انتخاب / لیلا مرگن: فعالان محیط زیست می‌گویند هر وقت حیوان عجیب و غریبی در خیابان دیدید که آتش‌نشانی درگیر مهار آن بود، شک نکنید که این حیوان از یک باغ وحش خانگی فرار کرده است. از توله شیر گرفته تا بچه کرگدن، میمون، خرس و گرگ تا پرندگان و کروکودیل از گزند به ظاهر حیوان دوستان در امان نبوده و گرفتار باغ وحش خانگی شده‌اند. آن‌طور که فعالان محیط زیست می‌گویند، زاد و ولد شیرها در باغ وحش خیلی آسان است به همین دلیل این حیوان از مسیر باغ وحش خیلی سریع به خانه‌ها راه می‌یابد اما مسیر عمده تامین حیواناتی که آنها را تحت عنوان اگزوتیک پت می‌شناسیم، شبکه‌های قاچاقی است که به دلیل نبود هزینه سنگین برای مرتکبان این تخلف، از آن سوی مرزها به ایران می‌آیند. قاچاق حیوان یکی از چهار تجارت پر سود دنیا است و ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. کانال‌های قاچاق حیوانات از افغانستان و پاکستان به سمت ایران است و این کریدور سرنوشت شومی را برای حیات وحش رقم می‌زند زیرا این حیوانات (به‌ویژه پرندگان) یا در مسیر جابجایی تلف می‌شوند، یا در طبیعت رها شده و به گونه مهاجم تبدیل می‌شوند یا تبعات ناشی از این جابجایی زمینه مرگ آنها را فراهم می‌کند.

پلنگ قائمشهر را یادتان هست؟ همان پلنگی که تصویر تعقیب و گریزش از در سر در بانکی در قائمشهر در نخستین ساعات صبح به سرعت دست به دست چرخید، این حیوان جدیدترین قربانی باغ وحش‌های خانگی است. حیوان بخت برگشته‌ای که چون تفنگ بیهوشی نبود، به ضرب دو گلوله جنگی از پای درآمد. سرنوشت بقیه حیواناتی که از طبیعت رها شده و به خانه‌ها راه می‌یابند، بهتر از پلنگ قائمشهر نیست.

عبدالرضا باقری کنشگر محیط زیست درباره این پلنگ به «انتخاب» می‌گوید: پلنگ قائمشهر متعلق به یک آقایی بود که در اطراف قائم شهر مرغداری دارد. او یک جفت پلنگ برای دخترش خریده بود که یکی از آنها فرار کرد. البته ما متوجه نشدیم که این پلنگ ایرانی بود یا آفریقایی، چون نتوانستند از حیوان خون تهیه کنند تا مقایسه انجام شود.

او ادامه می‌دهد: هر بار یک حیوان رهایی در خیابان دیدیم، حتما باید احتمال بدهیم از باغ وحش خانگی فرار کرده است. در مشهد یک ببر از باغ وحش خانگی فرار کرده بود. در لواسان یک خانومی تمساح آمریکای جنوبی نگه می‌داشت. یکبار در شهرک غرب گزارش دادند که یک کرگدن کوچک دیده شده است.

باقری اضافه می‌کند: به خاطر می‌آورم در سال 79 تا 80 این اتفاق رخ داد و بررسی‌های ما نشان داد آقای خلبانی، یک کرگدن کوچک را در هواپیما گذاشته و به ایران آورده بود. این خلبان در جریان مشایعت میهمانان، با فرار کرگدن خود مواجه می‌شود.

او درباره سرنوشت این حیوانات عنوان می‌کند: این حیوانات اغلب یا در جنگل رها می‌شوند یا اکثرا می‌میرند. زیرا افراد اطلاعاتی درستی درباره تغذیه و نگهداری آنها ندارند.

به گفته این کنشگر محیط زیست، از آنجا که سازمان حفاظت محیط زیست آماری از باغ وحش‌های رسمی در اختیار ندارد، در نتیجه اطلاعات دقیقی از باغ وحش‌های شخصی در دسترس نیست. اما به‌طور قطع، حیوانات مربوط به باغ وحش‌های شخصی از راه قاچاق از مسیر پاکستان و افغانستان به ایران وارد می‌شوند.

