روزنامه اینترنتی فراز نوشت: «تجهیزات بیاورید، ۱۰ سال دیگر بمانید.» این بخشی از گفته‌های معاون وزیر راه درباره شرط ادامه همکاری با هند در توسعه بندر شهید بهشتی در چابهار بوده است. اما این پیش کشیدن و دعوت از هندی‌ها در حالی است که حدود یک ماه پیش، هند از ۲ پروژه مهم گازی و ریلی در همین منطقه، از سوی ایران، کنار گذاشته شده بود. حوادثی پشت سر هم و ابهام برانگیز که البته رییس سازمان بنادر و دریانوردی کشور می‌گوید هیچ ارتباطی به هم ندارند.
شرط ایران برای ماندن هند در چابهار
«اپراتور هندی تجهیزات بیاورد، ۱۰ سال دیگر در بندر چابهار می‌ماند» این‌ها تازه‌ترین گفته‌های محمد راستاد، رییس سازمان بنادر و دریانوردی در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا درباره مشارکت هند در پروژه توسعه بندر شهید بهشتی چابهار بوده است. رییس سازمان بنادر و دریانوردی اظهار داشت: «به نظر می‌رسد با روندی که در حال انجام آن هستیم اشکالی در فعالسازی قرارداد اصلی 10 ساله BOT بندر شهید بهشتی با مشارکت هندی‌ها ایجاد نمی‌شود و این قرارداد عملیاتی می‌شود.» او همجنین درباره انتشار اخباری مبنی بر پایان همکاری ایران و هند در بندر شهید بهشتی چابهار اظهار داشت: «در حال حاضر قرارداد بهره‌برداری موقت با شرکت هندی در جریان است و در قرارداد اصلی تامین تجهیزات از سوی هندی‌ها تعهد شده است و پارت اول تجهیزات شامل موبایل کرین‌ها امسال تامین می‌شود.» معاون وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه در حال حاضر خروج هندی‌ها از پروژه مطرح نیست و تمایل طرفین فعالسازی قرارداد اصلی 10 ساله است، ادامه داد: «در حال حاضر روند فعالیت بندر چابهار بسیار خوب است و اگر نسبت آماری که با سایر بنادر کشور در شرایط کرونا مقایسه می‌کنیم میانگین رشد این بندر از همه بالاتر است.» او تاکید کرد: «سه کشور ایران – افغانستان و هند بسیار انگیزه دارند تا این مسیر فعال بماند و اپراتور هندی در بندر هم برای صادرکنندگان هندی و هم افغان، شرایط مناسبی را برای ادامه همکاری‌ها فراهم کند.» معاون وزیر راه و شهرسازی درباره زمان بندی ورود تجهیزات بندری به بندر شهید بهشتی ادامه داد: «ارزش تجهیزات مورد تعهد هند در مجموع 85 میلیون دلار است و در سال جاری به مرور تمام موبایل کرین‌های ایتالیایی وارد بندر می‌شوند.»
ماجرای یک قرارداد برای توسعه بندر
اسکله (بندر) شهید بهشتی در چابهار و کرانه دریای عمان و اقیانوس هند واقع شده است و از اهمیت بازرگانی و راهبردی فوق‌العاده‌ای برخوردار است. بندر شهید بهشتی در سال ۱۳۸۸، دارای مساحت کل ۲۴۰ هکتار و مساحت محوطه‌های بارانداز ۱۶ هکتار و مساحت انبارهای مسقف ۳۰ هزار متر مربع بوده است و طرح توسعه و افزایش گنجایش بارگیری آن به ویژه برای کشتی‌های اقیانوس‌پیما در دست انجام است. طرح توسعه اسکله شهید بهشتی نخستین بار در سال ۱۳۵۰توسط مستشاران آمریکایی مطرح شد و به دلیل جنگ ایران و عراق و نیاز ایران به بندری امن در بیرون از خلیج فارس، توسعه این بندر به سنگاپور محول شد و در بازرگانی ایران نقش عمده‌ای را ایفا کرد.
