با شیوع ویروس کرونا و اعمال قرنطینه‌های سراسری، مدارس نیز تعطیل شدند. با طولانی شدن تعطیلات مدارس، لازم بود تا آموزش به کودکان به صورت مجازی ادامه یابد؛ در این مسیر توسعه ابزارهای الکترونیک و گسترش اینترنت کمک شایانی به آموزش غیرحضوری در مدارس نمود. در کشور ما نیز بحث آموزش غیرحضوری با ادامه محدودیت‌های کرونایی در سال ۱۳۹۹ رنگ واقعیت به خود گرفت و مدارس به کمک شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های موجود به دنبال تداوم آموزش بودند.
طرح شاد که از سال ۱۳۹۴ مطرح شده بود؛ با شیوع کرونا به طور عملی اجرایی شد و در فروردین ۱۳۹۹ آغاز به کار کرد. در ابتدا تنها یک پیام رسان بود و به دلیل ضعف ساختاری با مشکلات عدیده ای مواجه بود. اشکالاتی که موجب شد از همان زمان بسیاری از مدارس مخصوصاً مدارس غیردولتی قید حضور در شاد را بزنند و راه دیگری را برای آموزش غیرحضوری انتخاب کنند. قطعی مداوم، کندی در ارسال پیام‌ها و باز کردن عکس‌ها از جمله مهم‌ترین مشکلات شاد بود.
این مشکلات در سال جاری تحصیلی به طور عمده بهبود یافت و شاد بیشتر به برگزاری یک کلاس کامل مجازی نزدیک شد؛ ارسال پیام متنی و صوتی، برگزاری آزمون‌های تستی، برگزاری پخش زنده، تماس تصویری، امکان ارسال تکالیف و حضور و غیاب از جمله ویژگی‌های شاد است. همچنین امکان جستجو در مرورگر شادبین نیز در شبکه شاد فعال شده است تا یک فضای امن برای جستجوی دانش‌آموزی به همراه داشته باشد.
با این حال شاد همچنان دارای نقاط ضعف قابل توجهی است. شاد اگر چه در فرم فعلی آن به پیشرفت‌هایی رسیده است اما همچنان با کندی مواجه است؛ خصوصاً اگر در زمان‌هایی استفاده از شاد بیشتر شود؛ استفاده از شاد چندان راحت نیست. شاد به دنبال ایجاد یک کلاس کامل مجازی است اما هنوز برای گفتگوی تصویری زنده و تعاملی میان معلم و دانش‌آموزان راه زیادی مانده است. از سوی دیگر استفاده از شاد در مناطق پرجمعیت که تراکم جمعیتی در آنها بالاست به دلیل مشکلات اینترنت سراسری سخت است. در این زمینه لازم است تا توسعه کمی و کیفی زیرساخت‌های لازم برای گسترش شاد از جمله سیاستگذاری‌های کلان کشور باشد و شاد همزمان با بهبود وضع اینترنت در کشور با توجه مناسب از این وضع فعلی پیشرفت داشته باشد.
موضوع دیگر در استفاده از شاد، عدم آشنایی مناسب والدین و دانش آموزان از قابلیت‌های شاد است و این امر موجب می‌شود استفاده از شاد همچنان که باید و شاید کاربردی نباشد. به همین جهت با علی کاظم زاده مدیرعامل شبکه شاد سوالات اصلی در این زمینه را مطرح کردیم.
