پایگاه خبری «انتخاب» / لیلا مرگن: طی تدوین برنامه ششم توسعه ساعت‌ها کار انجام شد تا مجلس مصوب کند، بهره‌برداری تجاری از جنگل متوقف و به جای آن برنامه مدیریت پایدار جنگل تهیه و در این اکوسیستم اجرایی شود. در حالی که طبق قانون برنامه ششم توسعه، هرگونه دخالت در جنگل‌ها، مشروط به تهیه و تدوین طرح جایگزین برای برنامه‌های قبلی است، نه تنها این طرح جایگزین تهیه نشده است بلکه در برنامه هفتم زمزمه‌های بازگشت بهره‌برداری از جنگل با نام برداشت درختان شکسته و افتاده و برش‌های پرورشی به گوش می‌رسد. این خبر را هادی کیادلیری رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه علوم و تحقیقات اعلام کرده و می‌گوید، هر گونه برداشت از جنگل بدون داشتن طرح و برنامه نادرست بوده و بهره‌برداری از درختان شکسته و افتاده زمینه تولید این درختان در جنگل را فراهم می‌کند. معصومه ابتکار رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست نیز با تشریح مسیر طی شده برای تدوین برنامه ششم توسعه، اظهار امیدواری می‌کند که این دستاورد به دلیل شرایط حاکم بر کشور و تنش‌های ناشی از تغییرات اقلیمی از دست نرود. این در حالی است که نقی شعبانیان معاون امور جنگل سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری، خبر گنجاندن ماده‌ای در برنامه هفتم برای برداشت درختان شکسته و افتاده و برش‌های پرورشی در جنگل را تایید می‌کند.
او می‌گوید: این سازمان پنج سال وقت صرف کرده تا فاز نخست برنامه مدیریت پایدار جنگل را بنویسد و تدوین فاز دوم و سوم این برنامه نیز پنج سال دیگر زمان نیاز دارد. عباسعلی نوبخت رئیس سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری هم وعده می‌دهد که برنامه مدیریت پایدار جنگل را در برنامه هفتم پیگیری خواهد کرد. او می‌گوید: به دلیل وقفه کوتاه مدت در رابطه با حضورش در سازمان منابع‌طبیعی، دقیقا نمی‌داند که چه بند‌هایی برای برنامه هفتم تدوین شده است.
جنگل‌های شمال ایران هم همچون زاگرس رو به زوال است. مرگ دسته جمعی شمشادها، حذف ملج، طغیان آفات متعدد و بسیاری مسایل دیگر، نشان می‌دهد که حال و روز جنگل‌های شمال ایران خوب نیست. به همین دلیل در جریان برنامه ششم توسعه تلاش‌های زیادی شد تا بهره‌برداری تجاری از این جنگل‌ها متوقف شود و برنامه مدیریت پایدار برای جنگل‌های شمال کشور که بازمانده دوران سوم زمین شناسی است، تدوین شود. اما حالا هادی کیادلیری به «انتخاب» خبر می‌دهد که در قالب برنامه هفتم توسعه قرار است بهره‌برداری از این اکوسیستم به اسم برش‌های پرورشی و برداشت شکسته و افتاده بار دیگر به جنگل باز گردد. آیا قرار است دوباره شاهد ظهور تبر آن هم به شکلی شدیدتر از قبل در جنگل باشیم؟ در صورت بازگشت بهره‌برداری چه سرنوشتی در انتظار جنگل‌های شمال کشور است؟
مدیریت جنگل موضوعی پر مناقشه
معصومه ابتکار رئیس سابق سازمان محیط زیست در گفتگو با «انتخاب» مسئله مدیریت جنگل در ایران را از موضوعات پرمناقشه اعلام می‌کند.
او می‌گوید: این بحث یک مناقشه مفهومی و گفتمانی دارد. یک عده معتقدند این جنگل‌ها قابلیت بهره‌برداری دارد و امکان استفاده از چوب آن زیاد است. حتی در سطح دانشگاهی هم این رویکرد را درس می‌دهند. ما با چنین افرادی سر و کار داشتیم.