اما دی ماه ۹۷ بود که خبر آمد بر اساس توافقنامه موسوم به چابهار بین سه کشور ایران، هند و افغانستان، با افتتاح رسمی دفتر شرکت IPGL ، اپراتوری بندر شهید بهشتی رسما به این شرکت هندی واگذار شد. در آن زمان، معاون امور بندری و اقتصادی کشور اظهار داشت: «اپراتوری شرکت هندی در بندر چابهار به مدت یک و نیم سال موقت و پس از آن به مدت 10 سال خواهد بود.» محمد علی حسن زاده گفت: «تخلیه و بارگیری، تامین تجهیزات و بازاریابی بخشی از ماموریت شرکت اپراتوری IPGL در بندر چابهار خواهد بود.» او بیان کرد: «توافقنامه چابهار موجب تسهیل ترانزیت کالاها بین کشورهای هند و افغانستان می شود و نقش مهمی در توسعه اقتصادی منطقه دارد.»
فروردین ماه امسال نیز مدیرکل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان درباره آخرین وضعیت و اقدامات انجام شده در طرح توسعه بندر شهیدبهشتی چابهار اظهار کرد: «بهره برداری از این طرح از مدت‌ها قبل آغاز شده است اما پیشرفت فیزیکی آن تا پایان اسفندماه سال گذشته معادل ۹۴,۶۸ بوده است.» چندی پیش نیز مدیرکل سازمان بنادر و دریانوردی چابهار خبر داد «با ارسال اولین محموله تراتزیتی افغانستان به چین از طریق بندر شهید بهشتی چابهار، کریدوری جدید برای این بندر بزرگ اقیانوسی گشوده شد.» او تصریح کرد: «در این راستا بندر شهید بهشتی چابهار با ایجاد سرویس های منظم حمل و نقل کانتینری، گام بلندی برای تسهیل تجارت بین کشورهای آسیای میانه و افغانستان با کشورهای جنوب و جنوب شرقی آسیا و شرق دور برداشت.»
پس زدن و پیش کشیدن هندی‌ها در چابهار
«ربط دادن اجرای راه آهن چابهار – زاهدان بدون حضور هندی‌ها به ادامه فعالیت اپراتور هندی در بندر چابهار تحلیل اشتباهی است.» این گفته‌های مهم مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور است که البته مربوط به ۲ خبر حاشیه برانگیز در ماه‌های گذشته است.
ماجرا اما از این قرار بود که بیش از یک ماه پیش، بنا به برخی گزارش‌های رسانه‌ای که از جمله در نشریه هندو، چاپ هند بازتاب یافته، ایران، هند را از پروژه توسعه ریلی بندر چابهار به زاهدان کنار گذاشته است. بنا به گزارش هندو، مسئولان ایرانی به این رسانه گفته‌اند که هند از این پروژه که تا مارس ۲۰۲۲ به پایان می‌رسد، کنار گذاشته شده است و طرف ایرانی قصد دارد با اختصاص حدود ۴۰۰ میلیون دلار از بودجه توسعه کشور، این پروژه را به تنهایی تکمیل و راه‌اندازی کند. این خبر اما واکنش مقامات کشور نیز همراه شد. معاون امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی گفت: «ایران هیچگاه قراردادی با هندی‌ها برای هیچ پروژه ریلی نداشته است که حالا قصد داشته باشد آن‌ها را از پروژه خط آهن چابهار کنار بگذارد.» اما شهریور ماه سال ۹۷ بود که ایسنا گزارش داد که مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل گفته: فاینانس هندوستان برای راه‌آهن چابهار ــ زاهدان که از خرداد 95 و در جریان سفر نخست‌وزیر هند به ایران با یک توافقنامه ابتدایی وارد فرآیند اجرایی شد سرانجام با سفر بهمن‌ماه 96 رئیس‌جمهور به هند نهایی و اجرایی شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخلاف تکذیب مقامات، مساله مشارکت هندی‌ها در پروژه ریل چابهار، دست کم چیزی بیش از «یک فهرست کلی و توافق اولیه» بوده است.
