مطالعات انجام‌شده روی پیامدهای ابتلا به کووید-19 نشان می‌دهد که این ویروس علاوه بر آسیب به عملکرد قلب، کلیه‌ها، کبد و ریه و حتی پوست، می‌تواند منجر به ایجاد اختلالات عصبی و روانپزشکی هم شود.
در مطالعه انجام شده از سوی مرکز تحقیقات دانشگاه آکسفورد روی 236هزارو379بیمار مبتلا به کووید-19، مشخص شده اختلالات عصبی مثل خونریزی داخل جمجمه، سکته مغزی ایسکمیک، پارکینسونیسم، سندروم گیلن‌باره (بیماری التهابی نادر که به سرعت موجب ضعف عضلات و بی‌حسی می‌شود)، اختلالات شبکه یا ریشه عصبی، بیماری عضلانی و آنسفالیت و اختلالات روانی ازجمله زوال عقل، روان‌پریشی، خلقی، اضطراب، گرایش به مصرف مواد و بی‌خوابی از عوارض ابتلا به کروناست و شدت این اختلالات در مبتلایان به نوع حاد کرونا و بیماران بستری در بخش‌های آی‌سی‌یو به‌شدت بالاتر است. احمد حاجبی، مدیرکل دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت چندی پیش اعلام کرده بود که براساس آخرین مطالعات میزان شیوع اختلالات روانپزشکی در ایران به 29.7درصد رسیده است.
به‌گفته او، 14.9درصد از شرکت‌کنندگان در این مطالعه، به کرونا مبتلا شده بودند. میزان شیوع اختلالات روان در میان این افراد 39.8درصد بود که نشان می‌دهد، ابتلا به کرونا، شانس ابتلا به مشکلات روانشناختی را بالا می‌برد. هر چند با وجود تأیید متخصصان از بروز چنین اختلالاتی در بیماران بهبودیافته ایرانی، اما میزان مراجعه به مراکز مشاوره نشان می‌دهد که این افراد مراجعه کمی به این مراکز دارند. تصور خیلی‌ها بهبودی پس از مدت زمان کوتاهی است. درحالی‌که پیگیری‌ها نشان می‌دهد اغلب این افراد بیش از 4ماه درگیر انواع اختلالات روانی و عصبی ازجمله بدخلقی، بی‌خوابی، افسردگی، اختلالات ذهنی و حتی فراموشی می‌شوند. توصیه روانپزشکان مراجعه برای درمان این اختلالات است.
روایت بهبودیافته‌ها از اختلالات روان
زهرا، یکی از افرادی است که سال گذشته به کرونا مبتلا شد، اما بیماری آنقدر حاد نبود که نیاز به بستری در بیمارستان داشته باشد؛ «مدت بیماری و قرنطینه من 2هفته بود اما پس از بهبودی کم‌کم دچار نوعی فراموشی شدم. کلمات و جملات برایم مفهومی نداشتند و با اینکه می‌توانستم آنها را بخوانم اما معنا را درک نمی‌کردم. دوره ترسناکی بود و تا همین حالا هم فکر نمی‌کردم دچار اختلال عصبی شده باشم. تقریبا وضعیت ذهنی‌ام تا 6ماه به همین شکل بود و به‌تدریج کمتر شد. اما با گذشت بیش از 9ماه از آن زمان هنوز در درک برخی کلمات ذهنم با تأخیر عمل می‌کند.چند روز پیش یکی از دوستانم گفت که کرونا در برخی افراد منجر به التهاب مغز می‌شود و بهتر است به روانپزشک مراجعه کنم.»
امیرعلی هم از پدرش می‌گوید که چند‌ماه پیش به کرونا مبتلا شد اما با وجود اینکه سنش چندان هم بالا نیست، پس از بهبودی دچار فراموشی و اختلال حواس شده است؛ «پدرم 65ساله است و به‌دلیل کاهش اکسیژن خونش بعد از ابتلا به کرونا دو هفته‌ای در آی‌سی‌یو بستری شد.
شرایط چندان سختی نداشت اما مدتی پس از بهبودی، فراموشی پیدا کرد و برخی کارها را چندین مرتبه انجام می‌داد یا چیزهای بسیار ساده را فراموش می‌کرد. در ابتدا فکر می‌کردم که این وضعیت موقت است، اما در طول 2ماه هیچ تغییری پیدا نکرد. به پزشک مغز و اعصاب مراجعه کردیم که داروهایی برایش تجویز کرد. چند روزی است که وضعیت بهتری نسبت به گذشته دارد و امیدوارم درمان شود.»