رئیس سابق سازمان محیط زیست می‌گوید: برخی اساتید دانشگاه به مسئله بهره‌برداری اعتقاد دارند بنابراین نظر آن‌ها را قضاوت علمی نمی‌کنم، اما عده‌ای هم هستند که یک تعارض منفعت دارند و در بهره‌برداری تجاری از جنگل منافعی برای آن‌ها نهفته است. به همین دلیل به هر بهانه‌ای می‌خواهند این بحث را دنبال کنند.
به گفته او، شرایط اقتصادی کشور، فقر، بیکاری، معضلات و فشار‌ها روی جوامع محلی و حتی تحریم‌ها هم روی مسئله بهره‌برداری از جنگل موثر است.
ابتکار با تشریح مسیر طی شده برای اصلاح رویه مدیریت در جنگل‌های شمال ایران به فعالیت‌های انجام شده در دولت هفتم اشاره کرده و می‌گوید: در آن دوره اعتقاد بر این بود که عرصه‌های جنگل‌های طبیعی ایران باید حفاظت شود و بهره‌برداری تجاری متوقف شود.
او اضافه می‌کند: آن زمان حتی پاکتراشی جنگل هم بود و به‌طور کامل بخش‌هایی از جنگل را از بین می‌بردند و می‌گفتند که ما به جای آن درخت می‌کاریم. در حالی که دانش همان موقع هم نشان می‌داد که آنچه می‌کارند، دیگر جنگل نیست و ناپایداری خیلی زیادی داشته و تنوع و پایداری اکوسیستم جنگلی را نخواهد داشت.
رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست بیان می‌کند: در آن زمان هم تعارض گفتمانی و تعارض منفعت بود، زیرا یک عده‌ای بر سر این موضوع منافع زیادی داشتند.
به گفته او در آن مقطع، علاوه بر شکل قانونی برداشت از جنگل، قاچاق چوب هم بود و قاچاقچی‌ها می‌گفتند حال که دولت می‌تواند برای برداشت درخت مجوز بدهد و بهره‌برداری می‌کند، چرا ما بهره‌برداری نکنیم.
ابتکار ادامه می‌دهد: دری که به شکل قانونی باز می‌شد، برای بخش غیر قانونی و قاچاق هم به نحوی راه هموار می‌شد. در آن مقطع در سازمان حفاظت محیط زیست بحث افزایش سطح حفاظت جنگل‌های طبیعی ایران مطرح شد.
او می‌گوید: در یک برهه‌ای با حمایت آقای سعیدی‌کیا که در دولت هفتم وزیر کشاورزی بود، موفق شدیم ۱۰ درصد از مناطق جنگلی کل کشور را حفاظتی کنیم که خیلی اتفاق بزرگی بود.
تدوین ضوابطی برای ممنوعیت برداشت
به گفته ابتکار سازمان حفاظت محیط زیست در دولت هشتم و دوره وزارت مهندس محمود حجتی سازمان حفاظت محیط زیست موفق می‌شود چند عرصه پارک ملی شامل پارک ملی پابند و کیاسر را به عرصه‌های حفاظتی اضافه کند و علاوه بر این، ضوابطی هم برای ممنوعیت برداشت و بهره‌برداری تجاری از جنگل در دولت به تصویب برساند.
او اضافه می‌کند: در زمان تلاش برای توقف بهره‌برداری تجاری مناقشات زیادی در وزارت جهاد کشاورزی وجود داشت. نهایتا در دولت این ضوابط به تصویب رسید که اتفاق مهمی بود.
رئیس سابق سازمان حفات محیط زیست بیان می‌کند: در اواخر دولت هشتم مصوبه‌ای را داشتیم که بر اساس آن فقط درختان شکسته و آسیب دیده و بیمار باید نشانه‌گذاری میشدند و بعد اجازه برداشت داشتند. این مصوبه برداشت درختان سالم را بسیار محدود می‌کرد.