ضرورت ایجاد شاد توسط دولت و وزارت آموزش و پرورش چه بود؟ آیا امروز توانسته‌ایم به اهداف مد نظرمان در زمان ایجاد شاد دست پیدا کنیم؟ چند درصد این اهداف امروز محقق شده است؟
سال ۹۸ که به علت کرونا مدارس تعطیل شد؛ وزارت آموزش و پرورش به دنبال نسخه‌ای برای باز کردن مدارس کشور بود و مسئله تعطیلی مدارس هم مسئله‌ای حاکمیتی به حساب می‌آمد و صرفاً محدود به سیاست گذاری‌های وزارت آموزش و پرورش نبود. اینکه ما یک پلتفرم داخلی تولید کنیم و از موارد مشابه استفاده نکنیم از چند جهت باید بررسی می‌شد. موضوع اولی که باید به آن توجه می‌شد طبیعتاً توانمندی‌های فنی بود. یعنی یک سامانه‌ای که بتواند در ابعاد میلیون نفری خدمات بدهد؛ خب در آن دوره سامانه‌های داخلی مشابه شاد اصلاً چنین ظرفیتی نداشتند. موضوع بعدی این بود که این سامانه حتماً باید داخلی باشد. یعنی سامانه خارجی مثل اسکایپ از ابتدا رد شد؛ زیرا قرار نبود هیچ دیتایی به خارج از کشور منتقل شود. گزینه‌های داخلی هم اگر چه سامانه‌های توانمندی بودند اما امکان عرضه خدمات در ابعاد وسیع را نداشتند.
موضوع دیگری که برای وزارت آموزش و پرورش اهمیت داشت این بود که سامانه‌ای را در اختیار داشته باشد که برای خودش باشد، مالکش خودش باشد؛ برای همین هم سامانه جدید راه اندازی شد. لذا در نهایت قرار بر راه اندازی سامانه‌ای شد که هم بومی باشد، هم مرکز اطلاعات و دیتاسنتر آن در داخل کشور باشد، هم اصل برنامه نویسی آن در داخل کشور انجام شده باشد و هم اینکه مدیریت شبکه در اختیار وزارت آموزش و پرورش باشد تا بتواند ابعاد گسترده چند میلیون دانش‌آموز را پشتیبانی کند. تلاش کردیم تا به فضای پیام رسان امکانات و قابلیت‌هایی را اضافه کنیم که تشکیل یک کلاس درس را برای معلم و دانش آموزان راحت تر کند. مثل گفتگوی صوتی چند طرفه که به جای اینکه معلم صدای ثبت شده خود را ارسال کند همزمان معلم و دانش آموز بتوانند با هم صحبت کنند. یا ابزارهایی که به مرور برای برگزاری آزمون و مواردی از این دست به شاد اضافه شد.
استفاده از شبکه شاد محدود به ایام کرونا نیست
نگاه ما به شاد محدود به ایام کرونا نیست گفت: ما با این دید به کرونا نگاه می‌کنیم که در آینده که کرونا تمام شد و دانش آموزان به مدارس بازگشتند؛ شاد همچنان بتواند خدماتی را به دانش آموزان ارائه کند. نگاه وزارت آموزش و پرورش هم به شاد فقط محدود به ایام کرونا نبوده و نیست. وزارتخانه هم به دنبال این است که آموزش حضوری را با آموزش مجازی تلفیق کند.
به دنبال این هستیم که شاد یک مدرسه و سامانه جامع آموزشی باشد قدم‌های اول در این زمینه برداشته شد و در حال حاضر ۱۴ مدرسه تحت پوشش کلاس مجازی ما در شاد هستند. ما پیش از این چنین امکانی برای آزمایش قابلیت‌های جدید خود نداشتیم ولی حالا به دنبال این هستیم که در کلاس مجازی، فضای بارگذاری کامل مطالب، برگزاری آزمون و ارسال و تصحیح تکلیف درسی وجود داشته باشد. به هر حال ابزارها در شبکه پیام رسان خیلی محدود است. مثلاً در حال حاضر سوالات را فقط به صورت تستی می‌توانیم مطرح کنیم. در حالی که شاد، دیگر صرفاً یک پیام‌رسان نیست و قرار است در بلند مدت بستر اصلی و عرصه آموزش خصوصاً آموزش مجازی باشد.