حمید هم درباره ابتلای خودش به کرونا می‌گوید و اینکه تنها علائمش یک تست مثبت و 2روز سردرد بوده اما از هفته دوم ابتلا، دچار گنگی در خواندن اعداد شد؛ «به هیچ وجه فکر نمی‌کردم این وضعیت ناشی از کرونا باشد اما حتی یک عدد ساده را نمی‌توانستم بخوانم. تا چند هفته این وضعیت ادامه داشت و یکباره برطرف شد. اما بعد از کرونا کلا تمرکز برایم سخت‌تر شده است و برای حفظ‌کردن یک متن کوتاه باید چندین مرتبه آن را مرور کنم یا روی کاغذ بنویسم.»
سمیرا هم درباره مشکلاتش پس از بهبودی کرونا می‌گوید: «یک‌ماه پیش کرونا گرفتم و بعد از بهبودی در خود نشانه‌های افسردگی می‌دیدم، تحمل شنیدن صداهای بلند را نداشتم و به‌شدت بی‌حوصله بودم. در این مدت هم به پزشک مراجعه نکردم چرا که می‌ترسیدم یک نوع اختلال روان را در من تشخیص دهد.»
فراموشی، اختلالات خلقی و اضطراب گریبانگیر بیماران
اختلالات روان پس از ابتلا به کرونا، موضوعی است که از سوی مهدی ویسی، مدیر گروه پزشکی مجموعه بیمارستان‌های روانپزشکی شمال و مرکز لندن مورد تأیید است. او در گفت‌وگو با همشهری توضیح بیشتری می‌دهد و می‌گوید: «پس از موج دوم کووید-19 در دنیا مطالعاتی روی 240هزار بیمار انجام شد تا تأثیر اختلالات روحی و روانی ناشی از بیماری بررسی شود. نکته‌ای که باید همین ابتدا بگویم این است که این اختلالات می‌تواند به‌طور مستقیم ناشی از ابتلا یا شرایط اجتماعی، اقتصادی و... ناشی از شیوع باشد.
از همان ابتدا ایزوله‌شدن افراد، دوری از اجتماع، نبود مددکاری اجتماعی و مشکلاتی که در زمینه ارتباطات اجتماعی به‌وجود آمد همزمان با خود بیماری افراد را تحت‌تأثیر قرار داد. در این‌باره مطالعات بیشتری نیاز است تا بتوانیم ادعا کنیم ویروس به تنهایی می‌تواند منجر به بروز چنین اختلالاتی شود.» به‌گفته ویسی، اختلالات شایع روانپزشکی با شیوع پاندمی افزایش پیدا کرد اما درباره بیماران مبتلا به کرونای حاد شدت بیشتری از این اختلالات مشاهده می‌شود؛ «براساس نتایج به‌دست آمده از آن مطالعه، بیماری فراموشی در افرادی که به‌طور خفیف مبتلا به کرونا شده بودند، حدود 0.6درصد افزایش پیدا کرده بود اما این عدد درباره بیمارانی که در بخش‌های ویژه و آی‌سی‌یو بستری شده بودند، به حدود 4.7درصد رسید.
درباره دیگر اختلالات رایج ازجمله اختلالات خلقی، اضطراب و جنون به‌طور کلی با افزایش 24درصدی همراه بوده و این عدد درباره افرادی که به آنها ونتیلاتور وصل شده بود به 36.2درصد رسید. اختلالات خلقی هم در بیماران مبتلا به کووید با توجه به میزان شدت درگیری بین 4 تا 8درصد افزایش پیدا کرده بود. اختلالات اضطرابی هم 17 تا 22درصد افزایش پیدا کرده و شایع‌ترین اختلال هم کم‌خوابی و بی‌خوابی گزارش شد که 2 تا 5درصد افزایش را نشان می‌داد.» مدیر گروه پزشکی مجموعه بیمارستان‌های روانپزشکی شمال و مرکز لندن، معتقد است که بهبودیافتگان درصورت مواجهه با چنین اختلالاتی، به حمایت‌‌‌های شدید و داروهای روان‌درمانی نیاز دارند؛ چراکه طی‌نشدن مراحل روان‌درمانی می‌تواند آینده آنها را هم تحت‌تأثیر قرار دهد و همیشه اضطراب از ابتلای دوباره و باقی‌ماندن بیماری، با آنها همراه خواهد بود.
او به بروز اختلالات جنونی یا بیماری‌های سایکوتیک هم در بیماران مبتلا به کرونا اشاره می‌کند و می‌گوید: «در این وضعیت فرد از واقعیت جدا می‌شود، به‌دلیل ژنتیک‌بودن این اختلال تاکنون میزان ابتلا به آن در تمام کشورهای دنیا نوسان چندانی نداشته است اما چیزی که اکنون مشاهده می‌شود این است که کووید-19 بر رشد این بیماری هم تأثیر گذاشته و 0.4 تا حدود 2درصد این بیماری را نسبت به قبل افزایش داده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد مراجعه‌های این افراد با شدت بالای بیماری در کشورهای اروپایی روند صعودی دارد.»