باقری به این پرسش که افراد تمایل به نگهداری از چه حیواناتی در باغ وحش‌های خانگی دارند، این‌گونه پاسخ می‌دهد: عموما پرنده و گربه‌سانان را خیلی زیاد در منازل می‌بینیم یک زمانی در تهران خیلی فعالیت می‌کردم و حداقل چهار تا پنج پلنگ، سمت خیابان فرشته در خانه‌ها نگهداری می‌شد.

او اضافه می‌کند: دو یا سه سال پیش فردی با من تماس گرفت و دنبال پاندا می‌گشت. علاقمند بود که پاندا نگهداری کند بعدا فهمیدم که از آمریکای جنوبی «تنبل» آورده است منتها باغ وحشش خیلی خصوصی است و فقط افراد خاصی می‌توانند داخلش رفته و آن را ببینند.

به گفته این کنشگر محیط زیست وقتی حیوانی از چرخه زندگی طبیعی خارج می‌شود، از آمار حیات وحش کم خواهد شد و چه زنده بماند و چه تلف شود، به طور قطع آسیب جدی به محیط زیست وارد می‌شود.

او تمایل به نگهداری از حیوانات را یک علاقه دیرینه در بشر توصیف می‌کند و با استناد به داستان‌ها یادآور می‌شود: شاه‌ها هم پلنگ و شیر نگه می‌داشتند و این مسئله نشانه قدرت است. معمولا افرادی که خودشان عقده‌های شخصی دارند و می‌خواهند قدرتشان را به رخ بقیه بکشند، اقدام به نگهداری از این حیوانات می‌کنند. برخی‌ها با ماشین مدل بالا این کار را انجام می‌دهند و برخی‌ها با نگهداری از حیات وحش این مسئله را نمایش می‌دهند.

باقری درباره سرنوشت حیوانات نگهداری شده در باغ وحش‌های خانگی می‌گوید: از آنجا که مردم ما اطلاعات محیط زیستی خیلی کمی دارند وقتی یک توله شیر بانمک ظرف 6 ماه به 40 تا 50 کیلوگرم گوشت نیاز پیدا کرد، فکر می‌کنند که می‌توانند آن را در جنگل رها کنند. کلونی‌های میمون در جنگل‌های مازندران و گلستان و گیلان یا سنجاب‌های پارک چیتگر به دلیل رها کردن حیوانات باغ وحش‌های خانگی در جنگل یا فضای بیرون از خانه است.

او اضافه می‌کند: نگهداری میمون خیلی سخت است. میمون در قفل می‌کند، کنترل را بر می‌دارد و در واقع این حیوان یک بچه سه ساله با توان آدم 50 ساله است به همین خاطر نگهداریش در منزل سخت است.

وی آسیب نگهداری از این حیوانات در منزل را هم دوگانه توصیف کرده و تاکید می‌کند: با نگهداری از حیات وحش درمنزل علاوه بر اینکه حیوان از منطقه اصلی جدا شده است، در منطقه دیگری رهاسازی می‌شود که آسیب‌زاست زیرا ما بحث گونه‌های مهاجم را داریم.

به گفته باقری بیش از 90 درصد حیواناتی که در منازل نگهداری می‌شوند، از طبیعت گرفته می‌شوند. آرا (یک نوع طوطی) در استرالیا و آمریکای جنوبی یک گونه خیلی آسیب‌زا به مزارع ذرت است و در دسته‌هایی با تعداد زیاد در مزارع دیده شده و این مناطق را با خاک یکسان می‌کند. به همین دلیل به راحتی صید شده و قاچاق می‌شوند. تکثیر طوطی در اسارت سخت است بنابراین 70 تا 80 درصد طوطی‌هایی که می‌بینیم از حیات وحش جدا شده‌اند.

چند هزار باغ وحش غیر قانونی داریم

امیرسبزی فعال حقوق حیوانات نیز با اشاره به وجود اسارتگاه‌‎های مختلف حیوانات شامل دلفیناریوم، پرنده فروشی و غیره در ایران در گفت‌وگو با «انتخاب» بیان می‌کند: بیش از 90 تا 95 درصد اسارتگاه‌های ایران غیر قانونی است. سازمان محیط زیست در یک دوره‌ای که من در دیده بان حیات وحش فعال بودی اعلام کرد که چند هزار اسارتگاه قانونی شامل سیرک‌ها و باغ وحش‌ها در کشور داریم.

