تماشا کنید: ایران عراق را از دست می دهد؟ / گزارشی از کاهش وابستگی گازی و اقتصادی بغداد به تهران

سرویس سیاست خارجی «انتخاب»: عراق یکی از شرکای راهبردی ایران است و به همین دلیل رشد و ارتقای تجارت خارجی ایران با این کشور از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. از طرف دیگر عراق به دلیل قرار گرفتن در همسایگی ایران و مرز بزرگ این کشور با ما دارای مزیت تجاری است چرا که اگر بازار عراق برای ایران حفظ شود و یا اینکه تجارت با این کشور در مسیر رشد و ارتقا قرار بگیرد خود این امر می‌تواند یک اتفاق خوب در تجارت خارجی ایران با این کشور باشد به ویژه اینکه دو شکور روابط خوبی به لحاظ سیاسی با یکدیگر دست کم در شرایط کنونی دارند.

از طرف دیگر عراق بازار بکر برای تجارت دارد و پتانسیل زیادی در جذب سرمایه دارد اما ایران در این حوزه کاملا در بازار عراق عقب‌افتاده و عرصه را به ترکیه و کشورهای دیگر واگذار کرده است. پرسش اساسی این است که با توجه به چالش‌های موجود در خاورمیانه به ویژه بحث امنیت و از طرف دیگر تحریم‌های آمریکا علیه ایران و فشار آمریکا به عراق برای رعایت تحریم‌ها آیا تجارت ایران با عراق چشم‌انداز خوبی دارد یا خیر؟ باید این موضوع را بررسی کنیم. 

بیلان تجاری ایران و عراق 

برای اینکه فهم بیشتری از وضعیت تجارت ایران و عراق داشته باشیم لازم است کالاهای عمده صادراتی ایران به عراق مورد بررسی قرار بگیرد. بر اساس آمارهای منتشر شده توسط گمرک ایران صادرات ایران به عراق در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۱۰ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال ۱۴۰۰ حدود ۱۵ درصد رشد کرده است. حدود ۸.۲ میلیارد دلار از کل این ارزش صادرات مربوط به ۱۰۰ قلم کالاهای عمده صادراتی از ایران به این کشور است. در سال ۱۴۰۱ محصولاتی مانند گاز طبیعی، شمش‌های فولادی، محصولات لبنی و پلاستیکی، کود اوره، پرتقال، تخم مرغ، آهن اسفنجی، لوله و پروفیل، انواع ترانسفورماتور و صنایع معدنی فلزی نسبت به ۱۴۰۰ با افزایش صادرات به عراق رو به رو بوده است. واردات ایران از عراق طی سال ۱۴۰۱ حدود ۲۰۰ میلیون دلار بوده است و کالاهای زیادی از این کشور به ایران وارد نمی‌شود. 

نگاهی به محصولات صادراتی ایران به عراق نشان می‌دهد که اگرچه ارزش دلاری صادرات ایران نسبت به سال 1400 رشد 15 درصدی داشته اما از نظر ارزش ریالی حدود 45 درصد افزایش یافته است و این بدین معناست که عمده افزایش ارزش صادرات ایران به عراق ناشی از بالارفتن قیمت‌ها و اختلاف نرخ تسعیر ارز در دو سال پیاپی بوده است.  این در حالیست که به لحاظ وزنی صادرات ایران به عراق در سال 1401 افت 9 درصدی را تجربه کرده است. 

گاز؛ نقطه قوت یا پاشنه آشیل تجارت؟!

اما نکته اساسی صادرات ایران به عراق سهم گاز است که با اختلاف بسیار زیادی نسبت به سایر محصولات در رده اول قرار گرفته است. ارزش دلاری صادرات گاز ایران به عراق در سال گذشته حدود 3 میلیارد و 800 میلیون دلار بوده یعنی  رقمی نزدیک به 4 میلیارد دلار در حالی که رتبه دوم صادرات مربوط به میله‌های آهنی یا فولادی است که ارزش آن حدود 700 میلیون دلار بوده است. سایر کالاهای ایرانی نیز ارزشی زیر 1 میلیارد دلار دارند. معنای این وضعیت این است که ایران حتی در بحث شمش فولادی که یکی از ده تولیدکننده برتر دنیا به شمار می‌رود نتوانسته در عراق جایگاهی داشته باشد.