اما ماجرا فقط به مساله ریل محدود نبود. در همان زمان اعلام شد که مقامات ایران در ژانویه امسال به همتایان هندی اعلام کرده بودند که ایران می‌تواند میدان گازی فرزاد بی را به تنهایی توسعه دهد. با این حال، امکان ملحق شدن طرف هندی به این پروژه را سلب نکرده است. آنوراگ سیریواستاوا، سخنگوی وزارت خارجه هند نیز روز پنجشنبه در یک نشست خبری اظهار داشت: «در ژانویه سال ۲۰۲۰ ، ما مطلع شدیم که در آینده نزدیک، ایران این میدان گازی را به تنهایی توسعه می‌دهد و تمایل دارد در زمان مناسب هندوستان نیز به این پروژه ملحق شود. این موضوع همچنان بین مقامات دو کشور مورد بحث است.» میدان گازی فرزاد بی، یکی از میدان‌های گازی مشترک ایران و عربستان است که در سال ۲۰۱۲ کشف شد و تولید گاز طبیعی و میعانات گازی آن از سال ۲۰۱۳ توسط عربستان آغاز شد. ماجرای قرارداد توسعه این میدان گازی اما به سال ۲۰۰۰ یعنی نزدیک به دو دهه پیش باز می‌گردد. قراردادی پرکشمکش و طولانی که هر چندسال یک‌بار با موانع ایجاد شده، متوقف شده است. ماجرا اما از آن جایی آغاز شد که در سمت ایران، امضای قرارداد اولیه اکتشاف و توسعه فرزاد B با کنسرسیومی متشکل از سه شرکت دولتی هند به سال 2000 میلادی برقرار شد، اما این قرارداد تنها در بخش اکتشاف اجرایی شد و در بخش توسعه هیچ اقدامی برای برداشت منابع گازی این میدان نشد. در طول ۲۰ سال اخیر، بارها در خصوص توسعه این میدان با شرکت‌های هندی مذاکره شده است.
ردپای چین در غیاب هند
پیش از این فراز در گزارشی مفصل، به احتمال رد پای حضور چین در پشت پرده کنار گذاشتن هندی‌ها از پروژه‌های جنوب کشور اشاره کرده بود.
برای مثال در مساله فرزاد ب بر اساس گزارش‌های منابع هندی، هند از سال ۲۰۰۹ به دنبال تأمین قرارداد برای میدان گازی فرزاد بود، اما تحریم ها علیه تهران نقش مهمی را در مانع تراشی بازی کرد. بر اساس این گزارش، حدود ۷۵ درصد از این توافق نامه تا ماه مه 2018 نهایی شد، اما هنگامی که ایالات متحده به طور یک جانبه از توافق هسته‌ای خارج شد، این قرارداد نیز به مانع برخورد کرد. اما همین منابع همچنین گفته‌اند که دولت ایران، پیش از این، تذکر داده بود که این پروژه را به یک شرکت روسی یا چینی تحویل دهد. پیش از این نیز و در جریان خبر لغو قرارداد ریلی چابهار با هندی‌ها، باز هم پای هردوعامل تحریم و چین به میان آمده بود. بدعهدی هندی‌ها در پرداخت بدهی در پروژه راه آهن چابهار به دلیل تن دادن به تحریم‌های امریکا، از یک سو و مجموعه اشاره‌های پراکنده در سند منتشر شده از پیش نویس پیشنهادی توافق ۲۵ ساله ایران و چین، درباره حجم سرمایه‌گذاری وسیع و مشارکت‌های پروژه‌ای توسط طرف چینی، از سوی دیگر، دو استدلال اصلی برای تعیین ریشه‌های لغو این قرارداد بود.
حالا با وجود خبر کنار گذاشتن هند از این دو پروژه، این بار تمایل ایران برای تداوم حضور هندی‌ها در توسعه بندر شهید بهشتی، توجه‌ها را به خود جلب کرده است. باید منتظر ماند و دید که واکنش هند پس از رخدادهای ماه گذشته، به این موضوع چه خواهد بود؟