او تصویب برنامه مدیریت پایدار اکوسیستم‌های جنگلی را مصوبه بسیار مهم شورایعالی محیط زیست در دولت هشتم اعلام می‌کند که منتهی به تصویب شاخص‌هایی برای پایداری جنگل‌ها می‌شود.
ابتکار می‌گوید: وقتی دولت عوض شد، متاسفانه سیاست‌های تغییر کرد. خیلی از مصوبات به دست فراموشی سپرده شد. مثلا مصوبه مرتبط با ممنوعیت بهره‌برداری معدن در جنگل‌های هیرکانی ملغی شد.
او اضافه می‌کند: همچنین مصوبه ممنوعیت استقرار صنایع چوب و کاغذ به دست فراموشی سپرده شد به نحوی که متاسفانه وقتی سال ۹۲ به سازمان برگشتم، تمام آن مصوبات یا لغو شده بود یا نادیده گرفته شده و اجرا نشده بود. طی این مدت حدود بیش از ۵۰ واحد جدید چوب و کاغذ داخل محدوده‌های جنگلی ایجاد شده بود که یک فاجعه بود.
رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست بر این باور است که در سال ۹۲ وضعیت جنگل‌های شمال کشور خیلی عقب‌تر از سال ۸۴ می‌رود و به همین خاطر تلاش سنگینی برای بازگرداندن شرایط به وضعیت قبل صورت می‌گیرد.
او ادامه می‌دهد: خوشبختانه در این دوره (دولت یازدهم) همکاری وزارت جهادکشاورزی بیشتر بود. سر بحث واردات چوب مناقشه داشتند. یک اختلاف نظری بین سازمان حفظ نباتات و کارشناسان جنگل بود. بحث بر سر این بود که برای تامین نیاز‌های صنعت براده چوب یا چوب پوسته‌دار به کشور وارد شود و نمی‌دانم چرا این مناقشه لاینحل باقی ماند.
به گفته ابتکار در نهایت با همکاری مجلس و شخص آقای لاریجانی در برنامه ششم بحث بهره‌برداری تجاری از جنگل‌های هیرکانی به دنبال فهم مشترک ایجاد شده در دولت، به تصویب می‌رسد.
او اضافه می‌کند: رئیس جمهور دکتر روحانی چندین بار درباره توقف بهره‌برداری صحبت کرده بود. لاریجانی صحبت کرده بود. این مسئله در سیاست‌های کلی که مقام معظم رهبری ابلاع کرده بودند هم دیده شده بود. همه این مسایل کمک کرد تا پس از مطرح شدن بحث توقف بهره‌برداری در مجلس، موضوع به تصویب برسد.
رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست عنوان می‌کند: البته مقاومت‌ها در مجلس خیلی سنگین بود. اجرای این طرح در مجلس هم باز سه سال عقب افتاد و توقف بهره‌برداری تجاری با تاخیر شروع شد. علت این بود که می‌گفتند آمادگی ندارند، اما به هر حال توقف بهره‌برداری شروع شد.
به گفته ابتکار همزمان با بحث توقف بهره‌برداری پایش صنایع در محدوده‌های جنگلی توسط محیط زیست آغاز می‌شود و همزمان اقداماتی برای کاهش تعرفه واردات چوب و کاغذ پیگیری می‌شود تا نیاز‌های کشور از خارج تامین شود.
او یادآور می‌شود: در واقع ما در سال ۹۲ سعی کردیم شرایط را رویه سال ۸۴ بازگردانیم و این مصوبه که در برنامه ششم آمد، خوب بود.
رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: با توجه به اینکه شرایط جنگل‌های هیرکانی از نظر اثرات تغییر اقلیم بهتر نشده است، شرایط قاچاق چوب و ... بهبود نیافته که بگوییم جنگل استراحت کرده است و وضعیتش بهتر شده است، بنابراین نظر کارشناسان و صاحبنظران این است که مصوبه تنفس تمدید و حتی تقویت شود.
