیشتر مورد توجه قرار گرفته و نویسندگان تاریخ اصفهان از قرن سوم هجری به بعد همواره به این باغ ها اشاره هایی داشته اند که از آن جمله «باغ عیسی بن ایوب» و «باغ عبدالعزیز» از دوره فرمانروایی علاءالدوله دیلمی کاکویه که در داخل حصار اصفهان قرار داشته است.
در دوره سلاجقه که اصفهان به پایتختی ملکشاه سلجوقی انتخاب شده است، احداث چند باغ وسیع اصفهان را بصورت باغی بزرگ و پهناور جلوه می داده است. نام این باغها عبارت بودند از باغ بکر، باغ فلاسان، باغ احمد سیاه، باغ کاران، باغ دشت گور و بیت الماء، اما مهمترین این باغ ها باغ کاران بوده که منطقه وسیعی را در شمال بستر زاینده رود در برگرفته و خیابان های کمال اسماعیل، فردوسی، منوچهری، مجمر و چهارباغ صدر، مشتاق و محله بزرگ خواجو در محوطه این باغ قرار داشته است و هم اکنون یکی از محلات خواجو "باغ کاران" نام دارد . این باغ تا قرن هشتم هجری نیز برقرار بوده و حافظ شاعر مشهور ایران در یکی از غزلیات خود به این باغ اشاره می کند:
گرچه صد رود است در چشمم مدام زنده رود و باغ کاران یاد باد
اما متاسفانه از قرن هشتم تا آغاز عصر صفویه، عدم مراقبت و ویرانی به این باغ ها راه می یابد.
قورتان
مناطق شرقی اصفهان در امتداد رودخانه زنده رود تا تالاب گاوخونی از تاریخ و قدمتی کهن برخوردار است ؛ وجود آثار تاریخی و باستانی سالم و نیمه مخروبه در طول مسیر و اطراف نشانگر همین است و «قورتان» نیز از این قاعده مستثنی نیست.
روستای قورتان مرکز دهستان گاوخونی در فاصله حدود 120 کیلومتری شرق اصفهان واقع شده که فاصله این روستا تا شهر ورزنه (مرکز بخش بن رود) حدود 12 کیلومتر می باشد و در 35 کیلومتری تالاب گاوخونی واقع گردیده است.
آب زاینده رود سرانجام با گذر از کنار قلعه قورتان به باتلاق گاوخونی می ریزد یعنی زاینده رود با سمت جنوبی حصار و دیوار قلعه مجاورت دارد. چنین بر می آید که قلعه را درشیب ساحل رود بنا نمودند تا یک طرف قلعه از سوی مهاجمان در امان باشد یا منابع آبی اهالی را تامین کند و روایتی دیگر حاکی از آن است که در ابتدا مسیر آب رودخانه زاینده رود مسیر دیگری بوده است و بعدها مسیر آن را تغییر داده و به کنار قلعه آوردند. اما همین رودخانه در مواقع طغیان آب و سالهای پر آب باعث تخریب قلعه بخصوص دیواره جنوبی قلعه شده است.
مناطق دیدنی قورتان شامل ارگ قورتان، قلعه نواب،مسجد پایین، مسجد بالا، مسجد ابراهیم،مسجد غلامرضا،مسجد جامع، کبوترخانه، آسیاب آبی،آسیاب ها یا ارگاه، باغ های داخل ارگ،آب انبار روستای بلان وخانه های قدیمی با معماری سنتی و مناطق بکر و زیبای دیگراست و مردم آن درکنار فارسی به لهجه یا زبانی خاص صحبت می کنند که ویژه ساکنان شرق اصفهان و برخی نقاط دیگر است و به اعتقاد زبان شناسان در فارسی قدیم و پهلوی ریشه دارد و زبانی بومی و برگرفته از زبان زردشت می باشدشغل اصلی مردم آن نیز همانند همه روستاییان کشاورزی و دامداری است. قدمت روستا به قبل از اسلام می رسد واین را وجود قبرهایی که در قبرستان های قدیمی روستا یافت شده تایید می نماید که لحد آنها برخلاف لحد مسلمانان است یعنی بجای آنکه سمت راست بدن آنها بطرف قبله باشد پای آنها به طرف قبله می باشد.

سردر مسجد جامع جورجیر

این سردر متعلق به مسجد «کافی الکفات» صاحب اسماعیل بن عباد از وزرای مشهور پادشاهان دیلمی در قرن چهارم هجری است که در اول مرداد 1335 از لابه لای دیوارهای گلی خارج و تعمیر شده است . از نظر تاریخی ارزش فوق العاده ای دارد زیرا تنها اثر مهم موجود از دوره ای است که اصفهان پایتخت پادشاهان آل بویه بوده است . این سر در که در شمال غربی مسجد حکیم واقع شده از نمونه های بسیار قدیمی و عالی هنر آجر کاری و گچبری در اصفهان به شمار می رود.
در نیمه دوم قرن چهارم هجری، اصفهان پایتخت پادشاهان دیلمی بوده است که «قلعه طبرک» و «مسجد جامع» نایین نیز از جمله آثار آن دوره محسوب می شود .

نظامیه اصفهان

اصفهان پیش از آنکه به تصرف ترکان سلجوقی درآید، در قرن چهارم هجری مرکز حکومت امرای آل زیار و آل بویه بود و سالیانی چند از پرتو وجود وزرای دانشمند و ادب پروری چون صاحب بن عباد و ابوعلی سینا مجمع فضلا و ادبا و دانشمندان بزرگ اسلامی بود. وجود امرای شیعه مذهب آل بویه و امرای سنی مذهب سلجوقی و وزرای ایشان در اصفهان این شهر را به صورت یکی از مراکز مهم تبادل افکار و عقاید فرق گوناگون اسلامی و پایگاه عظیم علوم و معارف اسلامی درآورد.
کتابخانه عظیم نظامیه اصفهان تشکیلات گسترده ای بوده است که نظام الملک به وجود آورده بود و کتاب های نفیس آن توجه طالبان عالم را همواره به خود معطوف می داشت.

بقعه پیر بکران
این بقعه در محلی به همین نام و در فاصله سی کیلومتری جنوب غربی اصفهان بین سالهای 703 تا 712 هجری پس از وفات محمد بن بکران که از رجال مشهور و از زهاد این ناحیه بوده، بر مزار وی بنا شده است. این بقعه باتزیینات فراوان گچبری و کاشیکاری ساده آراسته شده و از بناهای بسیار جالب اصفهان جهت مطالعه هنر گچبری است. معماری ایوان بزرگ این بقعه در مقیاس کوچکتر، یادآور طاق کسری در مداین است و حکایت جای پای اسب الیاس نبی که بر صخره ای نقش بسته است، از زمان ساخت آن دهان به دهان به نسل های بعد انتقال یافته و برای زائران آن به منزله یک جاذبه توریستی است.

کلام آخر

هنوز مکانهای بکر بسیاری وجود دارند که پر ازرمز و رازند که روزمرگی و گذشت زمان و حافظه ناپایدار مردمان به تدریج این میراث را به فراموشی سپرده و به فرسودگی برده ویا به خاک یا به تاریخ سپرده است. آنچه که امروزتبلور کالبدی آن هوش از دل و عقل از سر می برد، عینیت ذهن ها و تجلی دل مشغولی های بشر سخت کوش و کنجکاو و تلاشگری بوده که در پی پاسخ یابی به نیاز ها و کشف و شهود بوده است.