او اضافه می‌کند: اسارتگاه‌های خانگی در قالب باغ وحش خانگی یا اگزوتیک پت مطرح می‌شود. هر ساله می‌شنویم که یک توله شیر در وسط شهر پیدا شده و یا از قاچاقچی شیر گرفته‌اند. دلیلش این است که شیر در اسارتگاه‌ها زاد و ولد زیادی دارد. این مسئله درباره گرگ و طاووس هم صدق می‌کند.

به گفته سبزی حتی در باغ وحش ارم که زمانی ادعای استانداردهای مختلف داشت، پلاکارد فروش حیوانات به طور رسمی در وسط باغ وحش نصب شده بود و به دلیل آنچه از نظر آنها جمعیت مازاد نامیده می‌شد، فروش حیات وحش انجام می‌شد.

او قاچاق حیوانات و اعضای آنها را یکی از چهار فعالیت قاچاق درآمدزا در جهان معرفی می‌کند و دلیل گسترده بودن قاچاق حیوانات در ایران را پایین بودن جرایم در این حوزه می‌داند زیرا در صورت ارتکاب قاچاق مواد مخدر، انسان و یا اسلحه در ایران تا مرز اعدام خواهید رفت اما در مورد حیات وحش این‌گونه نیست.

این فعال حقوق حیوانات به تلفات بالای حیات وحش در فرآیند قاچاق اشاره کرده و می‌گوید: مخصوصا در کیس پرنده حجم زیادی از آنها در جریان قاچاق از بین می‌رود. قاچاق پرنده شکاری در ایران از آنجا که با لنج به کشورهای همسایه انجام می‌شود، تلفات کمتری دارد اما در مورد برخی پرندگان به دلیل اینکه به نوک آنها چسب زده می‌شود و یا پستانداران را در چمدان و کیف نگه می‌دارند، منتج به این می‌شود که خیلی از این حیوانات در طول جابه‌جایی می‌میرند یا به دلیل آسیبی که در فرآیند نقل و انتقال دیده‌اند، بعدا خواهند مرد.

او درباره اینکه چه حیواناتی بیشتر سر از باغ وحش خانگی در می‌آورند، می‌گوید: هرچقدر بتوانند به داشتن حیوان افتخار کنند، تمایل به نگهداری از آن گونه در منزل بیشتر می‌شود. عقاب تا دلیجه قرقی و غیره که به اسم قوش‌بازی معروف است، در خانه‌ها نگهداری می‌شود. در گروه پستانداران شیر و در برخی موارد پلنگ در منزل نگهداری شده‌اند. نگهداری خرس هم از قدیم شایع بوده و پرنده‌های زینتی به وفوربه منزل راه می‌یابند.

مقابله با نگهداری حیوانات خانگی عامل تقویت فعالیت زیرزمینی

آن طور که فعالان محیط زیست می‌گویند، نگهداری از حیوانات وحشی در باغ وحش‌های خانگی به طبیعت آسیب می‌زند اما چه عاملی باعث شکل گرفتن باغ وحش‌های خانگی می‌شود؟ پیام محبی دامپزشک در گفت‌وگو با «انتخاب» عنوان می‌کند: باغ وحش نیاز یک جامعه است و از ذات انسان سرچشمه می‌گیرد. فرصتی است که نسل آینده با حیوانات واقعی آشنا شود. اگر باغ وحش‌های ما بد کار می‌کند، مشکل از ماست.

او با اشاره به اینکه حیوانات باغ وحشی صرفا برای زندگی در این محیط ساخته شده‌اند، یادآور می‌شود: هرچه زندگی شهرنشینی بیشتر می‌شود، میل به همزیستی با حیوان افزایش می‌یابد. داشتن حیوان و همزیستی با حیوان نه فرمول غربی است و نه تفکر خیلی خاصی پشتش است بلکه یکی از المان‌های شهرنشینی است.

به گفته محبی دامپزشکان به مردم توصیه می‌کنند که به جای نگهداری از حیوانات نامتعارف حیوانات متعارف خانگی را نگهداری کنند.

