تسنیم: روسیه برای توسعه فعالیت‌های کشاورزی و راه‌های ترانزیت دریایی مخازن بزرگ آبی روی رودخانه‌های منتهی به دریای خزر ایجاد کرده و طی سال‌های اخیر در میزان روان‌آب‌های خروجی بر دریای خزر  تغییراتی صورت گرفته است.

نوسانات سطح تراز آب دریای خزر گاهی سبب نگرانی از بین رفتن منابع اقتصادی و زیرساخت‌های مهم ساحلی شامل بنادر حوزه دریای خزر و گاهی نیز به چالش‌های زیست محیطی مهمی مانند خشک شدن تالاب‌های ساحلی منجر می‌شود.

متاسفانه دخل و تصرف‌های انسانی در حوضه آبریز دریای خزر یکی از پُررنگ‌ترین عوامل در فراز و فرود تراز آب دریای خزر است. در عین حال؛ تغییرات بیش از 20 سانتی‌متری سالانه در دورۀ اخیر به دلیل تبعات کاهش بارش و افزایش دما، هشداری برای زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های بهره‌برداری در مناطق ساحلی شمال کشور به حساب می‌آید.

طی 26 سال اخیر تراز آب دریای خزر 1.5 متر کاهش پیدا کرده که رقم قابل توجهی است. بیشترین میزان این کاهش در بازه زمانی سال‌های 2008 تا 2021 میلادی به وقوع پیوسته و این رخداد با کاهش قابل ملاحظه آبدهی رودخانه‌های مهم شمالی از جمله رودخانه ولگا هم زمان بوده است. در بهار امسال تراز آب دریای خزر با کاهش قابل ملاحظه 19 سانتی‌متری نسبت به مدت مشابه سال گذشته است.

در نتایج تحقیقات منتشر شده، دریای خزر در چهار سال آینده با کاهش حدود 40 سانتی‌متری سطح آب و در 10 سال آتی تقریباً با کاهش یک متری روبه‌رو خواهد شد. این در شرایطی است که کشور‌های دریایی در سراسر جهان با افزایش یک متری سطح دریا تا پایان قرن مواجه هستند، اما دریای خزر با اُفت تراز آب روبه‌رو است. این تحقیقات با اشاره به احتمال افزایش حدود 3 تا 4 درجه سانتیگرادی دما مرتبط با تغییرات اقلیمی حاکم بر منطقه، افزایش تبخیر را مهم‌ترین عامل کاهش سطح آب خزر قلمداد کرده‌اند.

همزمان، لایروبی بنادر شمالی کشور از سوی سازمان بنادر و دریانوردی در حال انجام است، ولی باید این نکته را در نظر داشت که هزینه‌های لایروبی بسیار بالاست و در نتیجه زمینه ساز افزایش بهای تمام شده نگهداری بنادر شمالی کشور و متعاقب آن افزایش بهای تمام شده نرخ حمل دریایی می‌شود.

دریای خزر حوضه آبی ارزشمندی است که می‌تواند نقش مهمی در دریا محور ساختن صادرات و واردات کشور در راستای استفاده از حداکثر ظرفیت بنادر این حوضه شامل حداکثر استفاده موثر از آبخور کشتی‌ها جهت کنترل ظرفیت ناوگان دریایی شمال کشور داشته باشد. همچنین در زمان نیاز، این دریا می‌تواند کشور را از بحران خشکسالی نجات دهد؛ بنابراین حفاظت از آن بسیار حایز اهمیت است. اما متاسفانه طی چند سال اخیر شاهد کاهش تراز آب این پهنه آبی بوده‌ایم که مشکلاتی را نیز به وجود آورده است مانند کم عمق شدن بنادر و همچنین خشک شدن بخش زیادی از خلیج گرگان و تالاب انزلی.

در واقع مقایسه منحنی نوسانات در سال‌های آبی 95 تا 1400 نشان می‌دهد که سرعت کاهش سطح تراز آب دریای خزر سه برابر شده است.

گزارش تحقیقات علمی مشترک مرکز علوم محیط زیست دریایی دانشگاه‌های برمن و گیسن آلمان و دانشگاه اوترخت هلند در خصوص کاهش سطح آب دریای خزر تا پایان قرن 21 میلادی، با استناد بر مدل‌های پیش بینی افزایش غظت گاز‌های گلخانه‌ای و تاثیر آن بر گرمایش زمین، کاهش بین 9 تا 18 متری تراز آب دریای خزر ناشی از افزایش قابل توجه تبخیر را اعلام کرده است، که این کاهش منجر به کوچک شدن پهنه آبی دریای خزر به میزان 23 تا 34 درصد خواهد شد.
همچنین در نتایج تحقیقات دیگری که توسط محققین دانشگاه ریدینگ انگلستان، بیلر آمریکا و دانشگاه اویسالا سوئد در سال 2021 میلادی منتشر شده، با مدل‌سازی بیلان آبی دریای خزر با مدل‌های پیش‌بینی اقلیمی CMIP 5 و CMIP 6، کاهش هشت تا 20 متری تراز آب خزر تا پایان این قرن گزارش شده است.