با توجه به گزارشاتی که در خصوص هک شاد منتشر شده است؛ چه تدابیری اندیشیده شده تا هک شاد به صورت گسترده صورت نپذیرد؟ آیا می‌توانیم بگوییم احتمال خرابکاری در شاد وجود ندارد؟
در خصوص اقدامات انجام شده برای عدم آسیب پذیری شبکه شاد در چند لایه برای جلوگیری از آسیب و هک شبکه اقداماتی انجام شد. در لایه سخت افزار قوی‌ترین فایروال (دیواره آتش) های موجود در کشور در سرورهای شاد به کار گرفته شد که بعد از افزودن این فایروال‌ها دیگر نفوذی به شبکه نداشتیم. به این معنی که هیچکس با تخصص برنامه نویسی نمی‌تواند وارد شبکه شاد شود و خرابکاری کند. اقدام دیگری هم که در این زمینه انجام دادیم این بود که دسترسی به شبکه شاد را برای کاربران خارج از کشور از دسترس خارج کنیم که با تصمیم شورای عالی فضای مجازی این اقدام صورت گرفت. لذا ما نگرانی بابت حملات خارج از کشور نداریم زیرا مسیر بسته است.
شاد هیچگاه تاکنون هک نشده است؛ ما باید هک را به درستی تعریف کنیم. هک کردن یک کار کاملاً تخصصی است؛ یعنی فردی که به لحاظ علمی و تخصصی برتر از برنامه نویس شاد است به دیتاسنتر ما نفوذ می‌کند و لایه‌های امنیتی شبکه را می‌شکند. اپلیکیشن مخاطب را تحت تأثیر قرار می‌دهد یا به دیتاسنتر دسترسی غیرمجاز پیدا می‌کند. با این تعریف از هک، ما هیچگاه شاهد هک شاد نبودیم. آنچه که در شبکه شاد رخ می‌دهد کلاهبرداری است. یک کار غیرتخصصی است. فردی با تهدید، تطمیع یا اغفال از کاربر شاد پیامک ورود به شبکه را دریافت و به جای او وارد شبکه شاد می‌شود این دیگر اسمش هک نیست. این خود کاربر است که مسیر و دسترسی ورود به شبکه را در اختیار فرد دیگر قرار می‌دهد که کلاهبرداری کند. فرد کلاهبردار هم متخصص نیست. همه مواردی که پیش از این تحت عنوان هک شاد مطرح شد از جنس این دست از کلاهبرداری‌ها بوده است.
در بیشتر مواردی که گزارش شده است؛ کاربران غالباً گوشی خود را در اختیار فرد دیگری قرار داده بودند یا مادر و پدر گوشی خود را دست فرزند داده بودند؛ یا کاربر شاد گوشی خود را به فرد دیگری فروخته بود و خریدار وارد برنامه شاد شده بود. حتی ما مواردی از سواستفاده از اکانت کاربری مدیران مدارس و مناطق هم داشتیم. در حقیقت همیشه خود کاربران بوده‌اند که امکان سواستفاده و کلاهبرداری از شبکه شاد را ایجاد کردند و دسترسی به گوشی یا دسترسی به سیم‌کارت خود را به فرد دیگری دادند. باید دقت کنیم به این موارد هک نگوییم.
تنها راه جلوگیری از این موارد سوءاستفاده و کلاهبرداری، آگاه سازی مخاطب است ما از پلیس فتا کمک گرفتیم و پویش کودکان سایبری را امسال اجرا کردیم. پیام‌های اطلاع رسانی برای آگاه سازی مخاطبان و کاربران ارسال کردیم تا آنان از کلاهبرداری‌های موجود آگاه شوند؛ یا آموزش‌های لازم را به مدیران مدارس دادیم
تنها راه جلوگیری از این موارد سوءاستفاده و کلاهبرداری، آگاه سازی مخاطب است ما از پلیس فتا کمک گرفتیم و پویش کودکان سایبری را امسال اجرا کردیم. پیام‌های اطلاع رسانی برای آگاه سازی مخاطبان و کاربران ارسال کردیم تا آنان از کلاهبرداری‌های موجود آگاه شوند؛ یا آموزش‌های لازم را به مدیران مدارس دادیم. مدیران مدارس عمدتاً مدیر کانال‌ها هستند. متأسفانه دیده شده بود که فردی دسترسی اکانت مدیر مدرسه را گرفته و با پنل مدیر در شبکه شاد پیام منتشر می‌کرد. البته موارد کلاهبرداری به نسبت مهر و آبان ماه بسیار کم شده و به ندرت اتفاق می‌افتد.