او ادامه می‌دهد: کارشناسان معتقدند کلا جنگل‌های طبیعی ایران به سمت کاربری‌هایی مثل گردشگری پایدار، سازگار با اقلیم و بحث حفاظت برود و به هیچ عنوان تغییر کاربری، بهره‌برداری و برداشت از آن نداشته باشیم.
ابتکار بیان می‌کند: یک موقعی می‌گفتند ما تک گزینی می‌کنیم، اما همان گونه‌هایی که بیشترین نقش را در حفاظت جنگل داشتند، حذف می‌کردند و این مسئله تنوع جنگل را از بین می‌برد. با این شیوه ما تنوع را در گونه‌هایمان از دست می‌دادیم. این تنوع گونه‌ای است که پایداری را ایجاد می‌کند و سیستم بیولوژیک را به یک سیستم در هم تنیده تبدیل می‌کند. امیدواریم در برنامه هفتم یک برنامه قوی برای حفاظت و پایداری جنگل‌ها داشته باشیم.
هر گونه دخالت در جنگل نیازمند تهیه طرح
هادی کیادلیری رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه علوم و تحقیقات درباره گنجاندن بند برداشت درختان شکسته افتاده و برش‌های پرورشی در برنامه هفتم به «انتخاب» می‌گوید: برای هر گونه دخالت در جنگل باید طرح تهیه شود.
او در واکنش به اظهارات مسئولان سازمان منابع طبیعی درباره مشارکت همه دانشگاه‌ها در تصمیم‌سازی‌ها عنوان می‌کند: فقط در یک جلسه برای بررسی پیش‌نویس برنامه هفتم شرکت کردم. احساس می‌کنم اکثر قریب به اتفاق کسانی که مشاوره می‌دهند، مخالف تنفس هستند.
کیادلیری می‌گوید: یک بند پیشنهادی برنامه هفتم در خصوص برداشت درختان شکسته و افتاده است. وقتی آماری از این درختان نداریم و مطالعه‌ای در این رابطه نکرده‌ایم، چطور بر اساس حدسیات برنامه میدهیم. برداشت درختان شکسته و افتاده زمینه تولید این درختان در جنگل را فراهم می‌کند.
او اضافه می‌کند: در برنامه هفتم یک بند دیگری گذاشته‌اند که دولت مکلف است به منظور حفظ، احیا و توسعه برداشت غیر چوبی از جنگل‌های هیرکانی، نسبت به تهیه و اجرای طرح‌های مدیریت پایدار جنگل‌ها اقدام کند. دستگاه متولی این تکیف را قبلا هم داشته است و کسی نپرسیده است که نتیجه این تکلیف چه شد.
او یادآور می‌شود: تدوین طرح‌ها بر اساس شاخص‌های پایداری از سال ۹۲ ابلاغ شده است و مصوبه هیات وزیران در بحث مصوبه بهره‌برداری بهینه از جنگل‌های شمال بوده است.
رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست علوم تحقیقات به تبصره اول بند دوم پیش نویس قانون برنامه هفتم اشاره می‌کند که بر اساس آن برداشت درختان خشک، ریشه‌کن، آفت زده و غیر قابل احیا بر اساس طرح‌های مصوب مدیریت پایدار جنگل مجاز اعلام می‌شود.
او تاکید می‌کند: طبق این بند تا سازمان منابع‌طبیعی برنامه ندهد، نمی‌تواند در ارتباط با برداشت درختان این گروه صحبت کند. ضمن آنکه مسئولان این سازمان تا کنون دلیل قانع کننده و فنی برای برداشت درختان شکسته و افتاده ارائه نکرده‌اند و این مصوبه عملا در راستای بهره‌برداری است.
کیادلیری عنوان می‌کند: در تبصره سه همین ماده هم به اجرای عملیات پرورشی در توده‌های طبیعی و دست کاشت اشاره می‌شود. این تبصره در صورتی قابلیت اجرا دارد که طرح‌های پایداری جنگل تهیه شده باشد.