او یادآور می‌شود: حیوان خانگی متعارف در هر کشوری تعریفش متفاوت است. حیوان در دسترسی که با کمترین دردسر و آلودگی بتوان از آن در خانه نگهداری کرد و با آن همزیستی داشت، حیوان خانگی نامیده می‌شود. در کشور ما کمترین دردسر نگهداری از حیوان مربوط به گربه است. در مکزیک مثل گربه‌هایی که در خیابان‌های ایران راه می‌روند، ایگوانا در خیابان داریم و اگر کسی بخواهد حیوان به خانه ببرد، ایگوانا می‌برد. بنابراین در مکزیک ایگوانا حیوان خانگی است اما در ایران این حیوان اگزوتیک پت به حساب می‌آید.

این دامپزشک می‌گوید: برخی حیوانات خانگی مثل سگ، گربه، همستر، برخی گونه‌های خرگوش و لاکپشت‌ها حتی بعضی اردک‌ها و مرغ‌ها، کاسکو و برخی از پرندگان جز پت به حساب می‌آیند. اینها حیوانات متعارف بین‌المللی به حساب می‌آیند. به گفته او، دلیل اینکه گرایش به باغ وحش‌های خانگی در ایران زیاد است به خصلت‌های جامعه ما باز می‌گردد ما در جامعه هرچه به داشتن حیوانات خارجی متعارف فشار بیاوریم، مردم به سمت نگهداری از حیوانات خارجی غیر متعارف پیش می‌روند. وقتی ما یک طرح صیانت راه می‌اندازیم، افراد به جای آوردن سگ که سر و صدا دارد و همسایه می‌تواند حضورش را گزارش کرده و پلیس به منزل افراد وارد شود، به سراغ ایگوانا خواهد رفت یا مار پیتون به خانه می‌آورد زیرا ذات حیوان دوستی را نمی‌توان خاموش کرد.

او اضافه می‌کند: وقتی حاکمیت نگهداری حیوان خانگی را یک فرهنگ غربی می‌داند، فردی که یک پست دولتی دارد و می‌خواهد خلاء حیوان داشتنش را ارضاء کند، به سراغ مار می‌رود زیرا می‌گویند سگ نجس است.

محبی به افراط و تفریط‌ها در جامعه اشاره کرده و می‌گوید: از یک جایی به بعد افراد سطح نیاز خود را در ذهنشان بالا می‌برند و به همین خاطر حیوان عادی ارضایشان نمی‌کند. پس سراغ لایه‌های بالاتر می‌روند. آخرین مرحله افراط در نگهدای از حیوان آن است که بچه‌ای از سر پولداری به دنبال شوآف می‌گردد، حیوان خانگی عجیب و غریب مثل پلنگ می‌آورد تا پز بدهد. نگهداری از این حیوان نشانه قدرت است.

او دلایل افراد برای نگهداری از حیوانات را متعدد توصیف کرده و کیفیت نگهدای از حیوانات را هم در باغ وحش و پیش افراد، متنوع توصیف می‌کند.

محبی تاکید می‌کند: هرچه بیشتر درباره عدم نگهداری از حیوانات خانگی متعارف فشار بیاوریم، نگهداری حیوان غیر متعارف بیشتر می‌شود. به داشتن حیوانات خانگی نباید فشار آورد. زیرا کار زیرزمینی می‌شود. حیوانات خانگی غیر متعارف اگر در خانه ما زندگی کنند، ممکن است خیلی بیماری‎ها به ما بدهند که ما دامپزشکان آن را نشناسیم.

او اضافه می‌کند: در چنین شرایطی ممکن است حقوق حیوان تضییع شود. آسیب‌هایی که به نوع بشر می‌زنند هم با نگهداری اگزوتیک پت بیشتر است. در جهان افرادی داشتیم که حیوان غیر متعارف داشته‌اند و حیوان صاحبش را خورده است.

این دامپزشک می‌گوید: هرچه تقاضای داشتن حیوانات خانگی غیر متعارف را درجهان پایین بیاوریم، در آخر حیوانی که از طبیعت گرفته می‌شود، ممکن است کمتر شود.