شایان ذکر است، دریای خزر از طریق رودخانه ولگا توسط کانال ولگا- دن به آب‌های آزاد متصل می‌شود و حدود 80 درصد آب خزر از این رود تامین می‌شود؛ بنابراین نقش مهمی در حیات این دریاچه دارد، اما در چند سال گذشته برخی فعالیت‌ها در راستای توسعه و حفظ کشاورزی در روسیه این رودخانه را با فراز و نشیب‌هایی همراه کرده است.

دولت روسیه برای توسعه فعالیت‌های کشاورزی و راه‌های ترانزیت دریایی نیازمند ایجاد مخازن بزرگ آبی روی رودخانه‌های منتهی به دریای خزر بود، بنابراین طی سال‌های گذشته در میزان روان‌آب‌های خروجی بر دریای خزر تغییراتی صورت گرفته است. ساخت 12 مخزن بزرگ آبی بر روی انشعابات اصلی رودخانه ولگا که با عنوان طرح مخازن آبی بزرگ ولگا - کاما نامیده می‌شود از موارد بسیار با اهمیت است، البته مسیر انحرافی آبراهه‌های ترانزیتی دریایی ولگا -دن و ولگا- بالتیک سهم زیادی در برداشت و عدم تعادل حجم آب خروجی به دریای خزر داشته است.

در مجموع به طور میانگین ورودی رودخانه‌ها به دریای خزر حدود 12 درصد کاهش یافت که این رقم معادل 25 درصد خروجی متوسط دراز مدت رودخانه ولگاست. گفتنی است، طی بازه زمانی 1930- 1978 سطح تراز آب دریای خزر حدود 3 متر کاهش یافت و سهم ایجاد مخازن آبی در کاهش میزان خروجی رودخانه‌ها در این میان به خوبی مشخص است، میزان حجم مخازن آبی در بالا دست رودخانه ولگا حدود 200 کیلومتر مکعب برآورد شده است و بیشترین مصرف آب مخازن ولگا در سال 1980 به میزان 40 کیلومتر مکعب بوده است، میزان مصرف در سال 1990 که با افزایش بارندگی بر روی حوضه آبریز همراه بوده به مقدار 26 کیلومتر مکعب رسید و در پایان قرن بیستم در حد قابل توجهی از میزان مصرف آب مخازن کاسته شد.

در شرایط توسعه گرمایش کرۀ زمین که با کاهش میزان بارندگی و افزایش درجه حرارت و در نتیجه خشکسالی همراه است میزان مصرف آب روسیه از این مخازن به دلیل سامانه نگه‌داشت ظرفیت‌های اقتصادی در قالب اراضی کشاورزی و طرح‌های کلان آب شیرین که مستلزم مصرف آب است افزایش یافته و در صورت کمبود منابع تامین آب، راهی به غیر از مصرف از مخازن آبی بزرگ وجود نخواهد داشت و این امر با شدت گرمایش زمین و کمبود آب شیرین در حوضه آبریز رودخانه ولگا در حال توسعه است.

مزید استحضار تنها در سال 1980 حدود 40 کیلومتر مکعب آب مخازن ولگا مصرف شد این رقم معادل کاهش سطح تراز آب دریای خزر به میزان 10 سانتی‌متر در سال است. در حالت خوشبینانه اگر دولت روسیه به میزان مصرف خود در سال 1980 از آب مخازن برداشت کند دریای خزر دچار اُفت شدید آب می‌شود، طی پنج سال اخیر کاهش سریع و پر شتاب سطح تراز آب دریای خزر مشاهده شد (بیشتر از 20 سانتیمتر در سال)، این نکته اهمیت دارد که دولت روسیه از کدام گزینه برای مدیریت خشکسالی و مقابله با تبعات گرمایش زمین استفاده می‌کند، رعایت حد تعادل در سطح مخازن آبی برای نگه‌داشت طرح‌های بزرگ کشاورزی و ترانزیتی یا برنامه‌های صیادی و حفاظت از محیط زیست ساحلی. در هر حال مدیریت صحیح آب رودخانه‌های شمالی برای بهبود اوضاع اقتصادی از اولویت‌های اصلی کشور روسیه محسوب می‌شود و در این میان استفاده از آب سد‌های تنظیمی کاری غیر قابل اجتناب است.

طی مطالعات انجام شده، در 10 سال آینده یک متر آب دریای خزر کم خواهد شد و این بدین معنی است که در 10 سال آینده ترانزیت و حمل دریایی با چالش‌هایی مواجه خواهد شد. هم اکنون، عمق آب در بندر کاسپین انزلی نسبت در سه سال گذشته 60 سانتیمتر کمتر شده است که این عدد در سایر بنادر ایرانی نیز تقریباً همان اندازه است.