او یادآور می‌شود: وقتی می‌گویند اجرای عملیات پرورشی در توده با هدف اصلاح ساختار جنگل و ارتقای شاخص‌های پایداری باید انجام شود، مفهومش آن است که باید طرح بر اساس مدیریت پایدار تهیه کنید. وقتی هنوز این طرح را تدوین نکرده‌اید، در توده مورد عمل چه هدفی را دنبال می‌کنید؟ هدف شما از عملیات پرورشی چیست؟
رئیس دانشکده منابع‌طبیعی و محیط زیست تاخیر در تدوین برنامه جایگزین مدیریت جنگل را طولانی توصیف کرده و می‌گوید: از سال ۹۲ باید این طرح تدوین می‌شد، اما این اقدام انجام نشده است.
او تاکید می‌کند: اگر تشخیص این است که برای تدوین طرح زمان بیشتری صرف شود؛ مشکلی نیست و ترجیح می‌دهم کار دقیق انجام شود، اما هر کس طرح را تدوین می‌کند، باید به سئوالات فنی مطرح شده در ارتباط با آن پاسخ دهد. اصل جدال در زمینه مدیریت جنگل بر سر بهره‌برداری است. سازمان منابع‌طبیعی برای برداشت درخت باید دلیل فنی قانع‌کننده ارائه کند.
به گفته کیادلیری، کل بحث تنفس این بود که بهره برداری چوب متوقف شوداما در حال حاضر بار تعطیلی مدیریت را روی دوش تنفس می‌اندازند که آن را مقصر جلوه بدهند.
او ادامه می‌دهد: طیف فکری که پشت این قضیه هستند آمار قاچاق را پررنگ می‌کنند. من اعتقاد دارم خیلی ازاین آمار دادن‌ها از روی دلسوزی نیست. از روی این است که فشار بیاورند تا بهره‌برداری برگردد.
رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست می‌گوید: احساس می‌کنم بخشی از تاخیر‌ها در تدوین برنامه جایگزین ناشی از وقت کشی است، اما بخشی هم به این دلیل است که دست ما خالی است. وقتی پیمانکاران از جنگل بیرون رفتند، انگار مدیریت را پیمانکاران انجام می‌دادند و دست برنامه‌ریزان خالی شد. این واقعیت را باید بپذیریم، زیرا در غیر این صورت از سال ۹۲ تا کنون که نباید تهیه یک طرح جایگزین طول می‌کشید.
او تاکید می‌کند: اصل کار برداشت شکسته و افتاده در جنگل غلط است و درست نیست. در ایران وجود حتی یک شاخه خشک هم مهم است بنابراین اگر بخواهیم درختی را برداریم، باید با احتیاط این کار را بکنیم.
کیادلیری ادامه می‌دهد: دوستان راجع به قطع درختان به راحتی نظر ندهند. این دردناک است که جامعه علمی هم و غمّش این باشد که برای مدیریت جنگل باید درختی قطع شود. گاهی بیماری می‌آید یا مشکل خاصی پیش می‌آید که در قالب طرح‌های فنی می‌توان برداشت کرد. نه اینکه به بهانه بهره‌برداری چوب با اسم علمیات پرورشی درخت قطع کنیم.
او یادآور می‌شود: حتی اگر عملیات پرورشی را به‌عنوان یک اجبار بپذیریم، برداشت این درختان درآمدی ایجاد نمی‌کند و برای کمبود بودجه مدیریت جنگل باید فکر دیگری کرد.
برای مدیریت پایدار برنامه دارم
در حالی که کارشناسان نگران بازگشت بهره‌برداری به جنگل در برنامه هفتم توسعه هستند، عباسعلی نوبخت سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در گفتگو با «انتخاب» بیان می‌کند: پیرامون مدیریت پایدار منابع طبیعی برنامه دارم و در آینده نزدیک مجددا در سازمان آن را آغاز خواهم کرد.