ارزیابی شما از عدم استفاده مدارس غیردولتی و برخی مدارس دولتی از شبکه شاد چیست؟
بخشی از این موضوع به مدیران ارشد وزارت آموزش و پرورش باز می‌گردد. وزارت آموزش و پرورش می‌گوید همه از شاد استفاده کنند اما ملاحظاتی در این زمینه وجود دارد که مسئولان وزارتخانه آن را لحاظ کردند. ما در حال حاضر دو دسته از دانش آموزان را داریم که در شبکه شاد حضور ندارند. یک دسته دانش آموزانی هستند که وضع مالی مناسبی دارند و این امکان را مدارس آنها دارند که از سامانه‌های قدرتمندتری استفاده کنند. یک دسته از دانش آموزان هم هستند که اصلاً ابزار ورود به شاد را ندارند. گوشی هوشمند ندارند، یا در مناطقی زندگی می‌کنند که پوشش اینترنت مناسبی ندارد.
اگر بپرسیم چرا وزارت آموزش و پرورش تاکنون اجباری به مدارس غیردولتی برای ورود به شبکه شاد نداشته است؛ خب از ابتدا مسئله زیرساخت یک مسئله حیاتی در شبکه شاد بود. طبیعتاً اولویت با مدارسی بود که انتخاب دیگری جز استفاده از شبکه شاد نداشتند. اگر مدرسه‌ای این امکان را دارد که یک سرور اجاره کند این کار را انجام دهد تا دانش آموزان یک مدرسه دولتی که بودجه این کار را ندارند از خدمات بهتری در شاد بهره مند شوند.
اما این موضوع از جنبه حاکمیت وزارت آموزش و پرورش در نظام تعلیم و تربیت هم قابل بررسی است. وزارتخانه می‌گوید وقتی مدارس تعطیل است از کجا بفهمیم معلم به سر کلاس می‌رود یا خیر، آموزش محقق می‌شود یا خیر. این وزارتخانه نظارت را در شاد می‌تواند داشته باشد. اما وقتی آموزش در شاد صورت نمی‌گیرد نمی‌تواند هیچ نظارتی بر میزان فعالیت معلمان داشته باشد. از این منظر هم نوع برخورد آموزش و پرورش با مدارس غیردولتی متفاوت است. در مدارس دولتی معلم در استخدام آموزش و پرورش است و دولت حقوقش را پرداخت می‌کند. پس دولت باید بداند که معلم کار می‌کند یا خیر. اما در مدارس غیردولتی، معلم در استخدام دولت نیست. از این جهت آموزش و پرورش فشاری که برای استفاده از شاد روی مدارس دولتی دارد با مدارس غیردولتی متفاوت است.
به طور کل قانون می‌گوید همه مدارس باید از شاد استفاده کنند؛ افزود: اگر شاد روزی به حدی برسد که از پلتفرم‌های مشابه داخلی و خارجی قدرتمندتر و بهتر شود و با توجه به اینکه ترافیک آن هم رایگان است؛ طبیعی است که همه دانش آموزان در همه مدارس از شاد استفاده می‌کنند. اینکه ما می‌بینیم که مدارس دولتی هم گاهی ناچار می‌شوند به پلتفرم‌هایی غیر از شاد مراجعه کنند برای این است که شاد کمبودهایی دارد. برای همین هم باید این مسیر تحولی و تکاملی را طی کنیم و شاد را به جایی برسانیم که کاربر، آن را بهترین گزینه ممکن ببیند و نه صرفاً به خاطر فشاری که وزارت آموزش و پرورش اعمال می‌کند مجبور باشد از شاد استفاده کند.