به‌گفته این متخصص روانپزشکی در همین مدت، میزان مصرف مواد‌مخدر در میان افرادی که به کووید-19 مبتلا شده‌اند و برای نخستین بار استفاده از این مواد را تجربه می‌کردند، تقریبا 2برابر شده و این عدد در افراد بهبود یافته از کووید-19 حاد است و خروج از زیر دستگاه ونتیلاتور تا 2.6درصد هم بالاتر می‌رود. همچنین این افراد تا حدود 30درصد در معرض ابتلا به اختلال اضطراب پس از سانحه قرار دارند و این نشان می‌دهد که شدت ابتلا به کووید-19 چقدر می‌تواند در ایجاد اختلالات بیماری‌های روانپزشکی تأثیرگذار باشد.»
خطر 2برابری کرونا برای افراد دارای اختلالات روان
ویسی این وضعیت را همان سونامی روانپزشکی بعد از شیوع کرونا می‌داند و عنوان می‌کند: «هم‌اکنون در کشورهای پیشرفته میزان مراجعه‌ها به کلینیک‌های روانپزشکی ثانویه یعنی ارجاع افراد از سوی پزشکان خانواده به متخصصان، به‌شدت افزایش پیدا کرده است. در این میان مشکلات روانی رقم‌خورده در کودکان به‌دلیل ایزوله‌شدن و دور‌ماندن از محیط‌های اجتماعی هم قابل توجه است. مشکلات اضطرابی شدید و خودزنی‌ها هم از دیگر اختلالاتی است که با افزایش آن مواجه شده‌ایم.»
مسئول اجرایی ستاد بحران کرونا در شمال و مرکز لندن تأکید می‌کند: «تحقیقات در این‌باره باید ادامه داشته باشد چراکه هنوز اطلاعات درستی از اینکه کووید-19 به‌تنهایی می‌تواند به مغز رسوخ کند وجود ندارد. اما چیزی که می‌دانیم این است که این ویروس منجر به واکنش‌های ایمنی در بدن می‌شود که مانند چرخه بمب اتم است، هورمون‌های ایمنی در بدن ایجاد می‌شود و هر قدر شدیدتر باشد، علیه خود سلول‌های بدن تأثیرگذار خواهد بود و می‌تواند منجر به بیماری‌های مختلف در آینده شود.»
به‌گفته ویسی مطالعاتی دیگر روی یک‌میلیون‌و500هزار بیمار مبتلا به کووید-19 نشان می‌دهد که اگر فردی این اختلالات روانپزشکی شدید را داشته باشد درصورت ابتلا تا 2برابر نسبت به یک فرد معمولی در معرض خطر مذکور قرار می‌گیرد. او می‌گوید: «مصرف‌کنندگان مواد‌مخدر 1.76درصد بیشتر در معرض خطر مرگ قرار دارند و این مطالعات دقیقا آن شایعه خنده‌دار «افراد معتاد کرونا نمی‌گیرند» را رد می‌کند.
هر نوع ماده مخدری می‌تواند ریسک مرگ‌ومیر را افزایش دهد. اختلالات اضطرابی یک برابر بیشتر در معرض خطر قرار دارند. در افرادی که داروهای ضدجنون مصرف می‌کنند مرگ‌ومیر آنها 3.7برابر بیشتر از دیگر افراد عادی جامعه گزارش شده است. این مطالعات در حالی باید مورد توجه قرار گیرد که اگر ما در آینده موج‌های دیگر بیماری را داشته باشیم باید سیاستگذاری‌ها در جهت حمایت از این افراد مورد توجه باشد تا علاوه بر بیماران دارای اختلالات روانی در گذشته، مبتلایان جدید هم با خطر مواجه نباشند.
حتی واکسیناسیون مؤثر این افراد هم باید در اولویت قرار بگیرد.» مدیر گروه پزشکی مجموعه بیمارستان‌های روانپزشکی شمال و مرکز لندن توصیه می‌کند: «افرادی که به نوع ساده کرونا مبتلا می‌شوند درصورت تغییر در خلق و خو، بهتر است به یک روانپزشک مراجعه کنند اما مراجعه برای درمان درباره افرادی که در بخش‌های آی‌سی‌یو بستری بوده‌اند به‌شدت توصیه می‌شود که پس از بهبودی، مراجعه و مشاوره با روانپزشک داشته باشند و بدانند که به درمان‌های کمک‌کننده نیاز دارند یا خیر.»