او اضافه می‌کند: احساس می‌کنم نجات عرصه‌های منابع طبیعی در شمال کشور بر اساس همین مدیریت پایدار در عرصه‌های منابع طبیعی می‌تواند آرامشی در زندگی مردم این خطه ایجاد کند.
نوبخت درباره مفاد برنامه هفتم توسعه درباره تنفس اظهار بی‌اطلاعی کرده و می‌گوید:، چون یک مقطعی در سازمان نبودم، نمی‌دانم که سازمان چه نوشته است، اما تمام تلاشم را همچون گذشته می‌کنم که بحث مدیریت پایدار جنگل در برنامه هفتم باشد.
وی به این پرسش که منظور از مدیریت پایدار چیست، این‌گونه پاسخ می‌دهد: مدیریت پایدار همان برنامه‌هایی است که به اسم توقف بهره‌بردرای یا تنفس قبلا گفته می‌شد.
تایید برداشت درختان شکسته و افتاده و برش پرورشی
در حالی که سرپرست جدید سازمان منابع‌طبیعی از مفاد برنامه هفتم اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و وعده می‌دهد که بحث تنفس را پیگیری کند، نقی شعبانیان معاون امور جنگل سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری به «انتخاب» می‌گوید: بهره‌برداری در برنامه هفتم باز نمی‌گردد، اما باید به علم جنگلداری احترام بگذاریم. سیاست ما در برنامه هفتم بهره‌برداری نیست، ولی گا‌ها مجبور می‌شویم بر اساس اصول جنگل‌شناسی در توده‌های جنگل دخالت‌هایی داشته باشیم. زیرا در صورت عدم دخالت و انجام ندادن برش‌های پرورشی این توده‌ها آسیب می‌بیند.
او در باره برداشت درختان شکسته و افتاده عنوان می‌کند: در برنامه ششم باید درختان شکسته و افتاده برداشت می‌شد که نشدند و اکنون مسئولینی که این کار را نکردند، هر روز درگیر دیوان محاسبات هستند.
اگرچه معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی ادعا می‌کند که مسئولینی که درخت شکسته و افتاده برداشت نکرده‌اند، درگیر دیوان محاسبات هستند، اما او نمی‌گوید که چرا نهاد‌های نظارتی سراغ مسئولینی نمی‌روند که در تدوین برنامه جایگزین کوتاهی کرده‌اند.
شعبانیان بیان می‌کند که قرار است در برنامه هفتم، بر اساس طرح فنی و حفاظتی که تهیه شده است، درختان شکسته و افتاده تجمعی که در کنار جاده و روی جاده افتاده‌اند، برداشت شود. اما توضیح نمی‌دهد که چگونه یک طرح حفاظتی حکم به برداشت درختان تجمعی کنار جاده می‌دهد، اما کاری به درختان شکسته و افتاده تجمعی در دل جنگل ندارد.
معاون امور جنگل سازمان منابع‌طبیعی می‌گوید که برای تدوین برنامه هفتم و طرح مدیریت پایدار جنگل کارگروهی متشکل از همه دانشگاه‌های شمال کشور به همراه نماینده موسسه تحقیقات تشکیل شده است و از نظر همه استفاده می‌شود.
او اضافه می‌کند: طرح جایگزین مدیریت پایدار جنگل‌های شمال در سه فاز در دست تدوین است. تدوین فاز اول آن که مرحله شناخت بود، پنج سال به طول انجامید و اکثر پهنه‌بندی‌ها و کاربریها مشخص شد برای تدوین فاز دوم و سوم نیز در صورت تامین اعتبار پنج سال دیگر زمان نیاز است.
شعبانیان اجرای برش‌های پرورشی را منوط به اجازه برنامه هفتم توسعه معرفی می‌کند.
او می‌گوید: در برداشت درختان به درآمد حاصل از فروش چوب توجهی نداریم و برای اجرای عملیات اجتناب ناپذیر در یک میلیون و ۱۴۷ هزار هکتار جنگل شمال به حدود ۲۵۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم.
