روزنامه خراسان: آب و خاک دو عنصر مهم در کشاورزی هستند اما از سال‌های گذشته به موضوع آب بسیار توجه و همه تلاش‌ها برای استفاده بهینه از آب انجام شده اما برعکس آب؛ خاک مورد غفلت قرار گرفته تا جایی که ایران از سال ۲۰۱۱ به بعد رتبه نخست فرسایش خاک را در دنیا دارد. نباید از این نکته غافل شد چون همان طور که کمبود آب تهدیدی برای بشر به شمار می‌رود، فرسایش خاک و از دست دادن مواد آلی آن نیز باعث بروز مشکلاتی خواهد شد و امنیت غذایی را تهدید خواهد کرد چراکه ایجاد یک سانتی متر خاک به صدها سال زمان نیاز دارد، اما وضعیت اسفبار فرسایش خاک در کشور زمانی هویدا می شود که بدانید سالانه به اندازه سه جزیره تنب کوچک و بزرگ و جزیره ابوموسی خاک از دست می دهیم.
در این گزارش سعی داریم آماری از وضعیت فرسایش خاک و راه های جلوگیری از آن را بنویسیم. عمده ترین دلایل فرسایش خاک به گزارش آسوشیتدپرس، انسان مهم ترین عامل فرسایش خاک است. حسین اسدی، دانشیار دانشگاه تهران و متخصص فرسایش و حفاظت خاک هم چندی پیش اعلام کرد که «سال ۱۳۴۶ خورشیدی، کارشناسی از فائو بازدیدهایی از مناطق مختلف ایران انجام داد و سه دلیل را باعث ایجاد فرسایش شدید خاک ایران اعلام کرد که موجب از دست رفتن سطح وسیعی از پوشش گیاهی شده است و مادامی که این سه فعالیت ادامه داشته باشد، نه حفاظت خاک امکان پذیر است و نه فرسایش خاک قابل کنترل. این سه عامل شامل، چرای بی رویه دام و کشت مداوم اراضی شیب دار و دیگری هم بحث قطع درختان و از بین بردن بوته هاست و هم اکنون که سال ۱۴۰۰ است، این سه دلیل بیش از ۵۰ سال است که همچنان پابرجا هستند و عوامل دیگری هم اضافه شده اند؛ ازجمله فعالیت های شدید عمرانی که البته لازم بوده، مثل جاده سازی ، معدن کاری و توسعه کشاورزی که قسمت عمده آن در اراضی دیم است و برداشتن بقایای گیاهی که همه این موارد، بدون رعایت اصول حفاظت ازخاک انجام گرفته است و همین طور تغییر کاربری گسترده ای که در کشور رواج دارد.
این چند عامل بر آن سه عامل قدیمی اضافه و باعث شده است که پوشش و لباس خاک از بین برود و دچار دست خوردگی شود.» البته رویدادهای طبیعی نیز هنگامی خسارت بار است که عوامل انسانی در طبیعت مداخله کرده باشند، همانند بسیاری از سیلاب های مخرب که براثر نابودی پوشش گیاهی در حوضه های بالادست و به دلیل فرسایش خاک رخ می دهد. رتبه اول ایران در فرسایش خاک این که در فرسایش خاک رتبه اول جهان را داریم بسیار نگران کننده است. به گفته رئیس کمیته محیط‌زیست مجمع تشخیص مصلحت نظام سالانه دو میلیارد تن فرسایش خاک در ایران رخ می‌دهد که این میزان در سال‌های اخیر با توجه به سیل‌های سنگینی که با آن مواجه بوده ایم، بیشترهم شده است. فرسایش دو میلیارد تنی خاک در کشورمان، یک دوازدهم کل فرسایش خاک در جهان را دربرمی گیرد و اگر به آمارهای جهانی رجوع کنیم، سالانه کشورهای دنیا فقط ۲۴ میلیارد تن خاک را از دست می دهند که در مقام مقایسه و به اذعان محمد درویش رئیس گروه محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو این میزان فرسایش در ایران که تنها یک درصد از خشکی های جهان را به خود اختصاص داده قابل پذیرش نیست و این عدد و رقم بیانگر آن است که در ایران به نسبت میزان خاک، فرسایش خاک هشت برابر متوسط جهانی است و ازنظر وخامت اوضاع، در کشور ما بحث فرسایش خاک ۱۶ برابر متوسط جهانی است و هرسال به اندازه تنب کوچک و بزرگ و جزیره ابوموسی خاک از دست می دهیم. خسارت سالانه 56 میلیارد دلار به کشور بر اساس برآوردهایی که از زیان اقتصادی ناشی از فرسایش خاک در دنیا انجام شده، ارزش اقتصادی هر تن خاک از دست رفته 28 دلار تعیین شده است.