روند تکامل شبکه شاد در حال طی شدن است؛ امروز ابزارهایی در شاد برای آموزش داریم که شبکه ای مثل واتساپ ندارد. در شاد می‌توان چندین ساعت زنده تماس تصویری داشت. یا مثلاً گفتگوی صوتی شاد امکان اجازه گرفتن دانش آموز از معلم را دارد. به همین جهت هم این سرویس‌ها در زمان‌هایی که مدارس بیشتری به خاطر کرونا غیرحضوری می‌شوند به سرعت مورد استفاده دانش آموزان قرار می‌گیرد و از این جهت بیشتر تحت فشار هستند. حالا ما باید کاری کنیم که شاد مزیت رقابتی داشته باشد. اگر نتوانیم این کار را بکنیم قطعاً به زور نمی‌توان مردم را مجبور به استفاده از شاد کرد.
ما باید یک تعادلی را بین کیفیت سرویس و کیفیت زیرساخت برقرار کنیم. هر چه کیفیت سرویس را بالاتر ببریم و خدمات متنوع‌تری در شاد داشته باشیم؛ نیاز به زیرساخت قوی‌تری داریم. ضمن اینکه شاد مسئله حاکمیتی است. آموزش و پرورش با توجه به اصل ۳۰ قانون اساسی مبتنی بر خدمات رایگان آموزشی، شاد را اجرایی کرده است اما هنوز حاکمیت به طور جدی پشت شاد نیامده و پشتیبانش نشده است و بودجه یا تجهیزات مخصوصی برای شاد در نظر نگرفته است. در حالی که در شاد، وزارت آموزش و پرورش با همکاری همراه اول که یک شرکت خصوصی است و باید پاسخگوی سهامداران خود هم باشد؛ اقدام به اجرای شبکه شاد کرده است. پس ما اگر واقعاً در صدد توسعه شبکه شاد هستیم نیاز داریم حاکمیت را پای کار بیاوریم.
البته اقداماتی در این زمینه انجام شده است. مثلاً شورای عالی فضای مجازی مصوبه بسیار خوبی در این زمینه داشته است که شاد به عنوان فضای آموزش مجازی کشور به رسمیت شناخته شود یا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، ترافیک مصرفی در شاد را رایگان کرده است و هزینه را به اپراتورها پرداخت می‌کند. وزارت آموزش و پرورش هم در تولید محتوا درون شاد زحمت زیادی کشیده است. اما برای توسعه زیرساخت نیاز به حمایت جدی حاکمیت داریم.
در خصوص برآورد هزینه مورد نیاز برای توسعه کمی و کیفی شاد، برای توسعه و ارتقای شاد برآوردی که ما داشتیم از حجم سرور مورد نیاز تقریباً ۵ تا ۶ برابر حجمی است که در حال حاضر از آن استفاده می‌شود. برای جامعه ۱۳ تا ۱۴ میلیونی دانش آموزان مدارس دولتی اگر بخواهیم شاد را با کیفیت تر و با ارتقا خدمات داشته باشیم به حجم بالایی از سرور نیاز داریم.
آیا پهنای باند فعلی اینترنت در کشور پاسخگوی توسعه شبکه شاد خواهد بود؟
در خصوص اختلالات اینترنتی در شبکه شاد؛ یک موضوع وضع اینترنت سراسری است. وضع اینترنت در کشور یک بحث تخصصی دیگری است اما مشخص است که کیفیت اینترنت در کشور ما پاسخگوی نیاز فعلی نیست. امروز ما برای توسعه کلاس‌های مجازی نگران کیفیت اینترنت هستیم. وقتی در پیام رسان، اینترنت ضعیف باشد نهایتاً پیام چند ثانیه دیرتر ارسال می‌شود اما در کلاس مجازی، اینترنت ضعیف عملاً کلاس مجازی را تعطیل می‌کند. مواقعی که اختلال در اینترنت به شاد مربوط بود، عمدتاً مسئله سرور مطرح می‌شد. سال گذشته هنوز زیرساخت به طور کامل تحویل داده نشده بود و کاربر در صف پردازش در سرورهای شاد معطل می‌ماند که با توجه به افزایش حجمی که تاکنون داشتیم غیر از زمان‌هایی که خیلی فشار روی سیستم زیاد است؛ مشکل خاصی در سرورها نداشتیم.