یونسی درباره اقدامات کمیته علمی و کشوری کنترل و مقابله با کرونا در این‌باره هم توضیح‌هایی می‌دهد: «بخشی از کمیته علمی کرونا درباره سلامت روان است و راهکارها و پروتکل‌هایی در این‌باره تدوین کرده که در زمان‌های مختلف به‌روزرسانی می‌شود.» او درباره اینکه گفته می‌شود این اقدامات ملموس نیست، می‌گوید: «در این‌باره مبحثی تحت عنوان مدیریت بحران وجود دارد که در سطح آکادمیک آموزش داده می‌شود.
پاندمی کرونا و فعالیت‌های روان‌درمانی مربوط به آن هم در همین حوزه مدیریت بحران قرار دارد و برای آن پروتکل‌های درمانی تعریف‌شده، وجود دارد. بیش از 95درصد اقدامات انجام شده در دنیا مطابق با همین تکنیک‌های درمانی است که سال‌ها پیش درباره مدیریت بحران تعریف شده و روان‌درمانگر و مشاور به خوبی آگاه هستند که درصورت مواجهه فرد با خبر یا حادثه بد چه وظایفی خواهند داشت. ازجمله مقابله با تفکر قطعی‌نگر که افراد نباید تصور کنند ابتلا به کرونا مساوی با مرگ، معالجه‌نشدن و ابتلا به انواع مشکلات روانی و عصبی غیرقابل درمان است.
اما در عین حال باید جلوی گسترش بیماری را گرفت و هم‌اکنون راهکار منطقی و توصیه شده، واکسن است. افرادی که واکسن زده‌اند نسبت به افراد واکسن‌نزده به‌طور معناداری تفاوت در آمار ابتلا، بستری در آی‌سی‌یو و مرگ دارند.» یونسی در ادامه 2توصیه برای کاهش اختلالات روان به بهبودیافته‌های کرونا می‌کند؛ یکی کاهش سطح اضطراب و دوم، مدیریت افکار اضطرابی است.پیش از این، حسن فلاح‌پور، عضو کمیته روانپزشکی اجتماعی انجمن علمی روانپزشکان ایران هم با توجه به افزایش میزان اختلالات روان در پاندمی کرونا، پیشنهاد تشکیل معاونت سلامت روانی-اجتماعی را داده بود.
چه زمانی به روانپزشک مراجعه کنیم؟
اما درباره اینکه افراد پس از بهبودی کرونا با دیدن چه نشانه‌هایی باید به مشاور یا روانپزشک مراجعه کنند، جلال یونسی که دبیر بورد تخصصی روانشناسی بالینی و عضو کمیته علمی و کشوری کنترل و مقابله با ویروس کووید-۱۹ است به همشهری می‌گوید: «چنانچه افراد پس از بهبودی از کرونا با علائمی ازجمله خستگی، بی‌حوصلی و تحریک‌کننده‌های روحی و روانی ازجمله اضطراب، نگرانی و ترس بیش از اندازه مواجه باشند که سازگاری روانی و اجتماعی آنها و نظم زندگی‌شان را به هم ریخته باشد، ضرورت دارد به روانشناس بالینی و روانپزشک مراجعه کنند.»
او درباره زمان مراجعه افراد به روانپزشک و روانشناس هم توضیح می‌دهد: «عمدتا افراد پس از آگاهی از ابتلا به کرونا مثل بسیاری از بیماری‌های دیگر با نگرانی‌هایی مواجه می‌شوند. در این‌باره مشاهده می‌شود که برخی افراد به نگرانی بیش از اندازه و اضطراب ناشی از مرگ بر اثر کرونا دچار می‌شوند. این مسئله در روند درمان تأثیرگذار است و علاوه بر اقدامات درمانی نیاز است که روان‌درمانگر هم در کاهش اضطراب فرد مبتلا اقداماتی را انجام دهد. این اضطراب و ترس بیش از اندازه سیستم دفاعی فرد را تضعیف می‌کند.
اما پس از بهبودی شاهد بروز اختلالات عصبی و روانی در افراد هستیم که هنوز اطلاعات دقیقی از اینکه آیا ویروس کرونا عامل این اختلالات است یا خیر وجود ندارد.» او ادامه می‌دهد: «در این‌باره 2فرضیه مطرح است؛ اول اینکه ویروس با حمله به دستگاه عصبی چنین اختلالاتی را رقم می‌زند و فرضیه دوم اینکه اضطراب و ترس شدید ناشی از بیماری منجر شده که به هم ریختگی سیستم عصبی در افراد ایجاد شود.» به‌گفته یونسی هم‌اکنون نکته مهم این است که افراد پس از بهبودی با اختلالات روانی و عصبی مواجه می‌شوند. در ایران هم ایجاد اضطراب، افسردگی، اختلال در حافظه و به‌هم‌ریختگی سیستم شناختی و... در میان افراد بهبودیافته مشاهده می‌شود.
روزنامه همشهری