از طرف دیگر بخش عمده‌ای از صادرات ایران به عراق غیر از گاز و میله‌های فولادی بیشتر محصولاتی از جنس محصولات کشاورزی بوده که آن هم گاها به دلیل سیاست‌های تجاری عراق در حمایت از کشاورزان داخلی ناپایدار است. بنابراین کفه سنگین محصولات صادراتی از آن گاز است. نکته دیگر آن که ایران نمی‌تواند پول گاز خود را از عراق به دلار و سایر ارزهای بین‌المللی دریافت کند و میزان طلب ایران از عراق بابت صادرات گاز تبدیل به یک چالش حقوقی و بانکی و سیاسی به دلیل تحریم‌های آمریکا شده است.

بنابراین پول بخش عمده‌ای از صادرات ایران به عراق عملا دریافت نمی‌شود و اگر هم دریافت شود با جابجایی‌های زیاد بانکی بین‌المللی (انتقال پول ایران ازبانک‌های عراقی به عمان) و همراه با زیان ناشی از تسعیر است. جدای از این چالش بزرگ تجاری اما اصل قضیه در جای دیگری نهفته است. این چالش‌ها باعث شده که عراق به فکر جایگزینی برای واردات گاز از ایران باشد چرا که فشار آمریکا به عراق زیاد شده و گاها ارزش پول ملی عراق در نتیجه این فشارها به شدت افت کرده است.  

عراق از سال‌ها پیش به دنبال سرمایه‌گذاری برای کاهش وابستگی خود به واردات گاز از ایران به دلیل فشارهای آمریکا بوده و در این راستا قراردادهای هنگفتی برای توسعه پروژه‌های گازی خود امضا کرده است. وزیر نفت عراق حدود دو سال پیش عنوان کرد که عراق در حال حاضر 80 درصد از همه پروژه‌های گاز را برای کمک به کاهش مشعل‌سوزی و توقف واردات از تهران به اجرا گذاشته است. پروژه «الرتاوی» بزرگترین پروژه گازی عراق است که به دلیل کمبود فایناننس به تأخیر افتاده است.

«مصطفی الکاظمی» نخست‌وزیر وقت عراق در سال 2020 با سفر به واشنگتن یک قرارداد 8 میلیارد دلاری با شرکت‌ «هانی ول» امضا کرد تا پروژه توسعه میدان گازی «الرتاوی» را به پیش ببرد. این پروژه در کنار سایر پروژه‌ها اگر به سرانجام برسد عراق را قادر خواهد ساخت تا تقاضای داخلی انرژی خود را برآورده کند. از طرف دیگر عراق بعد از روسیه بیشترین مشعل‌سوزی گاز جهان را در اختیار دارد و این مشعل‌سوزی در سال 2019 رقمی بالغ بر 18 میلیارد دلار بود. این کشور برنامه ویژه‌ای برای کاهش مشعل‌سوزی دارد و این باعث می‌شود گاز سوزانده شده با سرمایه‌گذاری آمریکا به شبکه داخلی عراق تزریق شود. معاون نخست‌وزیر عراق نیز دو سال پیش گفته بود اگر این کشور بتواند قراردادهای چند میلیارد دلاری شرکت‌های آمریکایی را اجرایی کند و سرمایه‌گذای عربستان سعودی را نیز جذب کند خواهد توانست به مرور واردات گاز و برق ایران را کاهش دهد. 

عراق قصد دارد که با سرمایه‌گذاری عربستان سعودی شبکه برق خود را از طریق این کشور  و کویت به شبکه برق خلیج فارس متصل کند. همه این کارها به ما می‌گوید که اگر چه صادرات برق و گاز ایران به عراق در کوتاه‌مدت همچنان پابرجاست اما قطعا در صورت ادامه همین شرایط عراق وابستگی خود به گاز ایران را به شدت کاهش خواهد داد. همچنین باید توافق جدید عراق با ترکمنستان در راستای انتقال گاز را نیز مد نظر قرار داد که البته به نظر می‌رسد قرار است که از طریق لوله‌های ایران منتقل شود. این پروژه اگرچه ممکن است درآمدی از جانب ترانزیت گاز را نصیب ایران کند اما باعث کاهش میزان واردات گاز عراق از ایران خواهد شد. این وضعیت بیلان تجاری ایران و عراق را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد و با توجه به اینکه بخش عمده صادرات ایران به عراق گاز است درآمدهای ارزی زیادی از کف ایران (دست کم بر اساس حسابداری) خواهد رفت. 