پهنای باند داخلی نیازمند بهینه سازی است و علاوه بر آن باید به افزایش پهنای باند هم توجه کرد. مشخص است که سرویس‌های جدید ما در برخی نقاط کشور مخصوصاً مناطق پرجمعیت حتماً با مشکل مواجه می‌شوند نگرانی ما روستاها نیستند زیرا اغلب برای یک روستای ۵۰ نفره یک دکل گذاشته شده است اما در حاشیه شهرها و در مناطقی که در مساحت‌های کوچک جمعیت زیادی ساکن هستند واقعاً نگران هستیم که دچار مشکل شویم. در حالی که اگر در روستا بتوان کلاس‌ها را حضوری برگزار کرد در حاشیه شهرها به دلیل تراکم بالای دانش آموزان در مدارس امکان برگزاری کلاس به صورت حضوری نیست.
اقدام اولی که در این زمینه صورت گرفت این بود که هزینه اینترنت برای استفاده از شبکه شاد رایگان شد. شما بدون داشتن بسته اینترنتی هم می‌توانید وارد شاد شوید و از آن استفاده کنید. این استفاده رایگان خیلی مورد استفاده دانش آموزان و خانواده هاست
آیا می‌توان راهکاری بیاندیشیم که کودک در زمان استفاده از شاد به هر محتوایی در اینترنت دسترسی نداشته باشد؟
اقدام اولی که در این زمینه صورت گرفت این بود که هزینه اینترنت برای استفاده از شبکه شاد رایگان شد. شما بدون داشتن بسته اینترنتی هم می‌توانید وارد شاد شوید و از آن استفاده کنید. این استفاده رایگان خیلی مورد استفاده دانش آموزان و خانواده هاست. اصلاً برای استفاده از شاد نیازی به خرید بسته اینترنتی نیست. برای همین با عدم خرید بسته اینترنتی، کودک از شاد استفاده می‌کند بدون اینکه دسترسی به سایت‌های دیگر داشته باشد.
کدهای دستوری هم تعبیه شده تا گوشی موبایل همراه با استفاده از شاد از وب سایت دیگری نتواند استفاده کند؛ لذا اگر ما این آگاهی را به خانواده‌ها بدهیم که برای گوشی موبایلی که از شاد استفاده می‌کند نیازی به خرید اینترنت نیست بخشی از مسئله حل می‌شود.
در مورد دانش آموزانی که سن بالاتری دارند طبیعی است که دانش آموز در فضای وب نیازمند جستجو یا تماشای فیلم‌های آموزشی است و نمی‌توان او را محدود به شبکه شاد کرد. درخواستی از سوی آموزش و پرورش مطرح شد که ما در شبکه شاد یک موتور جستجوی مختص دانش آموزان داشته باشد که با همکاری همراه اول و تیم ذره بین، یک نسخه از موتور جستجوی ملی در شبکه شاد به نام «شادبین» راه اندازی شد. تلاش کردیم در شادبین در عین حال که محتوای مورد نیاز دانش آموزان قابل دسترسی است، دسترسی به محتواهای نامناسب نیز محدود شود که این قابلیت باعث شد شادبین مورد استفاده زیادی قرار بگیرد. در حال حاضر روزانه بیش از یک میلیون جستجو در شادبین انجام می‌شود که عمده این جستجوها مربوط به موارد درسی است.
شاد عرصه نوین آموزش مجازی است/ شاد هیچ گاه هک نشد