بنابراین اگر میزان فرسایش خاک در ایران را همان دو میلیارد تن در سال در نظر بگیریم سالانه 56 میلیارد دلار به کشور خسارت وارد می شود. البته در برخی مناطق و شرایط میزان خسارت ناشی از فرسایش تشدید‌شونده است. مثلا در سیل خرم‌آباد لرستان، سیلی که آن همه خاک را به خانه مردم برد، میزان فرسایش بسیار شدید بود یا در دشتیاری سیستان و بلوچستان که بیش از 30 هزار هکتار توسعه‌گر گروه‌ها یا فرسایش خندقی را داریم، حجم بسیار زیادی خاک به دریای عمان می‌ریزد که ارزش اقتصادی آن بسیار زیاد است اما اعتباری که برای جلوگیری از این روند تخریب پرداخت می‌شود با میزان خساراتی که به کشور وارد می‌شود، به‌هیچ‌وجه همخوان نیست.
یکی از مشکلاتی که در ارتباط با منابع طبیعی داریم، این است که یک‌سری اطلاعات و ارزش‌گذاری‌ها در تولید ناخالص ملی وارد نمی‌شود. ارزش خاک و درخت در این محاسبات وارد نمی‌شود، به همین دلیل وقتی می‌خواهند جاده‌ای زده شود یا لوله گازی کشیده شود، ارزان‌ترین مسیر این است که درخت قطع و لوله گاز عبور داده شود یا خاک تخریب و جاده کشیده شود؛ به این دلیل که قیمت منابع طبیعی کم است و در ارزش ناخالص ملی در نظر گرفته نمی‌شود. 800 سال زمان برای تولید هر سانتی متر مکعب خاک شاید باورش سخت باشد اما اهمیت خاک زمانی بیشتر قابل لمس خواهد بود که بدانید برای تولید هر سانتی متر مکعب خاک در کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی کنونی باید «به طور متوسط ۸۰۰ سال زمان صرف کرد»؛ آماری که رئیس گروه محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو ارائه کرده است. یعنی برای هر سانتی مترمکعب خاکی که در آن گیاهان رشد کنند و باکتری‌ها و میکروارگانیسم‌ها تاثیرگذار باشند، باید 800 سال صبر کرد. چه باید کرد؟ آن چه گفتیم زنگ خطری بود که نباید به آن بی توجهی کرد اما نکته مهم تر از آن چه گفتیم کارهایی است که باید انجام شود تا شاید بتوان کمی جلوی فرسایش سرسام آور خاک را گرفت. صاحب نظران این حوزه بر این باورند که اصلی ترین دلیل فرسایش خاک در کشورمان نبود متولی در این حوزه است. حسین اسدی، دانشیار دانشگاه تهران و متخصص فرسایش و حفاظت خاک به رسالت گفته: «متاسفانه معاونت آب وخاک وزارت جهاد کشاورزی صرفا بر بحث آب متمرکز بوده و یکی دو سال است که دفتر خاک ایجاد کرده است.»
البته این متخصص حوزه خاک به اهمیت قانون حفاظت از خاک هم اشاره می کند و می گوید: «مشکل اصلی و اولیه ما قانون نیست، اجرای آن است. قانون حفاظت از خاک ظرفیت بسیار خوبی دارد و آیین نامه اجرایی خوبی هم برای آن به نگارش درآمده اما اقدامات در کشور ما به کندی پیش می رود و این قانون، ۱۲ سال طول کشید تا به تصویب برسد، بعد از تصویب قانون قرار بود، ظرف شش ماه آیین نامه های اجرایی آن نوشته و ابلاغ شود که این اتفاق نیفتاد.» البته او مشکل اورژانسی فرسایش خاک را تغییر کاربری اراضی می داند که باید جلوی آن گرفته شود.