محصولات کشاورزی 

محصولات کشاورزی از جمله دیگر اقلام صادراتی ایران به عراق است اما صادرات این اقلام به دلیل سیاست‌های عراق از کشاورزان داخلی پرنوسان بوده است. اول آبان ماه بود که سازمان توسعه تجارت ایران اعلام کرد دولت عراق در راستای حمایت از تولیدات داخلی خود، ورود برخی محصولات کشاورزی مانند گوجه فرنگی، خیار و هندوانه را به این کشور به طور موقت ممنوع اعلام کرده است. درضمن این کشور بر تداوم ممنوعیت واردات سیب زمینی به این کشور تا اطلاع ثانوی تاکید کرده است.

بیلان تجاری ایران با عراق در نیمه اول سال 1402 نشان می‌دهد که از کل صادرات 4.5 میلیارد دلاری ایران به عراق حدود 20 درصد آن یعنی معادل بیش از 700 میلیون دلار آن محصولات کشاورزی بوده است.  پیش از این و در تارخ خردادماه امسال نیز عراق واردات 9 محصول کشاورزی ایران که شامل  گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، خیار، پیاز، کدو، بادمجان، هندوانه، طالبی و بامیه است را ممنوع کرده بود. دلیل این تصمیم فراوانی تولید این محصولات در بازار داخلی عراق اعلام شده است. این موضوع نشان می‌دهد که ایران نمی‌تواند روی صادرات محصولات کشاورزی به عراق حساب ویژه‌ای باز کند بلکه باید کلا استراتژی صادراتی خود به عراتق را تغییر دهد و روی صادرات محصولات صنعتی از جمله لوازم خانگی اتکا کند که البته این موضوع با توجه به حضور رقبای بین‌المللی و منطقه‌ای بسیار دشوار است و بعید است ایران بتواند در این محصولات رقابت کند. 

لزوم تغییر استراتژی تجاری ایران در بازار عراق

این موضوعات نشان می‌دهد که اگرچه در کوتاه‌مدت صادرات ایران به عراق احتمالا در همین محدوده 10 میلیارد دلار قرار بگیرد اما در بلندمدت عراق بازار ایران را جایگزین خواهد کرد؛ موضوعی که «جهانبخش سنجابی شیرازی» دبیر کل اتاق ایران و عراق نیز روی آن تأکید می‌کند. دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق با بیان اینکه باید در این بازار خودمان را حفظ کنیم و با توجه به حضور رقبا، آینده‌نگری و برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهیم، می‌گوید: از هر ۵ دلار صادرات ما یک دلار آن مربوط به صادرات به عراق است بنابراین اگر پیش‌بینی‌های لازم و آینده‌نگری برای آینده تجارت با عراق نداشته باشیم و این بازار را از دست بدهیم یعنی ۲۰ درصد تجارتمان را از دست می‌دهیم.

سنجابی با بیان اینکه دو سناریو برای تجارت با عراق در سال ۲۰۲۵ داریم، گفت: باید مفروض ذهنی ما به سمت سناریوی تجارت طلایی پیش برود و برای این کار لازم است تراز تجاری را بالانس کنیم و به سمت تجارت ترجیحی پیش برویم. وی تصریح می‌کند: در کوتاه مدت تجارت ما با عراق خوب خواهد بود و حتی تا سال ۲۰۲۵ ایده آل است اما در بلند مدت با توجه به شرایط، وجود رقبا و سایر مسائل و کنش‌گری عراقی‌ها، تجارت ما با عراق سخت خواهد بود.  دبیر کل اتاق ایران و عراق گفت: «اگر با همین شیوه فعلی در بازار عراق حضور داشته باشیم متأسفانه نباید به توسعه تجارت با این کشور امیدی داشته باشیم».  حال باید دید که آیا سیاست‌گذاران صنعتی و تجاری ایران نسبت به افق تجاری ایران با دومین شریک تجاری چه برنامه‌هایی خواهند داشت.